Ц.Монгол: Одоогийн тогтолцоо хэвээр байвал иргэд дахиад “хулгайч”-ийг сонгоно, тиймээс өөрчлөх хэрэгтэй

Хуульч, өмгөөлөгч Ц.Монголтой ярилцлаа.

-Шүүх, прокурорын байгууллага олон нийт болон хэвлэл, мэдээлэлд хаалттай явж ирсэн. Энэ байгууллагуудтай байнга харилцдаг өмгөөлөгч нар үүнд ямар дүгнэлт хийдэг бол?

-Шүүх эрх мэдлийн байгууллагын шударга ёсыг тогтоох үйл ажиллагаа, ил тод байдал, олон нийттэй харилцах харилцаа, эргэх холбооны талаар олон арван ойлгомжгүй асуудлууд үүсэж байгаа тул шүүх, прокурор, цагдаа, АТГ зэрэг байгууллагууд олон нийтэд “Хаалттай явж ирсэн” гэх олон нийтийн дундах ойлголтыг сайн мэдэрч ойлгож байна.

Ер нь бол хуулийн байгууллагуудын хэрэглэж байгаа хууль нь маш муу, шүүх зөвхөн хуулийг баримталж шийдвэр гаргах үүрэгтэй тул муу хуульд үндэслэн шударга бус, хэн нэгнийг хохироосон шийдвэр гаргах тохиолдол их байгаа. Үүнийг иргэд шүүх, хуулийн байгууллагын “Харалган алдаа” гэж ойлгодог тул хуулийн байгууллагын нэр хүндэд сөргөөр нөлөөлдөг. Нөгөө талаар эрх мэдэлтнүүд холбогдсон ноцтой гэмт хэргүүд шийдвэрлэгддэггүй байсаар хэрэгсэхгүй болж ял завшдаг тохиолдол их бий. Энд улстөрчдийн нөлөө орох, хээл хахууль авах /Салхитын ордын хэрэг/,“Хонгил” гэх хэлмэгдүүлэгч бүлэглэлийн хуйвалдаан, ялангуяа хуулийг иргэдэд хатуу, албан тушаалтанд илүү хөнгөн байхаар зүйл заалтыг нь хуульчилдаг, хууль ялгавартай хэрэгждэг тул олон нийт, хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд шүүмжлэлтэй хандаж “хаалттай”, “шударга бус” гэж үздэг. Нөгөө талаар, шүүх эрх мэдлийн байгууллагуудын үйл ажиллагааг зохицуулсан хуулийн цоорхойтой мөн холбоотой бөгөөд бүтэц, эрх мэдлийн хуваарилалтад эргэж харахаар зүйл их байна. Үүний улмаас өмгөөлөгчдөд хүний эрхийг хамгаалах, зөрчигдсөн эрхийг нь хамгаалахад маш их бэрхшээл учирч байдаг.

-Хэрэв шүүх нээлттэй, шударга байсан бол өнөөдөр Монгол Улс ямар байх байсан бэ гэдэгт та жишээ хэлнэ үү?

-Хэрэв Монгол Улсын төрийн тогтолцоо зөв, хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллагуудын эрх мэдлийн хуваарилалт тэнцвэртэй байсан бол Монгол Улс өнөөдөр хөгжлийн зөв замдаа аль хэдийн орсон байх байсан. Шүүх эрх мэдлийн байгууллагуудад нээлттэй байх эрх зүйн орчныг нь бүрдүүлж, бүтэц, эрх мэдлийн хуваарилалтыг нь хууль тогтоогч УИХ зөв хийж хуульчилж өгсөн бол шүүх, прокурор, цагдаагийн байгууллага нээлттэй, хүчирхэг, шударга байх нөхцөл нь бүрдэнэ.

Ийм байсан бол одоогийн энэ “нүүрсний” гэх зохион байгуулалттай гэмт хэрэг зэрэг төрийн албан тушаалтнууд бүлэглэн үйлдэж байгаа, төрийг хүртэл санхүүгийн хүнд байдалд оруулж, ард иргэдийг эдийн засгийн хувьд туйлдуулж, тонон дээрэмдсэн хэргүүд гарах­гүй байсан. Ийм олон жил мэдэг­дэхгүй байж, даамжрахгүй байсан.

