Афганистаны төвөөр нутагтай Хазара хэмээх энэхүү Ази төрхтэй хүмүүс нь манай эзэн Чингэс хааны байлдан дагуулалтын үеэр дундад Ази, Перст (Иран) үлдсэн Монгол гаралтай хүмүүс ажээ.
Хазара гэж би урьд нь мэддэг, сонсож байсан л даа, гэхдээ нэг их анхаарч сонирхолгүй л явж. Харин хоёр жилийн өмнө ажил дээр болсон нэгэн явдал надад Хазара хэмээх энэхүү өвөрмөц хувь заяатай хүмүүсийн талаар илүүтэйгээр сонирхох эрмэлзлэл төрүүлсэн юм.
Би нэгэн технологийн компанид шинээр ажилд орж, надтай хамт зэрэг шахуу бас нэгэн Афганистан гаралтай залуу ч тус компанд ажилд оров. 14 настайдаа дайн дажинтай Афган орноос гэр бүлийн хамт дайжин гарч Америкт ирж суурьшсан энэ залууг Дауд (Daoud) гэх бөгөөд 1.86 метр орчим өндөртэй, бухан эрээн нүдтэй, үс сахал болсон “сүрлэг” эр байв. Даудын аав нь 1970-80 оны Афганистаны засгийн газрын нэгэн сайд байж байгаад Зөвлөлтийн цэрэг Афганистанд орж ирэх үед Америкт дүрвэн гарч ирсэн гэнэ. Афганистаны хүн амын ихэнхийг эзэлдэг гэх Паштүн (Pushtun, Pashtun, Pakhtun гэж өөр өөрөөр дууддаг аж) гаралтай энэ эр надтай танилцаад: “Өө, чи бол яг л Хазара байна” гээд, ер нь Хазара болон Монголчууд бол нэг л хүмүүс шүү дээ гэж надад ойлгуулхыг хичээж байсан юм. Үнэндээ түүний хувьд Хазара болан Монголын талаар онцгойлон сонирхох, энэ талаар мэдлэгтэй байх нухацтай шалтгаан байсныг би сүүлд нь ойлгосон юм. Тэгээд ч Хазара болон Монголчуудын гарал үүслийн талаар түүний хэлсэн нь үнэхээр тийм ч хол зөрөөтэй үг биш бололтой.
Хачирхалтай нь, тэр намайг Монгол гэж мэдсэнээсээ хойш надтай нэг л үл тоомсорлосон шинжтэй харьцаад байх шиг надад санагдаад байв. Мэдээж түүний энэ хандлага миний сониуч занг зүй ёсоор татаж байв. Хазара хүмүүсийн талаархи мэдэх бага зэрэг мэдлэгтээ түшиглэн би түүнтэй зарим үед яриа дэлгэж бага багаар Паштүн Хазара гэх хоёр өөр үндэстнүүдийн зөрчлийг яриулж аль болох их зүйлийг мэдэхийг оролддог байв. Тэрвээр Монголын талаар санаанд оромгүй их мэдлэгтэй ялангуяа Монголын түүхийг ихэд сонирхон судалдаг нэгэн байв. Нэгэн удаа шинээр хэвлэгдээд удаагүй байсан Жак Вэдэрфордын “Genghis Khan and the Making of the Modern World” ном түүний ширээн дээр байхыг би харсан юм. Түүний хувьд Монголчууд түүхэнд хэн байсан нь сонирхолтой гэвч одоо хэн байгаа нь илүү ач холбогдолтой байсан байж ч болох. Ямартай ч бидний хувийн харьцаа тийм ч найрсаг биш байв. Уг нь нэг их сүртэй биш л дээ түүний зүгээс “чи өнөөдөр яасан их гангараа вэ” ч гэх юмуу, тийм нэг ажлын байранд үл зохицолдох сул үг хэлэх, эсвэл асуусан асуултанд үл тоомсорлосон маягаар хандах хандлага гаргаад байх шиг санагдаад байв. Ер нь ажил дээр хаа нэг иймэрхүү зүйл байж л байдаг. Тэгээд ч үл шалих асуудлыг тэгэсгээд тоомсорлолгүй өнгөрөөж болох. Миний хувьд түүнтэй байнга харьцаад байх шаардлага байгаагүй. Гэвч гол нь түүний зүгээс надад иймэрхүү төдийлөн үл тоомсорлосон байдлаар хандах харьцааны үндэс шалтгаан нь ердөө би Монгол (Хазара) хүн байсанд байна уу? Чухам энэ л асуудал надад нэг жаахан “юм” бодогдуулаад байв. Ажилд ороод удаагүй байтал зохион байгуулалтын өөрчлөлт хийгдэж ажил үүргийн хувьд Дауд надаас зарим талаар хамааралтай болов.
Мань хүн үнэндээ ажил мэргэжлийн хувьд тийм ч гаргууд нэгэн байсангүй, тиймээс ч манай босс түүний ажилд тийм ч сэтгэл ханамжтай байдаггүй байсан нь түүний гол дутагдал байсан юм. Хэдийгээр би хүнд муугаар хандья гэж боддоггүй түгээмэл, Монгол “тэнэгдүү” зантай нэгэн боловч, энэ удаа би түүний бүдүүлэг авир, шалихгүй ихэмсэг занг нь өөгшүүлэхгүй байхаар шийдэж над руу ирсэн Даудын ажлуудыг голж буцаан босс-доо давхар сс-дэн и-мэйл явуулж мэдэгддэг болов. Гэхдээ би үүнд мэргэжлийн үүднээс хандсан, өөрөөр хэлбэл Даудын ажилд мэргэжлийн чангахан шаардлага тавьснаас бус хүний хөдөлмөрийг үгүйсгэсэн хэрэг бус, тийм боломж ч угаасаа мэргэжлийн орчинд үгүй юм. Мань хүн ч даргаас хэд, хэдэн удаа банга хүртэж эвгүй байдалд орсон бөгөөд би ч завшааныг ашиглаж нэг удаа түүний өрөөнд нь орж хаалгыг нь хааж байгаад “чи жаахан аятайхан байгаарай” гэж хэлээд ажил төрлийнх нь талаар ч, бас хувийн харьцааных нь талаар ч түүнд сануулга өгсөн юм. Ямартай ч тэрвээр бид Афганистанд биш Америкт байна, тэр Афганистаны Хазара биш харин Монгол хүнтэй харьцаж байна гэдгийг сайтар ойлгосон гэдэг нь тун эелдэг болон өөрчлөгдсэн түүний харьцаанаас тод харагдаж байсан юм.
