Г.Баасан: Надад дөрөвхөн жилийн энерги байна

-БИ УИХ-ЫН ГИШҮҮН БОЛЖ ҮЗЧИХЭЭД ҮХЭХ ЮМСАН ГЭСЭН БОДОЛ ТЭЭГЭЭГҮЙ-

АТГ-ын Олон нийтийн зөвлөлийн дарга, Монголын ахмадын чөлөөт холбооны тэргүүн, хуульч Г.Баасантай 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн тухай ярилцлаа.

-2020 оны УИХ-ын сонгууль дөхөж байна. Сонгуулийн үр дүнг бүгд хүлээн зөвшөөрдөг байх учиртай. Харин бид шударга сонгууль зохион байгуулж чаддаг уу?

-Парламентын засаглалтай орнуудад сонгууль зохион байгуулах баялаг туршлага байдаг ч 1890 оноос эхлэн сонгуулийн саналыг гараар тоолдог уламжлал өөр тийшээ эргэж эхэлсэн байдаг. Нэг үгээр хэлбэл машинаар тоолж эхэлсэн. Харамсалтай нь сонгуулийг мөнгөөр худалдаж авах боломжтой хамгийн найдвартай арга бол машинаар тоолох арга болсон. Тиймээс “мөнгөний ардчилал”, “сонгууль луйвардах цахим арга”, “компьюртерчлэгдсэн ардчилал” гэх нэршлүүд бий болсон байдаг. Энэ аргачлал Монгол Улсад 2012 онд орж ирсэн шүү дээ. Энэ үеэс Монгол Улсад “шударга сонгууль” гэдэг ойлголт хаагдаж эхэлсэн. Яагаад гэхээр өндөр хөгжилтэй орнууд үүнийг ойлгоод, санал тоолох машинаас татгалзаж, гараар тоолох нь илүү гэж байхад бид “хар машин”-ыг сонгосон. Учир нь цахим сонгууль сонгуулийн ажилтны хяналтыг багасгаад, зарим тохиолдолд бүр зогсоогоод эсрэгээрээ компьютерийн техникийн ажилчдын нөлөөллийг нэмэгдүүлдэг.

Техникийн болон программын асуудлыг авлигачид мөнгөөрөө зохицуулах боломжтой болдог. Үүнийг би 2012 оны сонгууль болохын өмнө мэдээлж байсан. Гэхдээ би зүүдэлсэн зүүдээ яриад байгаа юм биш. Тэр үед Бев Харрисын “Сонгууль луйвардах арга буюу цахим сонгууль” хэмээх ном Монголд орчуулагдаж гарсан юм. Гэсэн ч энэ номыг нийтийн гар дээр хүргэлгүйгээр устгалд оруулах арга хэмжээ явагдсан. Азаар миний гарт нэг ширхэг олдсоныг баримт болгон хүмүүст хэлээд байгаа юм. 

-Цахим сонгууль явуулснаар ямар үр дүн гардаг гэсэн үг вэ?

-Бүх зүйлийг мөнгөөр шийдэж болдогт асуудал байгаа юм. Өнөөдөр мөнгөтэй хүн хэн байгаа билээ. МАНАН-гийнхан. Та бид хоёрт сонгууль луйвардах мөнгө байхгүй шүү дээ. Энэ утгаараа сонгуулийг шударга явдаг гэх баталгаа олдохгүй байгаа юм. Цахим сонгуулийн санал тоолох машинууд чинь сонгуулийн дүнг буруу гаргадаг, дутаадаг, “тийм” гэсэн байхад “үгүй” гэж уншдаг, “үгүй” гэсэн санал “тийм” болгочихдог нь аюултай.

-Санал тоолох машинд яаж нөлөөлдөг хэрэг вэ?

-Санал тоолох машиныг үйлдвэрлэгчид гэж бий. Үйлдвэрлэгчдэд л мөнгө өгчихнө. Амархан байгаа биз. Миний жишээ болгоод байгаа номон дээр сонгуулийн мэдээг яаж өөрчилж, 72 хувийн санал авсан нэр дэвшигчийг унасанд тооцож, 28 хувийн санал авсан хүнийг ялсанд тооцож байсан тохиолдлуудыг бичсэн байгаа. Ийм 53 жишээг хураангуйлж бичсэн ном. Надад барих баримт байгаа болохоор би “мөнгөний сонгууль болоод байна” гэж бардам хэлээд байгаа юм.