-Би нэг жишээ татъя, өнөөдөр ярьж буй “Нүүрсний хулгайн гэмт хэрэг” 2017 оноос яригдсан ч шүүхээр шийдэгдээгүй явсаар ирсэн. Шүүх авлигын хэрэгт гүнзгий холбогдсоны илрэл гэвэл та санал нийлэх үү?

-Би дээр учир шалтгааныг нь тайлбарлачихлаа. Энэ хэргүүд шүүхэд огт шилжээгүй өдий хүрсэн тул шүүхийг шууд буруутгах боломжгүй. Харин төрийн хууль цаазад дээд хяналт тавих прокурор, мөрдөн шалгах байгууллагууд, тагнуулын байгууллага яагаад илрүүлээгүй юм бол. Зарим илэрснийг нь яагаад хэрэгсэхгүй болгосон бэ. Энэ мэт олон ээдрээтэй асуултууд гарч ирж байна. Мэдээж нуугдмал, маш сайн зохион байгуулалттай хэрэг. Монгол Улс хяналтын тогтолцоогүй тул ийм том нуугдмал далд гэмт хэрэг хууль тогтоогч зарим этгээд, гүйцэтгэх засаглалын албан тушаалтнууд, Төрийн өмчийн үйлдвэрийн газруудын удирдлага, түүнд хяналт тавьдаг гааль, ХХЕГ  зэрэг хяналт тавьдаг байгууллагын албан тушаалтнууд бүгд хуйвалдаж авлигад өртөж байгаатай холбоотойгоор гарч байна гэж үзэхээр байна. Монгол Улсын хилээр, алт, зэс, нүүрс гээд бүх баялгийн тодорхой хэсэг нь хууль бусаар гадагш гарч байгаа нь нууц биш болсон шүү дээ. Монголд байгаа олборлогч ком­паниудын гаргаж байгаа бая­лаг ч бүрэн хяналтгүй гарч байна.

-Тухайлбал?

-Хэдэн жилийн өмнө нэг компани 17 тэрбум төгрөгийн мөнгө, молбиден зэрэг үнэт баялгийг зэстэй хамт нууцаар Монгол Улсын хилээр гаргасан нь ил болж мөрдөн шалгаж байхад нь төрийн том албан тушаалтан хэргийг хаалгасан байх жишээтэй. Энэ нь Монгол төрийн албад, хуулийн байгууллагын ажилтнууд шударгаар ажиллах бололцоо хомс, төрийн өндөр албан тушаалтан бүхнийг шийддэг гажуудал бий болсны нэг жишээ мөн. Мөн Дундговь аймгийн Өлзийт сумын нутагт нэг компани хууль бусаар онц их хэмжээний жонш олборлож байгаль орчинд маш их хохирол учруулсан эрүүгийн гэмт хэрэг дээр би долоон жил ажиллаж маш их бэрхшээлийг даван байж шүүхээр шийдвэрлүүлсэн.

Байгаль орчинд 200 гаруй сая төгрөгийн хохирол учирч, хулгайлсан жоншны өртөг олон тэрбумаар тооцогдоно. Хохирлыг газар дээрх үнээр нь тооцож 1.1 тэрбум төгрөг гэж үзсэн. Шүүх энэ хохирлыг Сангийн яаманд гаргаж өгсөн. Энэ хэрэг дээр төрийг төлөөлж прокурор оролцох ёстой байсан. Гэвч би төрийг төлөөлж явсан, иргэнийхээ хувьд үүргээ биелүүлсэн. Гэтэл энэ мэтийн олон нэхэмжлэлийг прокурор гаргаж, төрийг төлөөлөх, баялгаа хамгаалах ажиллагаа маш хангалтгүй байгаа. Үүнийг хуульчилж, анхаарах ёстой. Энэ хэрэг яагаад удааширсан бэ гэвэл хуулийн байгууллагад ажиллаж байсан зарим өндөр албан тушаалтнууд мөрдөгч, прокуроруудад нөлөөлөх байдал, оролд­логууд гарсан. Жишээ гэвэл, хэргийн харьяаллыг нэг удаа тогтоодог байтал дөрвөн удаа өөрчилсөн, хяналтын про­курор нь битүүмжилсэн эд хөрөнгийг хууль бусаар хохи­рогчид мэдэгдэлгүйгээр чөлөөлсөн.

