Судлаачдын дүгнэлтээр МОНГОЛ ХЭЛ устах аюул нүүрлээгүй

ТӨРИЙН АЛТАН ХАЙРЦАГНЫ БОДЛОГООР МОНГОЛ БИЧГИЙГ ХҮН БҮРД СУРГАХ ХЭРЭГТЭЙ

Монгол бичиг оршин тогтнох уу, эс тогтнох уу гэдэг асуудал Өвөрмонгол төдийгүй бидний ч хөндүүр сэдэв болоод байна. Бид өвөрмонголчуудаа шогшрон, өрөвдөж, дуу алдацгаах хэдий ч энэ эмзэглэл удаан бугшсан хөндүүрийг сэдрээж эх хэлээ хайрлан хамгаалах харанга дохио болсон юм. Түүхэн уламжлалт монгол бичгээрээ ургийн бичгээ хөтөлж, ирсэн ард түмэн хэлмэгдлийн хар шуурганд судар номтойгоо шатаагдсан хэдий ч ухаант өвөг дээдэс минь эх хэлээ авдартаа, агуйдаа нууж, ач зээ нарынхаа аманд, цээжинд шингээж үлдээсэн билээ.  1940-өөд оноос шинэ үсгийн давлагаанд бүх нийтээрээ хамрагдаж орос хэл, гадаад хэлийг сурч, харь хэлийг шүтэх, барууны соёл дэлгэрсэн. Цаг хугацаа улирах тусам үндэсний язгуурын бичиг соёл гэдэг тухайн улсын дархлаа гэдгийг улам гүн мэдэрч, хилээр зааглагдсан уйгар, буриад, өвөрмонголчуудынхаа өр өвдөм түүхийг давтах вий гэхээс элэг зүрх шархирна. “Эх орныг нь эзэлье гэвэл эх хэлийг нь мартуул” гэсэн үг байдаг. Хэл соёл эрлийзжиж, харьжиж байна, бага балчир хүүхдүүд гадаад хэлээр хэлд орж байна гэж шимширч байгаа энэ үед эх хэлд маань үнэхээр аюул нүүрлэж байна уу, хэлний бодлого хэрхэн хэрэгжиж байна вэ зэрэг олон асуудлаар (мэргэжилтнүүдийг урьж) “ТВ8” телевиз “Чухал сэдэв” хэлэлцүүлэг өрнүүллээ. Хэлэлцүүлэгт Шинжлэх ухааны академийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирал, доктор, профессор Г.Билгүүдэй, Хэрэглээний хэл шинжлэлийн салбарын эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан доктор дэд профессор Г.Гэрэлмаа, “Хүмүүн бичиг” сонины эрхлэгч Б.Элбэгзаяа, Монгол хэл, уран зохиолын багш Г.Бямбаа, “Хөх бичиг” бичиг соёлын академийн тэргүүн, зураач, яруу найрагч Г.Мөнхбаатар нар оролцлоо.

ГАДААД ҮГ ХЭРЭГЛЭЭГҮЙ Ч НАЙРУУЛГЫН ХУВЬД МОНГОЛ ХҮНИЙ УХААН, СЭТГЭХҮЙ ҮНЭРТЭХГҮЙ БАЙНА

-Монгол хэл дархлаагүй боллоо, харь хэлний үг орж ирж эрлийз хэлтэй боллоо гэсэн асуудал их яригдах болсон. Энэ талаар та бүхэн мэргэжлийн хүний хувьд ямар бодолтой байдаг вэ?

Шинжлэх ухааны академийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирал, доктор профессор Г.БИЛГҮҮДЭЙ:

-Аливаа хэл хөгжлийнхөө явцад гадаад, дотоод үг нэмэгдэж, хасагдаж хувирч хөгждөг. Хэл өөрөө амьд хэрэглээ учраас мөнхийн хөдөлгөөнд оршдог. Монгол хэлэнд 20 дугаар зууны эхэн үед үсэг бичгийн шинэчлэл хийж, утга зохиолын үндэс нь бүрэлдсэн. Сүүлийн үед гаднын үг хэрэглэх нь олширлоо гэсэн болгоомжлол, эмзэглэл их яригдах болсон хэдий ч мэргэжлийн хүний үүднээс Монгол Улс хэлний дархлаагаа алдаагүй гэж үзэж байна. Монгол хүн гэр орон, сургууль соёл, ажил албан дээрээ эх сайхан монгол хэлээрээ зөв ярьдаг, бичдэг, уншдаг байж хэл маань дархлаатай байна. Дунд сургуулийн боловсролд хүүхдүүдийг шинэ, хуучин бичгээ аль, алийг нь зөв сайхан найруулан биччихдэг чадвартай болгож төгсгөх ёстой.