-Мөнгөний сонгуулийн Монголд хэрэгжсэн жишээг Та нэрлэж чадах уу?

-Бид Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар харсан шүү дээ. С.Ганбаатар гэдэг хүний санал хоёрт явж байхад дөрөвхөн цагийн дотор С.Ганбаатар гурав руу ороод М.Энхболд хоёр руу орж байсан. Монголын ард түмэн бүгд харсан. Мөнгөний сонгууль Монголд хэрэгжээд эхэлчихсэн. Тэгээд УИХ-ын Сонгуулийн тухай хуульдаа “хар машин”-аар санал тоолно гээд заагаад өгчихсөн. Уг нь 3.2 сая хүнээс сонгуульд оролцож байгаа нь 1.4-1.7 сая. Үүнийг хуваагаад үзэх юм бол нэг сонгуулийн хэсэг дээр үсрээд л 2-3 мянган хүний санал тоолох хэрэг гарна. Та бид хоёр 3000 төгрөгийг нэгтийн дэвсгэрт байсан ч хурдан тоолчихно. Ийм цөөхөн сонгогчтой, хоёрхон хүн тоолсон ч чадахаар зүйлийг компьютероор хийнэ гэдэг чинь төрийн эрхийг хууль бусаар авсан, төрийн эрхэнд насаараа сууж хувьдаа ашиг хонжоо хайсан нөхдүүдийн сонгууль луйвардах арга техникийг ашиглаж эрх мэдлийг өөртөө буюу найз нөхөдтэйгөө авах гэсэн оролдлого. Ийм л зохион байгуулалттай гэмт хэрэг явж байгаа. Үүнийг нь хэлэхээр “Уучлаарай программ алдаа гаргасан байна” гэдэг ганцхан тайлбартай. Ингэж болохгүй шүү дээ.

-Хяналтын тооллогыг гараар хийх тухай хуулийн заалт бий шүү дээ.

-Гэхдээ бүх саналыг биш. Бид 100 хувь гараар тоолохыг шаардаж байгаа. Хяналтын тооллого гэдэг нь машинаар тоолчхоод магадгүй асуудал үүссэн нөхцөлд сугалаагаар юм уу, сонгуулийн төв байгууллагын саналаар тооллого хийнэ гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, хакердаагүй хэсгээ л тоолчихно. Хакердсан газраа тоолохгүй шүү дээ. Тэгэхээр луйвардах боломжтой машинууд Монголд тохирохгүй гэж би хэлж байгаа юм. Өнөөдөр Монголын байгалийн баялаг ачигдаж гараад оронд нь асар их мөнгө орж ирж байгаа ч ард түмэнд огт ирэхгүй байгаа, тийм үү. Хаашаа явдаг вэ гэхээр төрийн эрх мэдлийг авахад зориулж хакерддаг машиныг үйлдвэрлэгчдэд төлөх төлбөр болоод байна. Анх АНУ-ын сенатад танилцуулахдаа алдаатай тоолдог, санал дутдаг, “тийм”-ийг “үгүй” болгодог асуудлуудаа хэлээгүйгээр хууль батлуулсан байдаг. Миний жишээ болгоод байгаа номон дээр тодорхой бичсэн байгаа. Дараа нь луйвар яваад байгааг мэдсэн улсууд “цочсон” байдаг. Хөгжилтэй орнуудын ард иргэд биднийг бодоход ардчилсан нийгмийн буруу зүйлийн араас тууштай явдаг, тэмцдэг, үр дүнд хүрдэг, түүнийг нь хуулийн байгууллага нь барьж аваад шийддэг. Харин манайд хуульдаа тусгаж чаддаггүй, төр засаг нь дарамталдаг, дугарсан нэгнийгээ нийгмээрээ гадуурхдаг, дарга л мууллаа бол нийлээд муулчихдаг. Тэгээд нам намаар нь, нас насаар нь, хөрөнгө чинээгээр нь хуваачихдаг. Хөдөө орон нутагт амьдардгаар нь ялгана. Уг нь монголчууд бид нэг л эх оронтой. Бүгд буруу зүйлийн эсрэг тэмцэх учиртай. Бид бурууг хүлээн зөвшөөрснөөр цаг хугацааны хохирол амсаж байна. Хөгжил дэвшлээс хоцорч байна. Хүн болгон өөдрөг сайхан амьдрах бололцоогоо алдаж байна. Бид хүн төрөлхтнөөс дутахгүй амьдрах эрхтэй шүү дээ. Европт сайхан амьдрал байхад яагаад Монголдоо сайхан амьдарч болдоггүй юм бэ.

