Ү.Хүрэлбаатар: Хан тайширын домогт нуруу халтар манан уулсын орон мину

“ЗАСАГТ ХАНЫ ГАЛ ГОЛОМТ” зорилтот төслийн хүндэт зочин, Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Хэл бичгийн ухааны доктор, яруу найрагч, зохиолч, сэтгүүлч, шүүмж судлаач, дууны шүлгийн нэрт мастер Үржингийн Хүрэлбаатартай уулзаж ярилцлаа. Тэрээр “Улаанбаатар” сонины эрхлэгч байхдаа Монгол Улсын арслан цолтонгуудад зориулсан барилдааныг анх санаачилж, Монголын орчин дууны урлагийг хөгжүүлэхэд үлэмжийн их хувь нэмэр оруулсан уран бүтээлч юм.

-Та төрж өссөн нутаг, төрүүлж өсгөсөн ижий, аавынхаа тухай яриач?

-Би Говь-Алтай аймгийн Төгрөг сумын нутагт төрсөн. Хуучнаар бол Засагт хан аймгийн Дайчин вангийн хошууны хүн. Миний аав, ээж хоёр хоёулаа Говь-Алтайн Төгрөг сумын уугуул хүмүүс. Миний аавыг Цэдэвийн Үржин гэдэг. Аав маань шинэ зүйл рүү их тэмүүлдэг, нэлээн хөдөлгөөнтэй хүн байсан шиг байгаа юм. Шарга суманд 1957 онд Мал аж ахуйн машинт станц гэж байгуулагдахад нүүж ирсэн гурван айлын нэг нь манайх байсан юм гэдэг. Аав маань трактор барьдаг, техник сэтгэлгээтэй хүн байсан. 1942 онд цэрэгт татагдаж Бавуу генералын удирдлагад Морьт 5 дугаар дивизэд таван жил цэргийн алба хаасан байдаг. Аав Говь-Алтай аймгаас дайнд оролцсон ахмад дайчдын нэг байсан. Говь-Алтай аймгийг барилгажуулахад их хувь нэмэр оруулсан. 1962-1964 оны үед Говь-Алтайн хэсэг айлууд Завхан аймгийн Алаг ямаат, Хуримтын модны үйлдвэрт ирж мод хийж байсан. Миний аав дизель мотор асааж, хөрөө рам ажиллуулж мод хийсэн хүмүүсийн манлайд явсан хүн. Ээж маань Шарга суманд ирээд мал аж ахуйн машинт станц гэдэгт гар бие оролцож байсан. Тэр үeд Хятадын иргэд ирж барилга барьж байсан. Ээж монгол барилгачдын бригадын даргаар монгол барилгачдыг ахлан ажиллаж байлаа. Одоо санахад ээжийн бариулсан барилга хэвээрээ байж байдаг. Шарга суманд очих, дайраад өнгөрөх болгондоо би ёс үйл гүйцэтгэдэг. Манай ах дүү 10 хүүхдээс найм нь их дээд сургууль төгссөн.

-Таны зохиосон Алтай нутгийн нутгийн тухай олон уран бүтээлийн нэг нь яах аргагүй “Засагт ханы хөх харчууд” дуу мөн дөө?

-Яруу найрагч хүний хувьд нутгаа их санадаг. Эмзэг байж магадгүй. Их нутаг амьтай, нутаг руугаа байнга явдаг. Зохиолоо нутагтаа зориулж их бичнэ. Нутгаа санаад их тэмүүлсэн сэтгэлээ дуунд оруулж зохионо. Тэрний нэг нь “Засагт ханы хөх харчууд” дуу байгаа юм. Миний хувьд Говь-Алтай аймаг Засагт хан аймгийн үнэхээрийн төв цэг нь байсан гэдгийг уран бүтээлдээ шингээхийг хүсдэг. Хамгийн сүүлд “Макс”-ын Ганбаатар баатрын барьж байгуулсан Алтайн замын тухай “Баатрын зам” дууг Г.Жаргалсайхантай нийлж хийх шив дээ. Гончигийн Жаргалсайхан бид хоёр олон сайхан дуу хийсэн. Тэр бүхний гол санаа нь нутгаа санадаг гайхалтай монгол сэтгэлгээний учрыг тайлах гэж уран бүтээл хийдэг. Нутагтаа байгаа болон нутгаасаа хол байгаа хүмүүст зориулж энэ дууг бичсэн юм. “Засагт ханы хөх харчуул” дууг зохиоход “Алтай” чуулгын дуучин Ц.Оюунцэцэгийн маань хүчин чармайлт их орсон. Баруун бүсийн хөгжилд түүчээлэгч Дэмбэрэлийн Тэрбиш маань санхүүжүүлж, их хөдөлмөр зарсан. Мөн миний зохиолыг нь бичсэн “13 дахь  Eрөнхий сайд” гэж П.Жасрай гуайд зориулсан баримтат кино хийхэд их хувь нэмэр оруулсан. “Засагт ханы хөх харчууд” дуунд нутгийнхныхаа араншинг аль болох багтаахыг хичээсэн. Говь-Алтайнхан маань их хүн чанартай, авьяаслаг, дэндүү шударга. Тэр нь хааяа хүнд байдалд оруулдаг. Бид хоорондоо “Алтайнхан бол монголчуудын еврей юм аа” гэж хошигнон ярьдаг. Монголын оюун ухааны их ай сав нь Алтайнхан байгаа юм гэдэг гол санааг хэлэх гэсэн дуу байгаа юм.