Өнгөц харахад бид хоёрын харьцааны энэ асуудал ажил дээрээ таардаггүй хоёр нөхөрийн зөрчилдөөн мэт боловч үнэндээ тийм биш, нэлээд гүн гүнзгий агуулгатай, Паштүн Хазара хэмээх хоёр үндэстний гүнзгий зөрчилдөөний нэг хувилбар байсныг би тэхэд мэдэж билээ. 1890 он орчмоос Хазара үндэстнүүд Афганистаны засгийн эрхийг барих Паштүнүүдэд бүх эрх мэдлээ алдан боолчлогдсон бөгөөд, өнөөг хүртэлх 110 гаруй жилийн турш дарлал, доромжлол, харгислалын дор хоморголон устгах аймшигт бодлогод өртсөөр иржээ. 21-дүгээр зуун, 2008 он гэх өнөө үед ч ихэнх Хазара нарын хувьд өнөөгийн нийгмийн “боолын” гэж болох хөдөлмөр эрхлэн амь зогоох нь сонголтгүй, ганцхан хувь заяа байсаар ирсэн юм. Тиймээс ч Паштүн Хазара нарын хооронд зөвхөн “эзэн, албат” – ын харьцаа л байдаг аж. Ингээд бодохоор Афганистан дахь Хазара нарын бодит байдал ямар байгаа бол гэж бодогддог байв. Хэдийгээр Америкт багаасаа өсч барууны боловсрол олсон боловч Дауд яг л тэр Афган сэтэгэхүйнийхээ өнгө аясыг энд Монгол хүн надад гаргах гэсэн нь үнэхээр тэнэгдүү оролдлого бөгөөд үүнийг тэдний зүгээс Хазара хүмүүсийг хэрхэн үздэгийн илрэл гэж үзэж болно. Бодвол тэдний хувьд Хазара (Монгол) хүн л харах юм бол ингэж үл тоомсорлон харьцах нь зүгээр л “сураар боож болдоггүй сурсан зан” байсан байх л даа. Харин энэ удаа Даудын аз дутхад түүнтэй таарсан Хазара нь нэн зөрүүд мугуйд нэгэн Монгол байсан ба Монгол хүн өөрийг нь үл хүндэлсэн асуудлыг зүгээр нэг анзаараагүй мэтээр өнгөрөөдөггүй юм байна гэдгийг тэр ойлгосон юм.
Ингээд би энэ нийтлэлийнхээ үндсэн агуулга болох Хазара хэмээх өвөрмөц бас өрөвдөлтэй хувь заяатай ард түмний талаар товчхон өгүүлье. Олны дундах хамгийн түгээмэл ойлголтоор бол Афганистаны төвөөр нутагтай Хазара хэмээх энэхүү Ази төрхтэй хүмүүс нь манай эзэн Чингэс хааны байлдан дагуулалтын үеэр дундад Ази, Перст (Иран) үлдсэн Монгол гаралтай хүмүүс ажээ. Эдгээр хүмүүсийн талаар барууны эрдэмтэд 19-р зууны дундаас бага зэрэг судалж байсныг эс тооцвол дорвитой судалгаа хийгдээгүй бөгөөд энэ нь харьцангуй цөөн тоотой, улс төр эдийн засгийн хувьд нэн хавчигдмал байдалтай оршин тогтож буй эдгээр хүмүүсийг үл хайхрах, тэднийг бусдын нүднээс далд байлгах, түүх гарал үүслийг нь мартагнуулах гэсэн улс төрийн зорилготой Афганистаны засгийн газар, эрх баригчидын цэгц нягт, төлөвлөгөөт бодлогын үр дүн юм. Дундад ази, ойрх дорнодын бүс нутгийн хүн амын түгээмэл хэв шинж болсон өндөрдүү хамар, бухан эрээн нүд, үс сахал болсон нөхдүүдээс Монголжуу дүр төрхөөрөө эрс ялгарах Хазара нарын гарал үүслийн талаарх судалгаа нь үндсэндээ хоёр чигийг заадаг аж.
Үүнд:
1. Хазара нар нь 13-р зууны эзэн Чингис хааны байлдан дагуулалтын үеэс үлдсэн цэргүүдийн удам. Хазара хэмээх үг нь Мянга гэсэн Перс үг бөгөөд энэ нь Монголын армиас тухайн үеийн Хорезмийн нутагт үлдсэн Мянгат цэргийн нэгж гэж тайлбарлажээ. Ихэнх судлаачидын үзэж буйгаар Хазара нь Монгол болоод Түрэг угсааны хүмүүс аж.