-Манай СЕХ ямар ажил хийдэг хэрэг вэ?

-Цахим сонгуулийн техникийг үйлдвэрлэгчид Сонгуулийн төв байгууллагаар дамжуулан сургалт зохион байгуулж, программыг нь бий болгож байгаад л толгойг нь угаачихдаг. Ингээд л сонгуулийн төвийн ажилчид цаана нь ямар аймшгийн зүйл болж байгааг мэдэхгүй сонгууль зохион байгуулдаг юм.

-Та СЕХ-нд хандаж үзсэн үү. Ямар тайлбар хийдэг вэ?

-Намайг 2012 оны дөрөвдүгээр сард цахим сонгуулийн луйврын талаар хэлж байхад СЕХ дуудан уулзаж байсан. Тэгэхэд нь “Би санаанаасаа зохиогоогүй. Эд мөрийн баримттай ярьж байна. Яагаад гэвэл энэ зөвхөн Г.Баасангийн сонгууль биш. Нийт ард түмний сонгууль. Би төр барих эрхээ хэн нэгэн хүнд төлөөлөл болгон өгөхдөө чадалтай, өөрөөсөө илүү хүнийг төлөөллөөрөө сонгох ёстой болохоос өөрөөсөө тааруухан, амин хувиа хичээдэг, атгаг бодолтой, нийт ард түмнийхээ хувь заяаг шийдэж чаддаггүй, дутуу хувь заяатай хүнд төлөөллөө өгч болохгүй шүү дээ” гэж хэлж байсан. Нөхөд “маш сайн машин” гээд сонгуулийн луйврын сургалтдаа итгээд миний үгийг хүлээж аваагүй.

-Сонгуулийн төв байгууллага таны баримтыг үгүйсгэж чадсан уу?

-Миний хэлж байгаа бүхнийг тэд ойлгож байгаа. Гэсэн ч цаад талд нь хоёр нэртэй нэг нам буюу МАНАН байгаа болохоор юу ч хийж чаддаггүй. Саяхан би АН-ын ҮБХ-ны гишүүн болох гээд Хэнтий аймгийн 40 дүгээр тойрогт сонгуульд явсан. Би долоо хоног явж ирэхдээ Монголд хоёр нэртэй нэг л нам байдаг юм байна гэдгийг ойлгосон юм. Тэд ардчиллын үнэт зүйлийн эсрэг Монголын ард түмний тархин дээр суучхаад баялгийг нь хулгайлах зорилготойг ухаарсан. Энэ шударга бус зүйлс нь Монголын ард түмнийг доройтуулж байна. Монголын ард түмний оргилуун, тэмүүлэмтгий, гэнэн цайлган, гүндүүгүй сайхан сэтгэлийг хууль гэдэг аргаар доройтуулах, гутаах, цөхрүүлэх аргыг хэрэглэж байна. Тэгснээ өөрсдөө хуулийнхаа дээр нь гараад зогсчихсон. Ийм бүлэглэл Монголын ард түмнийг 30 жил удирдсаныг би Хэнтий аймгийн ҮБХ-ны сонгуульд яваад яс махандаа шингэтэл мэдрээд ирлээ.

-Тэгэхээр АН-аас нэр дэвших асуудал замхарч байгаа хэрэг үү?