-Аав, ээжийнхээ амьдран суусан төрөлх нутагтаа ийм л юм хийж бүтээчих юм сан гэж боддог л байх даа?

-Говь-Алтайд төрсөн хүний хувьд Өгөөмөрийн голдоо Алтайн өвөр говьд ургадаг тоорой мод тарихыг хүсдэг. Сумын захиргаанд хүсэлт тавиад газрын асуудлыг шийдсэн. Ойрын үед тоорой модны үрсэлгээ суулгах бодолтой. Тоорой мод чинь хачин гоё мод шүү дээ. Сумын төв дээр номын өргөө байгуулахаар газрын асуудлыг шийдчихсэн байгаа. Говь-Алтайн хүүхдүүд маань, миний төрөлх нутгийнхан номтой ойрхон байгаасай гэж ийм алхам хийж байгаа юм. Хийсэн бүтээл болгон маань нутгаа алдаршуулах зорилготой. Ерээд оны эхээр хот хөдөөгүй амьдрал маш их хүндэрсэн. Тэр үед Нутгийн зөвлөлийг анх санаачилсан хүн нь би байгаа юм. “Алтай” санг Баатар хурандаа бид есөн хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулсан. “Алтай” сан бол нутгаа хөгжүүлэх бодлын биелэл болсон байгууллага болж шуугиан тарьж байлаа. Тэрэн дээрээ түшиглээд аймгийн нутгийн зөвлөлийг байгуулсан. Үүнийг санаачилсан гурван хүн нь Жанчивдорж дарга, Цогтбаатар дарга болон бид гурвын нэр улсын бүртгэлийн гэрчилгээн дээр байж байдаг. Нутгийн зөвлөл байгуулагдсанаар хаа газар оршин сууж байгаа иргэд зохион байгуулалттай нэг баг болж ажиллах үүд хаалга нээгдсэн. “Алтай” сангаас “Хөх салхи” гээд сонин бас гаргаж байлаа.

-Говь-Алтайн хүмүүс ямар зан чанартай вэ?

-Нийтлэг зан чанар гэвэл гайхалтай шударга, эх оронч. Шударгаасаа болж сайн, муу хэлүүлнэ. Нөгөө талаар маш их авьяастай. Монголын уран зохиол, сэтгүүл зүй Говь-Алтайнхны нуруун дээр байдаг. Зохиолчдын хувьд Чадраабалын Лодойдамба, Лодонгийн Түдэв, Мишигийн Цэдэндoрж, Далхаагийн Норов, Санжийн Пүрэв, Ламжавын Мягмарсүрэн гэхэд л “За за, болно болно” гэдэг ш дээ. Сүүлийн үед авьяаслаг залуус их гарч ирж байна. Би бол насан турш л авьяастны эрэлд хатсан хүн. Залуучуудаа их дэмждэг. Алтай нутгийн салхинд өлгийдүүлж, тэнгэрийг мөрлөсөн хүн бусдаасаа илүү авьяастай санагддаг. Авьяастнуудын өлгий шударга ард түмэн юм даа.

-Та сүүлд хэзээ нутагтаа очсон бэ?

-Би өнгөрсөн жил очсон. Ер нь жил болгон л очихыг боддог. Баарингийн даваа давахад л нүдний өмнүүр маарль боолттой байж байгаад цэлсхийтэл аваад хаячихсан юм шиг л сайхан санагддаг шүү дээ. Нутгаа гэх сэтгэл гэдэг дээр хэлэх хэрэгтэй байх. Би “Улаанбаатар” сонины эрхлэгч байхдаа Монгол Улсын арслан цолтонгуудад зориулсан барилдааныг анх санаачилсан. Би яагаад аваргыг биш арслан цолтонгуудыг авсан гэхээр манай аймагт аварга нь байдаг, улсын арслан цолтон байдаггүй. Заан, начин байдаг, арслан байдаггүй байсан. Говь-Алтайн хүний замыг засъя гэж бодсон. Нутгаа хайрлаж буй нэг алхам юм даа.

-Ойн баярыг тохиолдуулан нутгийнхаа зон олонд хандан ерөөлийн сайхан үгээ хайрлаач!

-Уг гарвал, угсаа удам нэгтэй ус нутгийнхандаа Хантайшир уулын аймаг үүсэн байгуулагдсаны 100 жилийн ойн баярын мэндийг дэвшүүльe!  Би нэг дуундаа “Хан Тайширын домогт нуруу халтар манан уулсын орон” гэж бичиж байсан. Ийм их сайхан эх байгальд төрсөн хүн болгон эрүүл энх, аз жаргалтай, золбоо хийморьтой явах болно гэдэгт би итгэдэг дээ!

Ярилцсан: Г.ЗОЛБАЯР