2. Одоогоос 2000 гаруй жилийн өмнө одоогийн Афганистаны нутагт Буддын шашинтай Ази дүр төрхтэй хүмүүсийн Кушан хэмээх гүрэн оршин тогтнож байсан бөгөөд эдгээр хүмүүсийн удам угсаа нь 13-дугаар зуунд Монголын байлдан дагуулагчидын эсрэг тулалдаж ялагдан улмаар Монголчуудтай холилдон Хазара үндэстнийг бий болгосон. Дашрамд дурдахад, 2001 онд Афганистаны Бамьяанд талибанууд 2000 жилийн настай гэгдэх дэлхийн хамгийн том Будда хөшөөг их буугаар буудан устгасан бөгөөд учир нь энэ хөшөө Хазара хүний гадаад төрхтэй төстэй байснаас болсон гэдэг. Юутай ч гэлээ өөрсдийн гарал угсаагаа заахдаа энэ онолыг баримтлах нь Хазара нарт эрх зүйн хувьд нэлээд ашигтай юм. Учир нь хүн амын ихэнхийг эзэлдэг Паштүн, Тажик нарт “гадныхан” хэмээн хавчигддаг тэд өөрсдийгөө нутгийн уугуул иргэд гэж үзэх үндэслэлийг бий болгодог хэрэг.
Сонирхолтой нь, Афганистаны түүхэнд Паштүн үндэстнүүд нь бүүр сүүлд 18-р зуунаас эхлэн өмнөөс зүгээс, Пакистан, Энэтхэгийн нутгаас хойшоо нүүдэллэж одоогийн Афганистанд ирж суурьшсан аж. Хазара нар Хазаражи хэмээх хэлээр ярих ба энэ нь дари хэлний нэг аялга мэт бөгөөд, перс, Монгол, Турк үгсийн сангаас бүрдсэн өвөрмөц хэл аж. Энд сонирхолтой нэгэн явдлыг дурдахад: Халимагын Үнэн сонинд мэдээлсэнээр (”Хальмг Yнн” № 66-67; 03.04.2003) Зөвлөлт Афганы дайны үед Афганд цэргийн алба хааж байсан Халимаг эр Петр Кукудаев 1981 оны 10 сард нөхдийн хамт ууланд тагнуулаар яваад нэгэн Хазара сууринд ирсэн бөгөөд тэдэнтэй нутгийн ямар ч хэлээр яриад ойлголцоогүй атал эх Халимаг Монгол хэлээрээ ярьж харилцан ойлголцож байжээ. Ганцхан энэ жишээ ч бус, мөн Оросын “Незавысимая Газета” (2007) сонинд уулын бөглүүд тосгоны Хазара нар үүн дундаа гадныхантай харьцдаггүй, харьцах шаардлагагүй эмэгтэйчүүд нь Монгол хэлээр ярьдаг, эмэгтэйчүүд хөгшид нь уугуул хэл соёлоо тээгч нар болох талаархи нийтлэл гарч байсныг би уншиж байсан.
Хэл:
Хазара хэл нь хэл судлаачдын хувьд үнэлж баршгүй олз бөгөөд чухам Хазара хэлнээс л эртний Монгол хэл, аялгыг сонсож болох боломж байж болох юм. Би Афганистанд амьдарч байсан нэгэн Америк хүнтэй захидлаар харьцдаг байсан бөгөөд түүний хэлж буйгаар 1990 оны эх хүртэл Афганистаны Херат уулын бэлээр Монгол хэлээр ярьдаг 60 орчим гэр бүл байсаар байсан аж. Миний бодлоор бол эдгээр гэр бүл, хүмүүс одоо болтол байсаар байх боломтой бөгөөд тэднийг олж 13-дугаар зуунаас хойш нэг их өөрчлөгдөлгүй үлдсэн байж болзошгүй тэр эртний Монгол хэл, соёлыг судлах нь нэн сонирхолтой бөгөөд чухал асуудал юм гэж үзэж байна.
Шашин:
Хазара нарын ихэнх нь лалын шашны Шиа урсгалыг шүтдэг бөгөөд энэ нь Афганистаны бусад ихэнх үндэстнүүдийн шүтдэг Суни урсгалтай зарим талаар зөрөлддөг аж. Паштүн нар Хазара нарыг аймаглан устгах бодлогоо хэрэгжүүлэхдээ Хазара нар буруу шашинтай “шиа” нар хэмээн шалтаглаж бусдыг турхирдаг аж.
Газар нутаг:
1880-аад оныг хүртэл Хазара нар Афганистаны нутгийн ихэнхийг эзлэн нутагладаг байсан боловч Паштүнүүдэд газар нутгийнхаа ихэнхийг алдаж өөрсдөө Афганистаны уулархаг үржил шим муутай газар луу шахагдан суурьшжээ. Тооны олноор түрий барих Паштүн үндэстнүүд Хазара нарын газар нутгийг булаан авах явдал үргэлжилсээр байгаа ба яг өнөөдрийн байдлаар Паштүний Кучи (Kuchi, Koochi) овгийн нүүдэлчид Хазара Бэсүд овгийн нутагт түрэн орж ирээд газар нутгийг нь булаалдан маргаан дэгдээж зарим нэгэн хэсэгээр зэвсэгт мөргөлдөөн болсон байна.
Хазара Хүн Ам:
Хазара хүн амын тоо нь яг тодорхой бус бөгөөд улс төрийн шалтгааны улмаас Афганистаны хүн амын 8-9% гэгддэг байсан боловч яг үнэндээ 16-25% хувь орчим буюу 4-7 сая хүн бий гэж үздэг аж. Үндсэндээ Афганистаны төв, баруун, хойд зах болох Кабул, Мазари Шариф, Хератаар тархан суурьшсан. Одоог болтол овгийн зохион байгуулалттай байдаг ба Монгол хэлэнд шууд ойлгогдож болох, Найман, Боржигон, Хэрэйд, Барлус, Жалайр, Бэсүд гээд овгуудын нэр яг л хэвээрээ хэрэглэгддэг. Хэл, угсаатны зүй судлаачдын хувьд маш сонирхолтой байж болох Дай Занги, Дай Чопан, Дай Кунди, Жагури (Цахар ч юм билүү smile emoticon ) зэрэг олон овог аймгуудын талаар энд дурдаж болох боловч сонирхогчийн хэмжээнд үзэх миний мэдлэг хүрэхгүй нь харамсалтай.