-Яахав, манай ард иргэд мэдээлэлд нухацтай хандах, үнэн, худлыг ялгаж, салгах чиглэлд учир дутагдалтай байна л даа, хөөрхий. Энэ бол ард иргэдийн буруу биш. Улс төрийн намууд ард иргэддээ мэдээлэл өгч, сонгогчдынхоо мэдэх эрхийг хангахгүй байна. Иргэд АН-ын ҮБХ-ны гишүүнд өрсөлдсөнөөрөө “Г.Баасан 100 сая төгрөгийг АН-д аваачаад өгчихлөө” гээд ойлгочихсон. Гэтэл ҮБХ-ны гишүүнд элсэхэд АН-аас тусгай сонгууль явдаг юм байна. Би Монголын улс төрийн намын гишүүн бусаар 20 жил явсан хүн. Зүгээр л ардын амьдрал дотор явдаг иргэний нийгмийн байгууллагын хүн шүү дээ. Иргэн Г.Баасан байхгүй юу, би. Өнгөрсөн хугацаанд бие дааж гурван удаа сонгуульд нэр дэвшлээ. 2008, 2012, 2016 онд нийслэлийн БЗД-т өрсөлдсөн. Гэтэл улс төрийн түвшинд “ганцхан Г.Баасан гараад яаж ч чадахгүй” гэж ард түмний тархийг угаадаг юм байна. Бүх зүйл нэгээс эхэлдэг. Математикийн шинжлэх ухаанаар бодсон ч 76-гаас эхэлдэг гэж сонсож байгаагүй. Тэгэхээр нэг хүн гараад юу ч хийж чадахгүй гэдэг ойлголтыг энэ 76 ард түмний тархинд суулгах замаар хорлон сүйтгэх ажиллагаа явуулж байна. Үүнд нь манай сонгогчид бүрэн итгээд намайг гаргаагүй. Үнэнийг хэлэхэд, надад УИХ-ын гишүүн болж үзчихээд үхэх юм сан гэсэн бодол байхгүй. Зүгээр л ард түмний элч төлөөлөгч гэж хэнийг хэлэх вэ, яаж ард түмнээ төлөөлдөг юм бэ, бид үнэхээр хуулийн дор амьдрах учиртай юм бол хууль яаж амьдралд нийцэх ёстой вэ гэдгийг УИХ-д тогтоох гэсэн юм.

-Та урд өмнөх сонгуулийн дүнд үндэслэн өөртөө  дүгнэлт хийгээгүй гэж үү?