Монгол хэл уран зохиолын багш Г.БЯМБАА:

-Багш хүний хувьд монгол хэлээ устах хэмжээнд очсон гэж бодохгүй байна. Цаашид эх хэлээ хөгжүүлэн өвлүүлж авч явах залуу хойчдоо төгс эзэмшүүлэх ёстой. Монгол хэл, уран зохиолын хичээл, монгол бичгийн хичээл хүүхдийн сэтгэхүйг монгол хүн болгон төлөвшүүлдэг. Монгол хүн болон төлөвшсөн залуус улс орноо авч явах болно гэж боддог.

“Хүмүүн бичиг” сонины эрхлэгч Б.ЭЛБЭГЗАЯА:

-Эх хэлээ хамгаалах сэдэв Өвөрмонголоос эхлээд Монгол Улсыг хамарсан асуудал болж байна. Энэхүү чухал сэдвийг дөрөвдэгч засаглал болсон сэтгүүлчид бид соргогоор мэдэрч олон түмнийхээ дуу хоолой болж байгаа нь үнэхээр зөв. Хэлний дархлаа суларч байна гэдэг асуудлыг ард иргэд маань санаа зовон хөндөж байна. Мэргэжлийн талаас нь авч үзвэл, хэл устаж үгүй болоод байгаа ноцтой аюул байхгүй гэдэг дээр эрдэмтэдтэй санал нэг байдаг. НҮБ зэрэг томоохон байгууллагын судалгааг харж байхад монгол хэл аюултай нөхцөл байдалд орсон хэл биш гэж үзэж байгаа.  Хэлний хэрэглээ, найруулга, үгийн сангийн байдал анхаарууштай юм. Гадаад үг хэрэглээгүй монгол үг хэлээрээ яриад, бичээд байгаа боловч монгол хүний ухаан, сэтгэхүй үнэртэхгүй болж байна. Жишээ нь, “Шинэ сургуулийн барилгыг ашиглалтад оруулна. Сургууль ашиглалтад орлоо.  Хууль хэлэлцэгдлээ” гэж яриад байгаа нь монгол хүний сэтгэхүй, үндсэн бааз суурин дээрх зөв бүтэцтэй өгүүлбэр биш.

МОНГОЛ ХЭЛ ГЭДЭГ ҮЙЛИЙН ЭЗНЭЭ НЭГДҮГЭЭРТ ТАВЬДАГ ХҮНЧ, ХҮНЛЭГ ХЭЛ

-ЮНЕСКО-оос гаргасан судалгаанд жилд 15-18 хэл мөхөж байдаг гэж дурдсан байдаг. Хэл устаж үгүй болоход нөлөөлөх хүчин зүйл нь юу байдаг юм бол?

Хэрэглээний хэл шинжлэлийн салбарын эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан доктор дэд профессор Г.ГЭРЭЛМАА:

-ЮНЕСКО-оос хэл мөхөж байна уу гэдгийг дөрвөн шалгуураар хэмжиж дүгнэдэг. Хүмүүс гэр орондоо үндэснийхээ хэлээр ярьдаггүй, гадаад хэлийг хэрэглэдэг нь үндсэн шалгуур болдог. Өндөр настнууд ярьдаг, дунд насныхан бага зэрэг ярьдаг, залуучууд нь мартчихсан хэлийг мөхөж буй хэл гэнэ. Тусгаар тогтносон Монгол Улсын хувьд хэл мөхлөө гэж ярьж болохгүй. Харин олон үндэстэн ястнууд нэг засаг захиргаанд ороод ирэхээр тухайн үндэстний хэл соёл, эх хэлд уусаж бүдгэрэх үзэгдэл түүхэнд олонтаа давтагдсаар ирсэн, одоо ч байсаар байгаа. Монгол Улс бол аль нэг улсын эрхшээлд ороогүй тусгаар улс учраас хэл соёл, эх хэлээ хайрлан хамгаалж яваа. Тийм учраас ЮНЕСКО болон судлаачдын дүгнэлтээр монгол хэл устах аюул нүүрлээгүй гэж харагдаж байна.