Хазара гэж нэрлэгддэггүй боловч, Хазарануудтай нэг төрөл болох Аймаг (Aimaq), Найман (Naiman) хэмээх Монгол угсаатай гэж тооцогддог хүмүүс бас байдаг аж. Энэ нь Хазара нарын үзэж буйгаар 1880-1890 ээд онуудад Паштүн Хазара нарын дайнд Хазараг ялж засгийн эрхийг авсан Паштүн нар Хазара нарын эв нэгдлийг сарниулахын тулд овог аймгуудыг бүгдийг нь Хазара гэж дуудахгүй өөр, өөр нэрээр дуудах болсонтой холбоотой гэнэ. Юутай ч гэлээ, судлаачдын үзэж буйгаар Афганистан дахь Хазара нар нь Перс дахь Ил хааны хэмээх Толуйн хүү Хулэг хааны Монголчууд, мөн дундад Ази дахь Цагаадай хааны Монголчууд гэсэн хоёр хаант улсын Монголчуудаас бүрдсэн бололтой.
"Бурхан илжгийг бүтээхэд Хазара хүн уйлжээ” (When God created the donkey, the Hazaras wept) гэсэн хэлц үгийг Паштүн хүмүүс хэлэх дуртай гэнэ. Би энэ үгийг сонсоод эхлээд нэг л сайн ухаж өгөхгүй байв. Уншигч та ч гэсэн чухам юу гэж байгаа юм болоо гэж гайхаж байж магадгүй. Афганистан оронтой танил хүмүүст бол энэ үгийг ойлгож ядаад байх юм үгүй юм билээ. Энэ хэлц үг нь болохоор Хазара хүн зөвхөн боолын хөдөлмөр л хийх гэж төрсөн, тэдэнд өөрөөр амь зогоох арга байхгүй, тиймээс илжиг бий болно гэдэг чинь Хазара хүн хийх ажилгүй болж амь зогоох боломжгүй болж байна гэж тайлбарладаг гэнэ. Үнэндээ энэ нь Афганистаны сүүлийн 120 гаруй жилийн түүхийн бодит байдлаас тийм ч хол зөрөөтэй үг биш байсан бөгөөд өнөө үед ч утга агуулгаа алдаагүй байгаа аж.
18-р зууны дунд үеийг хүртэл Хазарууд өөртөө засаглалтай байсан ба 1747 онд Паштүн үндэстнүүд хаант улсаа байгуулахад цөөн тооны Хазара овгууд нэгдэн орсон байж болзошгүй гэж үздэг аж. Гэхдээ энэ нь өөр хоорондын тэмцэлтэй байсан зарим Хазар овгуудын хувьд улс төрийн зорилготой нэгдэл байснаас бодит харьяалал байгаагүй бөгөөд ихэнх Хазара овгууд 1893 оныг хүртэл өөртөө засаглалтай байсаар ирсэн аж. 1860 аад оноос тухайн үеийн Афганистан нь Орос Их Британ хоёрын сонирхолын бүсд орж хоёр их гүрний бодлогын өрсөлдөөний талбар болоод байсан аж. Их Британын хараат орон байсан Афганистанд хаан ширээний төлөө ширүүн тэмцэл явагдаж 1880 онд Британчуудын дэмжлэгтэйгээр Абдур Рахман хэмээх нөхөр хаан ширээнд суужээ. Эхэндээ Оросын авралд багтан Узбекстанд оргон зайлж тэнд 11 жил амь зуусан энэ Абдур хэмээх эр Англичуудын шууд тусламжтайгаар засгийн эрхийг авсан цаг мөчөөсөө эхлэн хамгийн түрүүнд Хазара нарын хүчийг сулруулах, улмаар тэднийг өөрийн захиргаанд бүрэн оруулах бодлогыг идэвхтэйгээр явуулж эхлэв. Түүхийн эх сурвалжид тэмдэглэсэнээр1880 оны дунд гэхэд нийт Хазара хүн амын ойролцоогоор тоологдох 500,000 орчим гэр бүлийн 300,000 орчим нь Абдур Рахманы шууд захиргаанд орсон байна. Абдур Рахман 1892 он гэхэд (улс төрийн аргаар, дайн тулаангүйгээр явагдсан бололтой) бүх Хазарастан нутагийг эрхшээлдээ оруулсан гэгддэг ба ингэхдээ тэрвээр Хазара хүмүүсийг онцгойлон дааж давашгүй алба гувчуур оноож, улмаар орон нутгуудад байнгын цэргийн хороо суурьшуулж Хазара нарыг байнгын зэвсэгт хяналтанд байлгах болсон байна. Энэ нь ч түүнд хангалттай санагдаагүй ба тэрвээр Хазара нарын овгийн удирдагч нар болон нөлөө бүхий хүмүүсийг баривчлан хорих, алах ажиллагааг эрчимтэйгээр явуулж эхлэв. Мөн тэрвээр суни шашинтай цөөн тооны Хазара нарыг шиа шашинтай олонхи болох бусадтай нь хагаралдуулан зэвсэгт мөргөлдөөнд хүргээд амжсан аж.
Хазара нутагт байсан Афганистаны засгийн газрын төлөөлөгчид, цэргийн анги нэгтгэлийн эрхтнүүд Хазара нарыг дарлан доромжилж, ер өтгөс, нялхас гэж үл ялган харгисалж, эрчүүдийг нь тамлан алж, эмсийг нь хүчиндэн бузарлан араатан мэт авирлах болжээ. Тэд янз бүрийн худал шалтгаар хүмүүсийг баривчлан яргалан тамлах янз бүрийн аргыг хэрэглэдэг байсан аж. Болсон үйл явдлаас зарим нэгэн жишээ дурдахад, Фархад хан хэмээх нэгэн цэргийн эрхтэн 6 Хазара эрийг алаад цогцсыг нь модноос дүүжлэн хатаасан ба өөр нэгэн тохиолд 4 эрийг модтой хүлээд мөчнүүдийг нь мориор оосорлон татуулан тастаж хаясан гэнэ. Бас нэгэн тохиолд хэсэг эрчүүдийг бурхныхаа өөдөөс нулимхыг тушаагаад, тушаалыг нь эсэргүүцлээ хэмээн амьдаар нь өлсгөлөн нохдод хаян өгч идүүлсэн байна. Хүлээтэй хүнийг нүцгэнээр нь улайсгасан чулуун дээр хэвтүүлэх, эрэгтэй хүний өмдөнд муур хийгээд муурыг нь өмднийх нь гаднаас цохин уурлуулж улмаар уурлсан муураар эрхтнийг нь идүүлэх гээд хүний санаанд оромгүй яргалалыг явуулдаг байсан хэмээн тэмдэглэгдэн үлджээ.