-2008 онд ард түмэн намайг сонгоогүйг би хүлээн зөвшөөрсөн. Яагаад гэвэл би хуульч болоогүй байсан. УИХ нь хууль үйлдвэрлэдэг болохоор би 2012 онд МУИС-ийг бакалаврын зэрэг, 2016 онд магистрын зэрэгтэй хуульч болсон. Өнөөдөр хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнээс доошоо үнийн дүнтэй хулгай хийхээр хулгайд тооцохгүй байна. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ 420 мянган төгрөг. Тэгэхээр би 270 мянган төгрөгийн хулгай хийвэл ял байхгүй. Яагаад гэвэл 420 мянган төгрөгөөс дээш дүнтэй хулгай хийснээр л хуулийн шийтгэл хүлээнэ. Ийм хууль баталж байгаа УИХ байж болох уу. Энэ чинь жижиг хэмжээний хулгайг өөгшүүлсэн үйлдэл. Хумсалсаар хумсалсаар хулгайч гэдэг шиг хумслах боломжийг хуулиар олгож байгааг би зогсоохыг хүсэж байна. Ажилгүй залуучуудын хөдөлмөрийн хөлсийг яаж үнэлж байгаа билээ. Хөдөлмөрийн гэрээ зөрчиж, ажилтны тохирох хөлсийг өгөөгүй бол ажил олгогчид оногдох хариуцлага алга. Гэтэл ажилчдаас үйлдвэрчний эвлэлийн татвар гээд л аваад байдаг. Үйлдвэрчний эвлэл гэдэг бол ажилчин хүний эрхийг хамгаалдаг байгууллага. ТэгвэлМҮЭ хэзээ ч ажилчдын эрх ашгийг хамгаалдаггүй. Хүмүүс яагаад үйлдвэрчний эвлэлийн татвар төлөөд байгаагаа ч мэддэггүй. Ингээд яривал Монгол Улсад маш их гажуудал бий. Үндсэн хуулийн 3.1-д “төрийн эрх ард түмний мэдэлд байна” гээд заачихсан. Тэр эрхээ сонгуулиар нэг удаа эдэлнэ. Ард түмний эрхийг төлөөлөх гэж байгаа хүн нь маш сайн хууль боловсруулдаг, ард иргэдийнхээ амьдралыг мэддэг, дээрээс нь улсын эрх ашгийг нэгдүгээрт тавьдаг, чадахгүй зүйлээ үнэнчээр хэлдэг байх ёстой. Ийм хүмүүсийг төрд гаргана уу гэхээс дуу дуулдаг, сайхан барилддаг, морь сайхан уядаг, магадгүй сайн ярьдаг хүмүүсийг төрд гаргаад байхаар бид яаж хөгжих юм бэ. Иргэн хүн хөдөлмөрч байх ёстой, шударга байх ёстой, сэтгэл тайван, итгэл үнэмшилтэйгээр амьдрах ёстой. Үүнийг л хуульчлах ёстой. Гэтэл өнөөдөр өвөг дээдсийн минь хадгалж ирсэн байгалийн баялгийг үй түмээр нь ачиж байна. Тэр баялгаас хэдэн төгрөг Монгол Улсад орж ирээд хэд нь ард түмний амьдралд тус болоод байгааг мэдэхгүй. Ийм байхад би Монголынхоо ард түмний төлөө ажиллахаас арга алга. Харамсалтай нь зарим нь жагссан нэгнийгээ “гудамжны авгай” гэж цоллодог. “Намын дурак” гэж хэлдэг. “Энэ муу юугаа мэдэх юм” гэж гоочилдог. “Энэ муу эмгэн гэртээ харь” гэж аашилдаг. Уг нь ийм ааш аяг Монголын ард түмэнд байх боломжгүй юм. Яагаад гэвэл бид цөөхүүлээ. Нийтийн эрх ашгийн төлөө дуугарч байгаа хэн бүхний ширхэг зөв үгийг аваад бусдын төлөө дуугарч чаддаг хүмүүсээ дэмжих ёстой. Магадгүй тэр хүнд алдаа байгаа. Г.Баасанд муу нь ч байгаа, сайн нь ч байгаа. Г.Баасангийн сайныг хөгжүүлэх ёстой болохоос цааш түлхэх хэрэггүй. Үнэндээ ардчилал гэж иргэд нь өөрийнхөө аз жаргалын төлөө төрөөс гаргаж байгаа шийдвэрийн буруу болгоныг зоригтойгоор хэлж чаддаг, түүнийг засахын төлөө ганцаараа ч гэсэн тэмцэж чаддаг, түүнийг нь олонхоороо дэмжиж чаддаг тогтолцоог хэлээд байгаа юм. Бид ийм нийгмийг бүтээж чадаагүй.

-Хоёр том намд элсэж, өөрчлөлт хийх бодол тань зөв байж болох юм. Гэхдээ Та богино хугацаанд АН-ын дотоод сонгуульд өрсөлдсөн хүний хувьд тус намын талаар ямар ойлголттой болсон бэ?

