14-р Далайн ламын Дээрхийн ёс түүхийн хог дээр хаягдах цаг ирлээ

Өгөдэй хаан дорнын Соёлт улс оронд төв Азийн цэнгэг усны Дээрхийн ёсыг сахиулахдаа Хар Хорум хотноо хөх усан зүгийн хөх усан махбодьтой газрын Дээрхийн ёсыг Мөнгөн моды дор сахиулан хөх ус ба хар усан зүгийн хил хязгаарыг зааглан хамгаалж хар усан зүгийн бүх шашин Төрийг хураан захирчээ. Түүнчлэн, Өгөдэй хаан эцгийн дутууг гүйцээхдээ Өгөдэй хааны мөнгөн модны орд улс нь хятдын нутагт цэнгэг усны Дээрхийн ёсыг сахиулахдаа, Хятдын алтан хааныг доройтуулан ялж дараад, хятад оронд цаашид алтан хаан залж өргөмжлөхийг хориглон цаазалж, хятдын алтан хаан хэзээд Өгөдэй хааны зарц байх болно гэж түүний Ся-Ся гэж нэрлээд буцжээ.

Өгөдэй хааны хөвүүн Годан Эцгийн дутууг гүйцээн түвдийн өндөрлөгт Их Монголын Дээрхийн ёсыг сахиулахдаа Юань улсаас түвд оронг захирагч Монгол даргын хөвүүн богд Зонховт түвдийн өндөрлөгт Их Монгол улсын Дээрхийн ёсыг сахиулах боломж олгожээ. Ингэж, Дэлхий дахинд Их Монголын Дээрхийн ёс оршихуйг түвдийн өндөрлөгт сахиулж чадсан нь Дэлхий дахинд Их Монголын Дээрхийн ёс оршихуйг илүү төгс төгөлдөр илчлэн таниулж чаджээ. Их Монголын Дээрхийн ёсыг эртний Сударын чуулган дор түвдийн өндөрлөгт таниулсан түүх эдүгэ цагийн 21-р зуунд Цагаадай хааны Ил ордын Дээрхийн ёсыг Монголын шар малгайтны Дээрхийн ёс оршихуйн мөн чанар илчилжээ. Мандах болон жаргах нарны гэрэлд улайран алтран харагдах Хан тэнгэр оргил нь өмнө зүгийн бүхий ил газарт Тэнэгэр уулын орги Хан тэнгэрийн Дээрхийн ёс ийнхүү сахиулж буйг богд Зонхов “Монголн шар малгайтны тэргүүн Далай лам”-ын Дээрхийн ёс хэмээн таниулжээ. Хүн төрлөхтний түүхэнд төв Азийн Монголын зүгээс оройн дээд, дээдийн дээд орны Дээрхийн ёсыг эртнээс таниулсан нэгэн гайхамшгийг Дэлхий дахинд нэхэн таниулсан нэгэн хүү Сонгины ам нэрт газар Дээд монголын Хөх нуурт төрсөний 660 жилийн ой өнөөдөр тохиож байна. Энэ бол, Богд Зонховын төрсний 660 жилийн ой 2017 оны 10-р сарын 10 ны өдрийн тохиохдоо Жаран жаран жилийн шинжээ хийдэг цагаан морин өдөр тохиожээ. Хэрвээ, богд Зонхов өмнө зүгт төрж, Өгөдэй хааны хөвүүн Годаны дэмжлэгтэйгээр түвдийн өндөрлөгт Монголын шар малгайтны тэргүүний Далай ламын Дээрхийн ёсыг эртний Сударын чуулган дор таниулаагүйсэн бол Дэлхий дахинд төв Азийн уугуул Өвөг Монголчуудын Дээрхийн ёс оршихуйн мөн чанарыг таних боломжгүй байлаа. Чухамхүү, богд Зонхов амьддаа өөрийн өндөр шар малгайг өөрийн шавийн өвөр тавьж өгөөд өөрийнх нь шавь түвд оронд Монголын шар малгайтны Дээрхийн ёс сахиулж байхын эхлэлийг амьд сэрүүндээ өөрөө гүйцэтгэжээ. Ингэж түвдийн өндөрлөгт төв Азийн Дээрхийн ёс ба богд Зонховын шавийн Дээрхийн ёс хэмээх хоёр өөр Дээрхийн Ёсыг эртний Сударын чуулган дор сахиулжээ. Ийнхүү, түвд орны Дээрхийн ёс оршихуйг богд Зонхов таниулахдаа тэрээр өөрөө хоёр төрт нүүртэй нэгэн байснаа баталж төв Азийн Их Монголын Дээрхийн ёс сахиулахдаа тэнд Дээдийн дээд орон, Оройн дээд орон оршихуйг өөрийн шар малгайгаар бэлэгдэн таниулж үлдээгээд мөн түвдийн Дээрхийн ёс бийг таниулжээ. Түвд орны оройн дээд нь төв Азийн Монгол оронд байхын мөн чанар таниулжээ. Ингэж богд Зонхов нэгэн байр сууринаас хоёр Төрийн Дээрхийн ёс сахиулж чадсан нь хоёр Төрд нүүртэй нэгэн болохоо баталж мөн төв Азийн Монголын зүгээс түвдийн өндөрлөгийн Дээрхийн ёсны Амин язгуур нь болж чаджээ. Ийнхүү, өнөөдрийн түвдийн 14-р Далай лам нь түвдийн болоод зүүн Азийн орнуудын Оюун орнуудын Оюун санааны удирдагч байж түүгээр үл барам бүхний адаг бүхий л дорнын шар сүсэгтний Оюун санааны удирдагч байх боломж олдохгүй байлаа.