Тэсэхүйеээ бэрх байдалд орсон Хазара нар 1892 онд олонхийг хамарсан зэвсэгт бослого гаргасан юм. Бослого гарахад засгийн газрын төлөөлөгчид, Паштүн үндэстнүүдээс Хазара хүмүүст хандах араатнаас доор авир шууд нөлөөлсөн юм. Абдур Рахманы үеэл болох Абдул Кодос хэмээгч өөрийн дагуул 33 Паштүн цэргийн хамт нэгэн бага тушаалын Хазара толгойлогчийн гэрт нь зэвсэг хайна гэсэн шалтгаар очоод гэрийн эзнийг барьж хүлээд нүдэн дээр нь эхнэрийг нь олуулаа ээлжлэн хүчиндсэн байна.
Ийм аймшигт доромжлолыг үзсэн гэр бүлийнхэн нийлж байгаад гэмт хэрэгт оролцсон цэргүүдийг алаад зогссонгүй, ойр байсан цэргийн нэгтгэлийг устгаж зэвсэглэж авсан аж. Тун удалгүй ийт Хазаражат (Хазара нутаг) даяар цөөн тоотой босогчидыг дэмжсэн хөдөлгөөн өрнөж, засгийн газрын цэргүүдтэй тулалдаж ялалт байгуулж эхэлсэн ба Паштүнүүдийг цөмийг нь Хазара нутгаас хөөн гаргаж чадсан аж. Абдур Рахман босогчидыг дарахаар цэрэг илгээсэн боловч бут цохиулжээ. Байдал бишдэж буйг сайн ойлгосон Абдур хан Хазара нарыг бүр мөсөн дарахаар шийдэж улс даяар онцгой байдал зарлав. Хазар нарын бослогыг дарахад нийт иргэдийн хүчийг ашиглах нь түүнд хамгийн зөв байсан ба үүнийхээ тулд тэр Хазара нарыг буруу номтнууд гээд буруу номтны эсрэг шашны дайн жихад (jihad) зарлаж үүндээ суни шашинтай бусад үндэстнүүд болох Узбек, Тажик нарыг турхиран оролцуулсан аж. Буруу номтнуудыг алах нь диваажинд хүрэх хамгийн дөт зам хэмээн ухуулж, дайнд оролцогчидод Хазара нарын газар нутаг, эмс хүүхэдийг шагнал болгон өгөхөөр амалжээ. Ингээд 40,000 явган цэрэг, 10,000 морьт цэрэг, 100,000 зэвсэглэсэн энгийн иргэд болон Хазара нартай бэлчээр булаалддаг кочи овгийн тусгай отрядуудаас бүрдсэн асар том арми Хазара нарын бослогыг дарахаар гарчээ. Ивээн тэтгэгч Британы засгийн газар ч зүгээр суусангүй өөрийн тоглоомны хүн болох Абдур Рахман хэмээх энэ яргачинд зэр зэвсгийн тусламж үзүүлээд зогсоогүй байнгын цэргийн зөвлөхүүдээ илгээсэн аж.
Тулалдаан олон сар үргэлжилсэн бөгөөд босогчид гайхалтай тулалдаж Абдур Рахманы хүчийг хэд хэд бут цохисон боловч тооны олонд автан ялагдал хүлээсээр байсан юм. Хэдийгээр хүч суларсан ч эрэлхэг чадварлагаар байлдсаар байсан босогчидын гол хүч удалгүй хүнс, сум, зэр зэвсгийн гачаалд орж мөн босогчид дотороо хагаралдан нэгдмэл байлдаан явуулах чадвараа алдсанаас ялагдал хүлээжээ.
Абдур Рахман ялагдал хүлээсэн Хазарачуудыг маш зэрлэгээр шийтгэх тушаал буулган бослогод оролцсон орлцоогүй үл хамааран мянга мянган Хазара хүмүүсийг хоморголон алж толгойг нь тастан хэд хэдэн газар гавлын ясаар том овоонууд босгосон аж. Тэр үүгээр ч зогссонгүй Хазара хүмүүсийг албан ёсоор боол болгон зарлаж бослогыг дархад оролцсон хүмүүст боол худалдаалах эрх олгосон байна. Кабул, Кандахар, Кундуз гээд Афганистаны томоохон хотуудын зах дээр хэдэн мянган гав гинжтэй Хазара боолууд маш хямдхан үнээр худалдаалагдаж байсан ба зарим тохиолдолд Хазара боол ердөө л 10 хүүдий үр, буудай тариагаар л зарагдаж байжээ. Паштунуудаас гадна Афганистаны хойд хэсэг болох Мазари Шариф хэмээх , Хазара Узбек нарын зэргэлдээ амьдардаг мужид Узбекууд Хазара овгууд руу довтолж хүчээр боолчилж байсан талаар мэдээ байдаг аж.