-АН-ын ҮБХ-нд дэвшээд орчихъё гээд үнэнээ хэлж АН-ын дарга С.Эрдэнэтэй өөрөө уулзахад зөвшөөрч, АН-ын гишүүний үнэмлэхийг авдаг аргачлалыг зааж өгсөн. Энэ дагуу Хэнтий явсан. Харамсалтай нь тэнд шударга сонгууль болоогүй. АН-ын чинь татварыг төлсөн хэн дуртай нь ҮБХ-ны гишүүн болдог юм байна. Хэнээр санал өгүүлэх вэ гэдгийг мөнгө төлөгчид л шийддэг юм байна. Хэнтий аймгийн 40 дүгээр тойрогт байгаа АН-ын татвараа төлөөгүй гишүүдийн мөнгийг төлөх чадал надад байхгүй, уучлаарай. Байсан ч би хүний өмнөөс гишүүнчлэлийн төлбөрийг нь төлдөг тийм арчаагүй, албан тушаалын төлөө дурлагч атгаг этгээд биш. Би ҮБХ-ны гишүүн болохын тулд АН-д зургаан сая төгрөгийн хураамжийг нь төлөөд батламжийг нь С.Эрдэнэ даргаас гардаж аваад түүнийгээ ард түмнээс нуухгүй фэйсбүүкт тавьж, Хэнтий аймагт юу хийж яваагаа шударгаар хэлсэн. Яагаад гэхээр би гурван удаа бие даагаад гараагүй учраас, “ганц хүн айл болдоггүй” гэж намууд сурталчлаад байгаа болохоор өөрийн нас ахиж байгааг бодолцоод ийм сонголт хийсэн. Би чинь хөгшин хүн. Надад бие, физиологийн элэгдэл явагдана. Тиймээс энэ дөрвөн жилд эцсийн хүчээ шавхаад парламентын гишүүн болоод ард түмний элч төлөөлөгч гэж ямар хүнийг хэлэх вэ, хууль тогтоох процесс ямар нарийн байдаг юм гэдгийг чадлынхаа хэрээр үзүүлье гэж зорьсон юм. Надад нийгмийн амьдралын талаар ихээхэн туршлага байна. Өнөөдөр залуус төрийн муу бодлогын дор ажилгүй гутарч явах гэж, гутралаа тайлж архидах гэж төрөөгүй. Би энэ болгоныг өөрчилж, байгалийн баялгаас хүн болгон хүртдэг болгох гэж, тусгаар тогтносон ардчилсан нийгэм гэж ямар нийгмийг хэлдгийг харуулах гэсэн юм. “Гудамжны Г.Баасан” нэр автлаа Сүхбаатарын талбай дээр олон жил жагссан хүний хувьд энэ бүхэнд оролцохыг хүссэн юм. Тэгээд л АН-ын ҮБХ-ны гишүүн болохоор оролдсон боловч хөрөнгө мөнгөтэй хүмүүсийн дохио зангаан дор бүх зүйл явдгийг олж тогтоолоо. Ард түмэн намайг АН-д 100 сая төгрөг өгсөн гэж бодож болохгүй. Би өгөөгүй. Сайн найз нөхдийн буянд Хэнтий аймагт ажилласан. Хүн төрөлхтний өмнө хүлээн зөвшөөрөгдсөн хууль ёсны эрхийг Монголд авчрахын төлөө тэмцсэн ардчиллын анхдагчид надад тусалсан. Ахдагчид маань 30 жилийн өмнө тарьсан ардчиллын үр өнөөдөр яагаад хогийн ургамал болчхов, яаж энэ хөрсийг цэвэрлэх вэ гэж сэтгэл зовнидгийг би мэддэг болохоор АН өмхийрөөгүй байх гэж горьдоод тэр намд элсэх гэж очсон. Тэгсэн чинь өмхийрөхийн дээдээр өмхийрөөд, урсгал нь зогсоод, ялзарчихаад байгааг харлаа. Энэ нам МАНАН-гийн нэг хэсэг болжээ гэдгийг яс махандаа мэдрээд ирлээ. Ганцхан би ч биш, миний багт ажилласан хүмүүс мэдэрлээ.

-Одоо Танд ямар нөөц хувилбар байна вэ?

-За яахав, эрх мэдэлтнүүд өөрсдөдөө зориулсан тоглоомынхоо дүрмийг баталлаа. Би дүрмийнх нь дагуу тоглоод ч хамаагүй энэ бүхнийг зөв голдиролд нь оруулахын тулд нэг “тоосго” ч гэсэн тавих хүслээсээ ухрахгүй. Би 10 “тоосго” өрж чадахгүй байх. Гэхдээ үнэхээр хэрэгтэй газар нь чухлаас чухал, сайнаас сайн “тоосго” тавихыг хүсэж байна. Дахиад 100 жил өнгөрсөн ч зөв “тоосго” байсан юм шүү гэж хэлэгдэх зүйлийг хийхийг хүсэж байна. Түүнээс би тэтгэврийн насны хүн. Надад хийх ажил их байна. Ахмадын асуудлыг хэрхэн шийдсэн тухай ном бичмээр байна. Ард түмний мэдэхгүй олон сонин зүйлийг би үзэж явлаа. Таван удаа баривчлагдаж, 98 хоног “сууж” байсан хүний хувьд надад ард түмэнд хэлэх зүйл их байна. Даан ч зав алга. Цааш тэмцэх зүйл их байгаа болохоор өмнө яасан тухайгаа ярих боломж гарахгүй юм. УИХ-ын гишүүн гэж ямар эрх мэдэлтэй хүн байдаг, эрх мэдлээ яагаад буруу ашиглаад байгааг ойлгуулж, цаашид ард түмэн минь 2024 оны сонгуульд ямар жишгийн хүмүүсийг сонгох ёстой юм бэ гэдгийг харуулчих юм сан гэсэн чин хүсэл байна. Түүнээс биш “Г.Баасан чамд хамаагүй” гэвэл өнөөдөр ч гэсэн хариад сайхан амарчихмаар байна. Гэхдээ би ард түмнийхээ төлөө гүйх хувь заяатай төрсөн юм байлгүй дээ. Хувь заяаныхаа дуудлагаас ухрах эрх надад алга. Гурван хүүхэдтэй, олон ач, зээтэй хүний хувьд миний үр хүүхэд, ач, зээ нар сайхан нийгэмд аж төрөөсэй, хөдөлмөрлөөд хөдөлмөрийнх нь хөлс нь амьдралд нь хүрэлцээсэй, ирээдүйдээ итгэлтэй амьдраасай гэж зорьж явна. Түүнээс аль нэгэн намын гишүүн байж, хэн нэгэн даргад таалагдах гэж битгий амьдраасай гэж бодох юм. Ингэж зүтгэхгүй бол өвс тавьж өгөхийг хүлээгээд хашаанд хэвтэж байгаа малаас ялгаагүй болно шүү дээ.