-Монголчууд монгол хэлээрээ хоорондоо ярилцаж, маш сайн хэрэглэснээр хэлний дархлаа сулрахгүй гэдгийг судлаач, эрдэмтэд хэллээ. Монгол хэл яруу тансаг, баялаг шүү дээ. Бид өдөр тутмын хэрэглээндээ үсгийн сангаа хэр сайн ашигладаг юм бол?

Г.БИЛГҮҮДЭЙ:

-Эртний уламжлалтай эх хэлний маань үгийн сан шавхагдашгүй баялаг. Үгийн сангийн бүрэлдэхүүнд байдаг үгсээс өргөн дэлгэр хэрэглээнд 4000-5000 үг эргэлддэг гэж үздэг бол идэвхтэй хэрэглэгддэг нь 1000 үгэнд багтдаг гэж үздэг. Ямар ч хэлэнд 1000 үгийг ашиглаад  харилцааны хэрэглээгээ хангаж болдог. Хэлний баялаг санг хадгалж үлдэх өв уурхай нь утга уран зохиол байдаг. Зохиолч, яруу найрагчдын бүтээлээр зүлгэгдэж эрдэнэ мэт үгсийн сан гялалзаж байдаг. Монгол Улс 20 дугаар зууны эхэн үед Манжийн эрхшээлээс хувьсгалт тэмцлийн үр дүнд тусгаар тогтносон улс болсон. Хувьсал, хувьсгалын жилүүдэд Их зохиолч Д.Нацагдорж тэргүүтэй зохиолчид үзэг түшсэн нь бидэнд аз завшаантай хэрэг болсон л доо.  Д.Нацагдоржийн 1930-аад онд бичсэн “Миний нутаг” шүлгийг бахархал болгоод эдүгээ хүртэл үр хүүхдүүд минь уншиж, цээжиндээ багтааж  явдаг. Хэлний хувирал нь ахуйтайгаа холбоотой. Даяарчлалын шинэлэг хэрэглээ, соёлт нийгэмд хуучин юм нь ул болж шинэ юм нь шил болдог талтай. Энэ бүхэн мөнхөд үргэлжилдэг үзэгдэл учраас урлаг соёл, ёс уламжлал, зан заншилдаа өвөг дээдсийнхээ өвлүүлж үлдээсэн аялгуу сайхан монгол хэлээ хадгалж үлдэхийн төлөө хичээх үүрэгтэй. Хэлний дархлаа гэдэг монгол хүн бүрийн үүрэг болохоос ганц мэргэжлийн хүмүүсийн үүрэг биш.

Б.ЭЛБЭГЗАЯА:

-Монгол хэл гэдэг гүн ухаантай, тогтсон таалалтай хэл бөгөөд субьект буюу үйлийн эзнээ онцолдог, хүнээ нэгдүгээрт тавьдаг хүнч, хүнлэг хэл. “Бат ямаа самналаа. Дүү хоолоо хийлээ” гэж ярьдаг хэл. Гэтэл гадаад хэлний нөлөөгөөр энэ тогтсон тааллаа алдаж “Дүүгээр хийгдсэн хоол сайхан байлаа. Их хурлаар хэлэлцэгдэж хууль батлагдлаа” гэж яриад байна. Хууль чинь хэлэлцэгдэхгүй шүү дээ. Яагаад гэвэл амьгүй зүйл. Зүй нь “Их хурлын гишүүд хуулийг хэлэлцэн баталлаа” гэх ёстой. Өөрөөр хэлбэл Их хурлын гишүүд өөрийгөө амьгүй, эзэн биегүй болгочихсоноо мэдэхгүй  байна. Хэлийг гажуудуулж, түгээн дэлгэрүүлдэг салбарынхан бол сэтгүүлчид болчихоод байна. Жишээ нь, шинэ залуу сэтгүүлчид өгүүлэхүйн зүйг бага судалсан, туршлага багатай хэр нь парламентын сэтгүүлч болох гэж зүтгээд байдаг. Тэд Их хурлын чуулганд суугаад, гишүүдээс яриа аваад ирэхээрээ тэдний ярианы маяг хэлбэрийг дуурайгаад эхэлдэг. Жишээ нь, Р.Гончигдорж даргын үед “Энэ утгаараа, тэр утгаараа” гээд баахан “утга” гаргаж ярьдаг байсан даа. Энэ нь нийтээрээ “энэ утгаараа, тэр утгаараа” гэж ярьдаг болгочихсон. Одоо ажиллаж байгаа парламентын сэтгүүлчид “тэгж хэлэлцэгдлээ, ингэж батлагдлаа” гэж яриад л байна. МҮОНТВ-д хүртэл “Тийм асуудал Байнгын хороон дээр явж байна” гэж ярьдаг сэтгүүлч бий шүү. Тийм учраас ард иргэд маань хэлний дархлаандаа санаа зовж байгаа байх. Ийм эрэмдэг хэлээр амласан хүүхдүүдээ бид буруутгах аргагүй. Ардын аман зохиолын өвийг өвөг дээдэс минь үе уламжлуулан өвлүүлж ирсэн. Үр хүүхдээ үдэш амрахын өмнө үлгэр домог, хууч, тууль ярьж өгч, ардын аман зохиолын охь шимээс амлуулж өсгөсөн. Орчин үед зүйр цэцэн үг хэлдэг, тууль хайлдаг өвгөд, үлгэр домог хуучилдаг эмгэд байхгүй болсон. Тэр уламжлал тасарчээ. "Монгол хэлээ хэр зөв хэрэглэж, хэр зөв ашигладаг юм бэ" гэдэг сонин асуулт гарах хүртэл гажуудсан байна даа. Орчин үед цахим эрин зууны үг хэллэг, улстөрчдийн үг ярианы хэлбэр маягаар  ярьдаг болж. Сонгуулийн үед  мэдээллийн хэрэгслүүд улстөрчдийн яриагаар хахчихдаг. Тэдний яриаг сонссоор санамсаргүйгээр нийгэмд хэвшил тогтоож байна. Энэ нь улстөрчдийн хэл ярианы найруулга, баялгийг шалгадаг хэмжүүр бага байгаатай холбоотой.