Хазара нарын гол хүчийг дарж ялалт байгуулсан Абдур 1893 оны 7-р сард Хазарастанд байсан өөрийн цэргийн захирагч нарт Хазара нарын овог аймагийн эрхтэн тушаалтнууд, шашин төрийн зүтгэлтэн, ер л Хазара нарын нэртэй зүстэй хэн бүхний нэр усыг цуглуулан бүгдийг нь гэр бүлийнх нь хамт Кабулд авчирах тушаал буулгасан байна. Энэ тушаалыг завхруулан Паштүн цэргийн эрхтнүүд энгийн номхон зэвсэггүй Хазара хүмүүсийг баривчлан алж устгах балмад ажиллагаагаа улам идэвхжүүлсэн нь Хазара нарыг ахин зэвсэгт бослого гаргахад хүргэжээ. Босогчид ахин идэвхтэй байлдааны ажиллагаа явуулж эхэлсэн ба, засгийн газарт захидал хүргүүлсэн байна. Тэд энэ захиандаа, Хазара нарыг хоморголон алах, тамлан зовоох, эмс охидыг нь хүчиндэх, Хазара хүмүүсийг боол болгон худалдах, дааж давшгүй алба татвар төлүүлэх, бурхан шашныг нь доромжлох нь тэсэхүйе бэрх бөгөөд засгийн газрын талд алба хааж байсан Хазара нар ч бас ялгаагүй ямар ч өршөөл үзэхгүйгээр харгислуулж байгааг эсэргүүцээд Хазарачууд боолчлолыг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгийг тодорхой өгүүлжээ. Босогчид удалгүй хэд хэдэн амжилттай байлдааны ажиллагаа явуулж Хазарастаны ихэнх нутгаас засгийн газрын цэргүүдийг ахин хөөн гаргаад гол зам гүүрүүдийг боож стратегийн чухал газруудад шуудуу ухан хамгаалалт зохион байгуулж Кабул хот руу дайрах байлдаандаа бэлтгэж эхэлжээ.
Тун удалгүй Абдур Рахман “Хазара Хүмүүст Уриалах нь” захидалаа илгээсэн бөгөөд энэ захиа нь Хазара нарын эв нэгтгэлийг бутраах, тэдэн дунд хагаралдаан гаргаж байлдааны чадварыг нь сулруулах зорилгыг агуулсан байсан ба уг захиа нь тэр зорилгоо яг биелүүлсэн аж. Хазарагийн зарим удирдагч нар, тухайлбал Мухаммэд Риза Бэг байлдааныг үргэлжлүүлэх нь өөрийн овгийг сүйрэлд авчирна гэж үзээд бусадтайгаа санал зөрөлдсөний улмаас засгийн газрын талд орж байлдсан байна. Засгийн газар энэ боломжийг ашиглан 1893 оны 4-р сард босогчидын эсрэг дайралтаа эхэлсэн боловч ахин хэд хэдэн тулалдаанд ялагдан ихээхэн хохирол амсч байлдаан зун хүртэл үргэлжилсэн байна. Хазара нарын идэвхтэй байлдааны ажиллагаа нь Абдур Рахманыг цэргээ Хазарастанаас гарган босогчидын шаардлагыг хүлээн авч тэдэнтэй хэлэлцээр хийхэд хүргэсэн байна. Удаан харьцсаны эцэст, Хазара нар өөрийн бие төлөөлөгчидийг Кабул руу хэлэлцээ хийхээр илгээсэн ба, ингэхдээ нэлээд хэдэн Паштүн гэр бүлийг барьцаанд авч үлджээ. Хэлэлцээрийн үр дүнд хоёр тал харилцан буулт хийсэн ба засгийн газраас Хазара нарын эрхийг хүлээн зөвшөөрсөн аж. Зэр зэмсэг, хоол хүнсээр байнга дутагдаж, мөн халдварт өвчинд олноороо нэрвэгдээд байсан ихэнх босогчид хэлэлцээрийн үр дүнг хүлээн авах нь зөв гэж үзээд байлдааны ажиллагаагаа зогсоосон байна. Гэсэн хэдий ч босогчидын зарим хэсэг тэмцлээ 1893 оны сүүл хүртэл үргэлжлүүлсээр байсан аж.
Хазара нарын эрх чөлөөний төлөөх энэ тэмцэл бослого нь ерөнхийдөө 3 жил үргэлжилсэн гэж үздэг бөгөөд Абдур Рахманы засгийн газараас явуулсан энэхүү харгис харалган бодлого нь Хазара Паштүн хэмээх хоёр үндэстний хоорондох өнөөг хүртэл үргэлжилж буй амь тавьсан зөрчилдөөний үндэс болж, зуун дамжсан гүн гүнзгий хорсол занал, үзэн ядалтыг бий болгосон юм.
Судлаачдын үзэж буйгаар Абдур Рахман Хазара нарын бослогыг дарахдаа хүн амыг нь аль болох цөөлөх бодлого барьж маш харгис хэрцгий үйлдэл явуулсанаас нийт хүн амын 62% хувийг алж устгасан буюу гадагш дүрвүүлсэн аж. Олон тооны Хазара хүмүүс Афганистанаас дайжин гарч тухайн үед Энэтхэгийн харьяа байсан Пакистан, болон хөрш зэргэлдээх Иранд суурьшсан юм. Мөн хөрш зэргэлдээх төв Азийн улсууд болох Түркменистан, Узбекстанд ч дүрвэн гарсан гэдэг. Чухам хичнээн тооны Хазара хүмүүсийг алж устгасан тоог гаргахад төвөгтэй ба тийм бодит тоо бичигдээгүй байдаг аж. Харин хүн амын 60% аас доошгүй хувь устгагдсан гэж үздэг нь нэлээд түгээмэл олны зөвшөөрсөн тоо юм. Хэрэвээ энэ 60% хувийг ойролцоо бодит тоо гэж үзээд, дээр дурдагдсан нийт Хазара айл өрх 500,000 гэсэн тоог оролцуулаад бодвол Хазара нарын хэлмэгдлийн тоог ойролцоогоор гаргаж болох юм. Лалын шашинтай айл өрхүүд нь харьцангуй өнөр өтгөн байдаг ба нэг өрхийг дунджаар 5 хүн амтай (мэдээж энэ бол бага тоо, лалын шашинтнууд олон эхнэр авч үр хүүхэд өнөр өтгөн байдаг нь одоо ч түгээмэл) гэж үзвэл багаар бодоход 2 сая 500 мянга буюу өнөөгийн манай улсын хүн амтай тэнцэх тооны Хазарачууд тэр үед Хазарастанд (Хазара улс) амьдарч байжээ. Үүнээс 60% хувь буюу 1 сая 500 мянган хүн нь 3 жилийн хугацаанд бослогын улмаас хядуулжээ.