-Энэ байдлыг өөрчилье гэвэл хууль эрх зүйн талаас ямар боломж, гарц гаргалгаа байна вэ?

-1992 онд Үндсэн хууль батлахдаа Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байх болон хоёр  танхимтай парламенттай байх олонх депутатын саналыг элдэв аргаар унагааж, эцэст нь хуульч биш хүний саналаар одоогийн хяналтгүй төрийн тогтолцоог бүрдүүлсэн харамсмаар алдааг засах цаг нь болсон.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт хийнэ гэхээр ямар өөрчлөлт хийх нь нэн чухал вэ. Дээр нь одоо Үндсэн хуульд гар хүрэх боломж хууль эрх зүйн хувьд байна уу?

-Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж хоёр танхимтай парламентын тогтолцоотой болох нь нэн чухал. Энэ хоёр  танхимыг монгол гэрийн хос баганатай зүйрлэж ойлгож болно.Одоо бол гэр нэг баганатай тул хазайчихаад байна. Монголын ард түмний эрх ашигт нийцэхээр байгаа бол Үндсэн хуульд гар хүрэх боломжтой. Тогтолцооны өөрчлөлтийг хэрхэн хийх талаар судлаачид олон санал гаргаж, бичиж байгаа.

-Зарим улс төр судлаач, улс төрийн намуудын зүгээс “Тогтолцоог өөрчлөх хэрэгтэй” гэж байгаа. Гэхдээ хэлбэр, агуулгын хувьд ямар байвал зөв бэ?

-Хэлбэр, агуулгын хувьд доод танхим нь 1991 оны Бага хурал шиг 30-50 гишүүнтэй, хууль баталдаг мэргэжлийн танхим болох,  Дээд танхим буюу УИХ  нь 360 гишүүнтэй, жилд 45 хоногоор хоёр удаа хуралддаг /Зардал бага гарна/.Төрийн бүх томилгоо хийдэг, хариуцлага тооцдог, мөн Бага хурлын бүрэлдэхүүнийг өөрчилдөг гэх мэт эрхтэй байхаар шийдвэрлэх нь чухал. Төр, эрх зүйн онол, практикт биеллээ олсон, олон улсын ихэнх хөгжингүй орнуудын энэ зөв тогтолцоог хүлээн авах нь чухал байна.

-Энэ нь иргэдэд өгөөжтэй, ард түмэн засагладаг байж  чадна гэж та үзэж байна уу?

-Энэ нь бодитой, хариуцлагатай ардчилалд шилжих суурь болох бөгөөд дүр үзүүлсэн ардчилсан тогтолцоонд цэг тавина. Ингэснээр сайн хууль батлагдах нөхцөлийг бүрдүүлнэ. Одоогийн нам төвтэй тогтолцоо төр төвтэй тогтолцоонд шилжинэ. Хууль баталдаг, томилгоо хийдэг тогтолцоо нь зөв болсноор монголчууд хожно. Төрийн тогтолцоо боловсронгуй болсноор системийн хямралаас гарах арга зам нээгдэнэ, Одоогийн томилгоо хийж байгаа байдлын гажуудал арилж, бүлэглэлүүд оршин тогтноход бэрхшээлтэй болж, төрийн институц шийдвэр гаргадаг болж, одоогийн хувь хүний бодлогогүй шийдвэр гаргадаг байдал хумигдана. Авлигын индекс үлэмж хэмжээгээр буурна.

-УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэгдүүлж 99-215 болгох саналууд бас гарч байгаа. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Сүүлийн үед  яригдаад байгаа УИХ-ын гишүүдийн тоог 150-200 болгох, хуучин тогтолцоог хэвээр үлдээх санал нь хяналтын тогтолцоог бүрдүүлэхгүй, тооноос өөр өөрчлөлт орохгүй тул одоогийн  тогтолцоо хэвээр үлдэнэ гэсэн үг. Иймд 30 жил туршиж ирсэн “дүр үзүүлсэн ардчилсан тогтолцоо” улам гажуудаж биднийг сүйрүүлэх болно.

-Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болохыг зарим хүн дэмждэг.  Ялгаа нь юундаа байна вэ?