ХҮҮХДҮҮДЭЭ АРДЫН АМАН ЗОХИОЛ, ҮЛГЭР ДОМГООР ХҮМҮҮЖҮҮЛЖ УНАГАН МОНГОЛ ХЭЛЭЭР АМЛУУЛАХ УЧИРТАЙ

-Сүүлийн үед залуучууд уран бичлэгийг хэр их сонирхож байна вэ. Монгол бичгийн нэгэн хэлбэр болох уран бичлэг нь эх хэлээ сурталчлан таниулах давуу тал шүү дээ?

“Хөх бичиг” бичиг соёлын академийн тэргүүн, зураач, яруу найрагч Г.МӨНХБААТАР:

-Хамгийн анх Чой Лувсанжавын нэрэмжит сургуулийн төгсөгч ах нарыг дагаж уран бичлэгийг сониучирхан оролдож байгаад дурлаж шимтсэн. Анх захиалгаар уран бичлэг хийж амьжиргаандаа нэмэр болж байсан ч явж, явж уран бичлэг гэдэг монгол хүний сурах ёстой зүйл юм байна гэдгийг ойлгосон. Ерөнхийлөгч 2025 онд монгол, кирил хос бичигтэн болно гэдэг зарлиг гаргасан нь ч түлхэц болсон байх. Залуучууд эхэндээ монгол бичгээр нэрээ уран сайхан бичүүлээд хоймортоо жаазлаад залаад байх гоё гэж өнгөцхөн хардаг байсан бол бийр бэх бариад үндэснийхээ бичиг соёлд суралцах нь гүн утга агуулгатай бясалгал юм байна гэдгийг ухаарч эхэлсэн. Бид монгол хэл сөнөх, сөнөхгүйн тухай айхтар хурцаар утааны тухай ярьж байгаа юм шиг нь залуу хүний хувьд эмгэнэлтэй санагдаж байна. Хэл өөрөө цагийн цагт хувьсаж өөрчлөгддөг юм байна. Дээд тэнгэрээс сахиус бууж жинхэнэ монгол хэлээр ярьж байна л гэдэг. Гэтэл бид тэр хэлийг нь ойлгодоггүй. Энэ нь мөнөөх хувьсал гэдэг зүй тогтлоороо явсаар эх хэл маань төгөлдөржиж байгаа юм болов уу гэж боддог.

-Залуучууд үг яриандаа чамирхаж, гадаад үг хавчуулах боллоо. Энэ нь эх хэлний зүй тогтолд хэр нөлөөлдөг вэ?