Өнөөгийн Афганистан дахь Хазара хүмүүсийн лавтай тоог улс төрийн шалтгааны улмаас гаргахыг хүсдэггүй талаар би түрүүчийн бичлэгтээ дурдаж байсан гэхдээ ямартай ч 3-6 сая хүн бий гэж үздэг. Энд би нэгэн сонин харьцуулалт хийх гэсэн юм. Манай Монгол улсын хүн ам 1920-30 аад онд яавч 600 мянгаас хэтэрхээргүй байсан гэдэг, гэтэл 80 гаруй жилийн дараа өдгөө бид 2.7 саяулаа. Ойролцоогоор 4.5 дахин өссөн байгаа биз. Хазара хүн амын бодит тооны талаар зүгээр нэг баримжаа мэдэхийн тулд, би цаг хугацааны хувьд ойролцоо үйл явдал, (Афганистан 1890-1900 аад оноос хойш буюу 110 гаруй жил, Монгол 1920-1930 аад оноос хойш 80 гаруй жил) амьжиргаа, нийгмийн дэвшилийн хувьд харьцангуй төстэй гэгддэг нөхцөл байдалд тулгуурлан Афганистан Монгол хоёр орны хүм амын өсөлтийг бүдүүвчлэн харьцуулж болох мэт гэж бодсон юм.
Хэрэвээ Монголын хүн амын өсөлтийн энэхүү хурдацыг тухайн үед Афганистанд 60% иа хядуулан амь гарсан 1 сая гаран Хазара хүмүүсийн тоогоор бодож үзвэл 110 гаруй жилийн дараа одоо Афганистанд хамгийн наад зах нь 4.2 сая Хазара хүмүүс байх ёстой байгаа биз. Хэдийгээр энэ тоог олдсон мэдээлэлдээ тулгуурлан тоймлон бүдүүвчлэн гаргаж ирсэн ч гэсэн, Хазара хүмүүсийн өөрсдийнх нь батлаад байгаа яаж ч байсан 4 саяас буухгүй хүн амтай гээд байгаа тоотой ойролцоо гарч байгаа юм. Мэдээж энэ тоо бол барагцаалсан тоо. Тухайн орны нийгмийн онцлог, эдийн засаг, улс төрийн байдал гээд олон зүйлийг оролцуулан байж хүн амын өсөлтийг тооцоолох л доо. Ямартай ч гэлээ бодит байдлаас хол зөрөхөөргүй барагцаалсан тоо гарч байна.
Миний л мэдэх нэг үндэстнийг үй олноор нь хоморголон алж үндэстнийх нь хувьд устгах гэж оролдсон аймшигт аллагууд дэлхий дахины түүхэнд тоотойхон гарсан байдаг. Ийм аллагыг геноцид (genocide) гэж нэрлээд байдаг. Хүн бүхний мэдэх дэлхийн хоёр дугаар дайны үед Гитлер еврей нарыг, дэлхийн нэг дүгээр дайны үед туркууд армянуудыг хоморголон хэдэн саяар нь алж геноцид хийж байсан баримтууд бий. Гэхдээ энэ аллагуудад чухам хүн амынх нь хичнээн хувь үрэгдсэн талаар маргалддаг, Хазаруудыг алж устгасан шиг тийм нийт хүн амын талаас хол илүү 62% хувь байсан болов уу? 1890 ээд оны эхээр Хазара нарыг хоморголон алж үндэстнийх нь хувьд сөнөөх гэж сая хагас хүнийг алан гавлаар нь уул босгосон энэ аллагыг өнөөдөр Хазарачууд геноцид байсан хэмээн үздэг. 1890 ээд оны Хазара нарын зэвсэгт бослого нь зохион байгуулалттай эв нэгдэлтэй эрх чөлөөний тэмцэл гэхээсээ илүү, арга үгүй байдалд орсон хүмүүсийн сулхан холбоос бүхий амь тэмцсэн тэмцэл байсан юм.
Болсон үйл явдлуудыг тодруулан уншиж байхад, Монголчууд бидэнд түгээмэл ажиглагддаг асуудалд нэгдмэл бус, бие даасан байдлаар ханддаг тэр байдал бас л ажиглагдаж байсан ба бослого дарагдсан гол шалтгаан нь Хазара нарын дотоодын зөрчилдөөн, овог аймгуудын хуваагдмал байдал, нийтлэг дайсан луугаа биш харин бие биен лүүгээ довтлох, урван тэрслэх асуудлууд байсан аж.
Хазара нарын эрх чөлөөний төлөөх зэвсэгт бослого дарагдаж, боол болон зарагдаж эхэлсэн тэр үеээс л эхлэн Хазара үндэстнүүд Афганистаны нийгмийн ёроолд шидэгдэж, бусад гол үндэстнүүд болох Паштүн , Тажик, Узбекүүдэд нүд үзүүрлэгдэн амь зогоох болсон ба тэднийг ялгаварлан гадуурхах асуудал өнөөг хүртэл Афганистаны нийгэмд амь бөхтэй оршсоор байгаа юм.
Хазара нарыг боолчлох асуудлыг 1921 онд дээр дурдсан Абдур Рахманы ач хүү Афганистаны шах Аманула (Shah Amanullah) албан ёсоор хорьсон боловч зарим Паштүн хүмүүс боолчлолыг олон жилийн турш үргэлжлүүлсээр байсан аж.