-Та тоглоомын дүрмийг мэдэж байгаа. Тэгвэл яаж ялахыг бас мэдэж баймаар юм?

-Би яг л наадахыг чинь бодож байлаа. Ганцаараа гүйгээд бүтэхгүй юм байна гээд хоёр том намын нэгийг түших гэж үзлээ. Байгуулагдаад 30-хан жил болсон нам арай ч ялзарчхаагүй биз гээд очтол болдоггүй юм байна. Тэгэхээр цаашид ямар шийдвэр гаргах вэ гэдгээ их бодож байна. Би ямар ч шийдвэр гаргаж магадгүй. Надад Монголын ард түмнээсээ нуух зүйл нэг ч байхгүй. Би хаана ч хамаагүй өрсөлдөөд 76-гийн нэг болох нь туйлын чухал юм байна гэдгийг ойлгосон. Тэгэхээр манай сонгогчид намайг хаана ч очсон дэмжээд нэг удаа УИХ-ын гишүүн болгочихвол би хамгийн чухал “тоосго”-ыг тавих болно. Надад дөрөвхөн жилийн энерги байна.

-Сонгуулийн жил гэхэд энэ жил харьцангуй тайван байх шиг санагдах юм. Уг сонгуулиудын өмнө төв талбайд жагсаалууд үргэлжилж байдаг сан?

-2008 оны сонгуулийн дараа өчнөөн хүний амь үрэгдэж байсан. Би өчнөөн хүн гэж хэлж байна шүү. Таван хүн гэж хэлсэнгүй. Олон залуусын амьдралаар тоглолоо. Олон ээж, аавын нус нулимсыг барлаа. Өнөөдрийг хүртэл сураг нь гараагүй олон залуу бий.  Үүнийг олон хүн мэддэггүй. Тэгэхээр 2008, 2012, 2016 оны сонгуулиудын өмнө өрнөж байсан хүмүүсийн идэвх хэтэрхий намчирхсан байдалтай байсан. Харин 2020 оны сонгуулийн өмнө сонгогчид намаар хуваагдахаа больсон нь харагдаж байна. Явцуу эрх ашгийн төлөө хуваагдахаа больсонд би талархалтай хандаж байгаа. Сонгогчдын асуудалд хандах хандлага нэгээс хоёр шат ахисан нь 2020 оны сонгуульд эрх баригчдын муухай бодлогод хариу барьсан үйлдэл хийж чадах болов уу гэсэн итгэл найдвар надад төрөөд байна. Тийм учраас би сонгогчдоосоо 76-ын нэг дээр Г.Баасангаа тавьчихыг хичээгээрэй гээд байгаа юм. Надад УИХ-ын гишүүн байж үзэж, тоглох нас байхгүй. Монгол Улсын болохгүй байгаа хувь заяаг зөв голдиролдоо ороход нэг ширхэг “тоосго”-оор тус болохыг хүссэндээ гуйгаад байгаа юм.