-Ерөнхийлөгчийн засаглалтай боллоо гэхэд мөн л хоёр  танхимтай парламенттай байх ёстой. Харин Ерөнхийлөгч нь Ерөнхий сайдаа томилж, хяналт тавьдаг. Ерөнхийлөгчийн шийдвэрүүдийг УИХ-ын Дээд танхим хянадаг зэрэг өөрчлөлт орно. Энэ бол сонгодог ардчилсан тогтолцооны бас нэг байж болох сайн засаглалын хэлбэр. Ийм засаглалтай улс орнууд хүчирхэг байдаг.

-Төв талбайд болж байгаа  жагсаалд оролцогчдын зүгээс “Анхнаасаа хулгайчийг сонгогдоггүй байх хэрэгтэй байна” гэж үзэл бодлоо илэрхийлээд байгаа. Энэ талаар та ямар байр суурьтай байна?

-Иргэд тогтолцооны өөрчлөлт хийж одоогийн гажуудлыг засах гэж, олигархи засаглалыг өөрчлөх гэж, төр, ард түмний баялгийг хулгайлж байгаа бүлэглэлүүдийг эсэргүүцэж жагсаж байна. Манай сонгуулийн систем үнэхээр гажуудсан олигархиуд, бүлэглэлүүд өөрснөө сонгогдохын тулд хууль маш их хязгаарлалтууд оруулсан байдаг. Тухайлбал, жинхэнэ монгол төрийг удирдахад бэлтгэгдсэн төрийн албан хаагчдыг сонгуульд оруулахгүй гох дэгээг хуульд оруулсан. Тэгэхээр иргэд одоогийн тогтолцоо хэвээр байсан нөхцөлд дахиад “хулгайч”-ийг сонгоно, тэгээд л дараа нь “Хулгайчийг сонгодоггүй байх хэрэгтэй гээд жагсана” байх. Энэ жагсаалыг олон эсрэг тэсрэг ашиг сонирхлын уулзвар гэж харахаар байна. Жагсагчдын заримыг ашиг сонирхлын зөрчил бүхий этгээдүүд санхүүжүүлж, өдөөн турхирах оролдлого хийж байгаа бололтой.Би хувьдаа одоогийн Засгийн газрын тэргүүн “нүүрсний хулгай”-н талаар анх мэдээлсэн тул хулгайг таслан зогсоохын төлөө ард түмэнтэйгээ хамт байгаа гэж бодож байна.

-Засгийн газраас Эрүүгийн хуулийн 22 дугаар бүлэгт заасан Авлигын гэмт хэрэгт оногдуулах ялын бодлогод өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг УИХ-д өргөн мэдүүлсэн. Жишээ нь, үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжих гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдэд оногдуулах ялын бодлогоос торгох ялыг хасаж, хорих ялын хэмжээг нэмэгдүүлнэ гэж байгаа нь эрхзүйн хувьд дэвшил үү?

-Монгол Улсын иргэн бүрд хууль адил тэгш үйлчлэх ёстой. Гэтэл албан тушаалтанд ногдуулах Эрүүгийн ял шийтгэл маш хөнгөн байхаар УИХ хууль баталж хэрэгжүүлсээр ирсэн.  Эрүүгийн хууль аваад хараарай. Авлигын гэх хэрэгт бараг ял гэж байхгүй гэхэд хилсдэхгүй. Албан тушаалтан хахууль авч, гэмт хэрэг үйлдчихээд хэдэн төгрөгөөр торгуулаад салдаг, ял наймаалцах зохицуулалттай.

Монголд Авлигачид зоолж байна шүү дээ. Монголдоо сайхан амьдрах нөхцөлгүй болоод байна. Бараг хоёр хүний нэг нь ядуу боллоо. Ардын хүүхдүүд шоронд, албан тушаалтан наранд, эсвэл гадаадад байх боллоо. Тэгээд иргэд жагсаад, бослого гаргаад ирэхээр “За хуулиа чангатгалаа” гээд  бага зэрэг өөрчлөлт оруулдаг. Анхнаасаа хоёр танхимтай парламенттай байсан бол ийм муу, алагчилсан хууль батлахгүй байсан. Эцэст нь хэлэхэд,  “Мэргэжлийн бус, хуулийн суурь мэдлэггүй хүмүүсийн баталсан хуулийг Шүүх хэрэглээд шийдвэр гаргаж, хүнийг шийтгэж байна. Шийдвэр шударга зөв байж чадах уу, Байдал ийм л байна.

Эх сурвалж: Өглөөний сонин