1940 өөд онд Захир Шах хэмээх баруунд боловсрол олсон Паштүн эр хаан болоод Хазара хүмүүст онцгой татвар ноогдуулсныг эсэргүүцэн Хазара нар ахин зэвсэг барин босч засгийн газрын цэргүүдтэй байлдсан ба үр дүнд нь онцгой татварыг хүчингүй болгож чадсан байна.
Мөн 1930-40 өөд оноос эхлэн Хазара нар “Афганистан дах Монгол Үндэстнүүдийн Холбоо”, “Дундад Азын Монголчуудын Нийгэмлэг”, “Лалын Шашинтнуудын Эв Нэгдлийн Холбоо” зэрэг нэртэй нийгэм улс төрийн зорилго, агуулга бүхий эвсэлүүдийг байгуулан нэгдмэл тэмцлийг бий болгох арга замыг хайж эхэлсэн юм.
Монголчууд бидэнтэй түүхэн холбоотой Хазара хэмээх энэхүү өвөрмөц хувь зохиолт ард түмний сүүлийн зуун хорь гучаад жилийн түүх нь цус нулимс, дарлал доромжлол, ялалт ялагдалаар дүүрсэн гашуун боловч баатарлаг тэмцлийн түүх юм. Энэхүү түүх яг өнөөг хүртэл уншигч таны энэ мөрийг гүйлгэн харах тэр мөчид хүртэл үргэлжилсээр байгаа гэдгийг сануулж байна.
Хазара нарын түүхэн дэх хамгийн хүнд хэцүү энэ цаг үед Монголчууд бид ч бас мөхөх сэхэхийн тэмцэлтэй байсан.
Түүхээс харж байхад 1890 ээд оны эхээс 1940 өөд оныг хүртэл Монгол үндэстнүүдийн хувьд хамгийн хүнд хэцүү, улс, үндэстнийхээ хувьд мөхөж болох тийм үе байсан юмуу гэж бодогддог юм. Үнэндээ тухайн үед Монгол улс, Монгол үндэстнүүдийг мөхөж үгүй болно, тийм нөхцөл бүрдээд байна хэмээн үзэж байсан судлаачид шинжээчид байсаар байсан. Тэр үед үнэхээр тийм нөхцөл байдал бүрдээд байсан байж ч болно, тийм бол өнөөдөр бүрэн эрхт Монгол улс маань Монгол үндэстнний гал голомт маань байж л байна. Магадгүй, өнөөдөр бид үндэстнийхээ хувьд түүхэн дэх хамгийн хүнд хэцүү үеэ өнгөрөөж ахин сэргэн мандах тэр эрин үедээ ороод явж байж ч болно. Үнэндээ тийм ч байх гэж найдаж байна!
Эх сурвалж: Бүдэгхэн одны гэгээ
Судлаач Х.Батсуурь
Сэтгэгдэл ( 16 )
МЭДЭЭЖ ОЛОН ЗУУН ЖИЛ МОНГОЛООС АЛСАД ЛАЛЫН ШАШИНТ УЛСУУДЫН ГОЛД ХАВЧУУЛАГДСАН ХАЗАРА МОНГОЛЧУУД ОНДООШИЖ ӨӨРЧИЛӨГДСӨН Ч МОНГОЛ УГСААТАН МӨН ГЭДЭГ НЬ ТОДОРХОЙ. \nУГ НИЙТЛЭЛИЙГ БИЧИГЧ МААНЬ ХЭДИЙГЭЭР МЭРГЭЖЛИЙН СУДЛААЧ БИШ Ч ГЭСЭН МАШ ЧАДВАРЛАГ , СИЙРЭГ УХААНТАЙ ХҮН БАЙНА. БАЯРЛАЛАА. АМЖИЛТ ХҮСЬЕ
I am proud to be a Hazara, of Mongol descent, and you are a jealous and irrational person \n
Халтар монгол хазаарсаг. Үнэндээ бол хазаарууд монголчуудтай түй ч хамаагүй. Чингисийн цэрэг байсаг байг ээ хамаагүй. Тэглээ гээд монгол болчихгүй. Эзлэгдсэн орны иргэдээс угаасаа торгуулийн суман байгуулж байсан. Тэгэхээр Чингисийн цэрэг байна гэдэг нь монгол гэсэн үг биш. Афган бол Хөх нуур, зүүнгарын нутагтай хиллэдэг юм билээ.
Hazaar zailaa! Muusain Muslim terrorist
Очиж үзсэн дээр бхаа тэгэж байж бич манай найз 1 жил мэрэгжилтэнгээр амьдраад ирсэн арай өөр юм хэлж бсан
Очиж үзсэн дээр бхаа тэгэж байж бич манай найз 1 жил мэрэгжилтэнгээр амьдраад ирсэн арай өөр юм хэлж бсан
Очиж үзсэн дээр бхаа тэгэж байж бич манай найз 1 жил мэрэгжилтэнгээр амьдраад ирсэн арай өөр юм хэлж бсан
Очиж үзсэн дээр бхаа тэгэж байж бич манай найз 1 жил мэрэгжилтэнгээр амьдраад ирсэн арай өөр юм хэлж бсан
Hazaaruud musliman shashintan evropoor neg tsagaachilj shudend orson hog shig heren tenuuchilj bga ah duugiin huuhduudn hoorondoo gerledeg tsusn oirtson deereesn emegteichuudiig erh eosiig mash dooguur uzdeg hun chanariin huvid ch mash taaruu humuus bdag yum yamar saindaa Afghanistand adlagdaj baihav.
Uruwdultui yum da. Hamgiin hucherheg zuil ew negdelee gej
Mongol uls uurd mandan badrah l bolno. hen ch uguisgej chadahgui shuu?