Г.БЯМБАА:

-Нэг үе орос хэлийг голчлон үздэг байхад дээхэн үеийн сэхээтнүүд орос хэлээр чамирхаж ярьдаг байсан. Одоо бол англи хэлний нөлөө орж ирж байна. Энэ нь нөгөө хүнээ хэлний соёлтой, олон хэл мэддэг гэсэн дүр л эсгэхэд хэрэгтэй болохоос монгол хэлний хөгжилд тийм ч зохимжтой биш.Сэтгүүлчид гэлтгүй өндөр тушаалын алба хаагчид үг хэлний баялаг хомс, оновчтой ярьж чадахгүй байгаа нь бүрэн дунд сургуулийн боловсролд монгол хэл, уран зохиолын хичээлийн цагийг хасаж ирээдүйд хэрэгтэй гээд англи хэл зэргийг түлхүү заачихсантай холбоотой. Монгол хэлээ сайн судалж, утга уран зохиолоо нэвт уншсан байж л үгийн баялаг сайтай, уран цэгцтэй, утга  яруу ярьдаг хүн болж төлөвшинө. Калиграф буюу уран бичлэгийн хувьд томоохон компанийн захирлууд өрөөнийхөө хойморт нэрээ бичүүлээд залчихсан байдаг. Энд тэнд гудамжинд зар сурталчилгаагаа монгол бичгээр бичиж хадсан байна. Гэтэл зарим нь алдаатай харагддаг. Хэрэглэхдээ зөв бичих хэрэгтэй. Нэг эмгэнэлтэй зүйл нь телевизүүдийн гарчигт зөв бичих дүрмийн алдаа маш их харагддаг.

-Нийгэм өөрчлөгдөхийн хэрээр зарим үгс өөрчлөгдөж, устаж үгүй болж байдаг гэж Билгүүдэй доктор хэллээ. Энэ талаараа дэлгэрүүлж яривал?

Г.БИЛГҮҮДЭЙ:

-Нэр үгээр жишээ татахад шинэ технологи, гар утас нэвтэрснээс хойш нийтийн сүлжээгээр урьд нь монгол үгсийн санд байхгүй нэршил орж ирдэг. Жишээ нь мобайл гэдэг үгийг гар утас гээд оноогоод орчуулчихсан. Энэ нь буруу байгаа юм. Зүй нь, алс зайнаас харьцдаг хэрэгсэл гэх ёстой. Шинэ үг нь хэрэглээний явцад хэвшээд өөриймсөөд тогтчихдог. Нөгөө талаар, ахуй амьдрал өөрчлөгдөөд хэрэгцээнээс хасагдчихаар үгс мартагддаг ч тал бий. Элбэгзаяагийн ярьсанчлан бусдаар үйлдүүлэх хэвийн нөхцөлөөр эзэн биегүй амьтай голтой яриад байгаа нь яах аргагүй гадаад хэлний нөлөө мөн. Мөн манай дарга нар ингэж их ярьдаг л даа. “Ач холбогдол өгөх” гэдгийн "өгөх" гэдэг утгыг цэвэр орос хэлнээс авчихсан. Нэг бол “ач холбогдолтой”, нэг бол “ач холбогдолгүй” байх ёстой. Гэтэл “ач холбогдолгүй” зүйл дээр “ач холбогдол өгөөд” байгаа нь буруу юм. Ардын аман зохиолын ай савд шижир алт шиг монгол хэлний үгс хадгалаатай байдаг. Монголчуудын хүн амын тал хувь нь Улаанбаатар хотод амьдардаг. Бидний дараагийн үеийн хүүхдүүд шавааралдсан байшин сав дотор баригдмал зайд тоглох ч зай завсаргүй орчинд амьдарч байна. Хэлд ороогүй жаалуудаасаа эхлээд л бэби телевиз үзээд англи хэлээр угжаад өсчихдөг. Энэ орчин, нөхцөлийг сольж бүх зүйлийг монгол болгомоор байна. Хүүхдүүдээ ардын аман зохил, үлгэр домгоор хүмүүжүүлж унаган монгол хэлээр амлуулах учиртай.

МОНГОЛ БИЧГЭЭР СУРАЛЦСАН БОЛОВСОН ХҮЧИНД ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ЭРЭЛТ НИЙЛҮҮЛЭЛТ АЛГА БАЙНА

 -“Хүмүүн бичиг” сонин монгол бичгээр гардаг. Монгол бичгээр уншиж захиалдаг хүн хэр олон байна вэ. Сониныхоо талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгнө үү?