Гэвч, хожмоо түвд орноос зөвхөн түвдийн Дээрхийн ёсыг Номхон далайн ай савд түвдийн 3-р Далай лам сахиулах үед, түүнийг Халхын цогт хунтайж эсэргүүцэн Халх Монголын Дээрхийн ёсыг сахиулах гэж оролдох үед л түвд оронд богд Зонховын сахиулсан төв Азийн Дээрхийн ёсыг Зүүнгарын хаант Улсын зүгээс цэрэглэн хамгаалах түвдийн Засгийн газар ба Зүүнгарын хаан хоёрын хоорондын албан ёсны гэрээ хэлэлцээр ил болж түвдүүд, түвд оронд богд Зонховын Дээрхийн ёсыг хамгаалах үүргийн дагуу Зүүнгарын цэргийг түвд оронд ирүүлэхийг хүсчээ. Ингээд Зүүнгарын хаан улсын хаан Эрдэнэбаатарын Зарлигаар Зүүнгарын хаант улсын цэргийн жанжин Төрбайхыг түвдийн өндөрлөгт илгээжээ. Төрбайх түвдийн өндөрлөгт мууг зайлуулагч Гүүш хаан болж түвдийн өндөрлөгт богд Зонховын сахиулсан төв Азийн Дээрхийн ёсыг цэрэглэн хамгаалж улмаар түвдийн хаан болж түвдийн Дээрхийн ёсыг сахиулагч түвдийн Далай ламыг хаанчлан захирчээ. Зүүнгарын хаант улсын хааны хөвүүн Галдан түвдийн өндөрлөгт “шар шувтлахдаа” богд Зонховын сахиулсан төв Азийн Дээрхийн ёсыг дуусгавар болгон хураан буцахдаа богд Зонховын суудал түвд оронд үүрд хоослон байж богд Зонховын тамга хураан авч буцжээ. Үүгээр түвдийн өндөрлөг богд Зонховын “Дээрхийн ёс” дуусгавар болж түвдийн Дээрхийн ёс”-ыг түвд Далай ламд үлдээжээ.

Богд Зонховын төрсний 660 жилийн ойгоор түвд Далай ламын Дээрхийн ёс нь одоогоос 2,7-2,8 тэр бум жилийн өмнө өмнө зүгт Дэлхийн царцдасын ногоон хаш чулуун давхарга хагарч 30 хэм өнцөг үүсгэн хоёр эрэг холдон одсон тэр ангал дороос өмнө зүгийн шумрын Соёл үүсч тархсан нууц тайлангаа 2,7-2,8 тэр бум жилийн Геолгийн үнэлэхүй настай өмнө зүгийн зургаа дахь далайн Ёроолын Дээрхийн ёсыг Дэлхий дахинд сахиулсанг Шинжлэх ухааны үндэслэлтэй илчлэн таниулж байна. Үүгээр, чухамхүү өмнгө зүгт тангад орон бийг өглөө бүр санаж яв гэж Тэмүүчин Чингис хаан захисан нууц ч мөн тайлагдлаа. Монголын Дээрхийн ёсыг өмнө зүт таниулсан богд Зонховын төрсний 660 жилийн ойг тохиолдуулан дорнын бүх Улсын дотор худлыг мохоож, худлыг дарах үеийг эхлүүлэхдээ, түвдийн 14-р Далай лам нь өмнө зүгийн эртний тангад орны шумрын Соёлын хар тэргүүтний Дээрхийн ёсыг Дэлхий дахинд сахиулж буйг илчлэв. Ийнхүү, эртний тангадын нутагт, усны гурван улсын Эх орон ичлэгдэж, өмнө зүгийн тангадын орны Дээрхийн ёсыг илчлэв. Үүгээр, хуучин юмс ул болж, шинэ юм зул болох дорнын ёсоор түвдийн 14-р Далайн ламын Дээрхийн ёс түүхийн хог дээрх хаягдах цаг ирлээ.

И. Эрдэнэчимэг

www.zindaa.mn