Б.ЭЛБЭГЗАЯА:

-Монгол Улсад монгол бичгээ боди­тойгоор хэрэглэж, үндэсний бичгээрээ гоёж гангарч болдог гэдгийг харуулж байгаа талбар нь олон нийтэд зориулсан ном, сонин хэвлэл байх юм даа. Манай улсад 28 жил болоход босоо бичгээрээ хэвлэн нийтэлдэг ганцхан сонинтой хэвээрээ л байна. Монгол бичгээ зах зээлд мөнгө олох, монгол бичгийг сурснаараа сайн сайхан амьдрах эрэлт нийлүүлэлтийн жам ёсыг нь зохицуулаагүйгээс хэвлэл мэдээллийн салбар хүртэл сонирхохгүй байна. Ашигтай байсан бол борооны дараах мөөг шиг олон сонин хэвлэл бий болно биз дээ. Монгол бичиг үнэ цэнэгүй байгаа нь улс төрийн соён гэгээрүүлэх бодлого бурангуй байгаагийн шинж. “Хүмүүн бичиг” сонин долоо хоног тутамд монголынхоо ард түмэнд үйлчилж мэдээ, мэдээллээр хүргэж байна. Монгол бичгээ зөв бичих зүйн алдаа мадаггүй гаргахад анхаарч 28 жилийн туршлагатай боллоо. Нийтлэлийн бодлого нь цэгцэрч, үүх түүх нь зузаарсан, 1220-иод бие даасан дугаарыг гаргачихсан. Монгол бичиг маань сэргэснээс хойш 30 гаруй жил боллоо. Монгол Улс 1992 онд шинэ Үндсэн хуулиа баталснаар төрийн мэдлийн “Монцамэ” агентлагаас “Хүмүүн” бичиг сониныг гаргасан. Үнэнч, тууштай захиалагчидтай. Манай сонин шүүмжлүүлэх нь бага, харин ч ганц дайчин ганцаардахгүй гэгчээр үндэснийхээ бичиг соёлд хайртай ард түмнийхээ сэтгэлийн дэмжлэг, урмын үгээр хүч чадал, хүсэл зоригийг авч өөрсдийн зорьж яваа зорилгын төлөө итгэл дүүрэн байдаг. Тэнгэрийн оронд одсон эрдэмтэн багш нарын маань  захиас бий. “Монгол бичгийнхээ төлөө та нар минь гутрахгүй, шантрахгүй яваарай” гэж захисан. Энэ захиас он цаг улирах тусам ухаажуулж байна даа. Бид сониндоо олон болох, монгол бичгээр хэвлэгддэг сонин олшрох, уншигчдаа тэлэх хэрэгтэй байна. Монгол бичиг сурсныхаа төлөө ажил хөдөлмөр эрхэлж, сайн сайхан явах эрхтэй. Энэ талаар маш олон жил эрх баригчдын чихэнд нь үргэлж хонх уяж ирсэн. Өнөөдөр ч давтаж хэлэхэд утга учир нь хэвээрээ байна.

Г.БЯМБАА:

-Монгол бичгээр эрхлэн гаргадаг “Уламжлал” гэдэг сэтгүүл нь улиралд нэг удаа гардаг. Энэ сэтгүүлийг С.Алтанцэцэг гэдэг тэтгэврийн насны эмэгтэй бие дааж өөрөө гаргадаг. Нэг дугаар нь 6000 төгрөгийн үнэтэй. Энэ сэтгүүлд монголын түүх уламжлал, судалгаа мэдээлэл, монгол бичгийн гар бичмэлийн тиг, цахим бичлэгийн тигээр хичээл, дүрэм зэрэг олон хэрэгтэй нийтлэл бичвэр орсон. Үндэсний бичгээ олон нийтэд түгээн дэлгэрүүлж байгаа энэ сонин, сэтгүүлээ төр засгийн удирдлагууд олж үздэггүй юм шиг байгаа юм. Бид дэмжлэг хүсэж олон удаа албан бичиг, хүсэлт илгээж үзсэн. Тэтгэврийн хүн тэтгэврийн зээл аваад энэ сэтгүүлийг гаргаад монгол хэлнийхээ төлөө, монгол үрсийнхээ төлөө  явж байхад Ерөнхийлөгч болон Боловсролын яаманд хандсан бичиг нь эзэндээ очдог юмуу, мэдэхгүй. Миний бие монгол бичигтний “Хөх тэнгэр“холбоо ТББ-аа дэмжүүлэх гээд Ерөнхийлөгчид албан бичиг өргөж байсан. Цахим орчинд монгол бичигтэй болох хөдөлгөөн эрчимтэй өрнөж эхэлсэн. “Монгол бичиг”, “Зугаатай хэл шинжлэл”, “Монгол бичиг хуудас хөтлөгчдийн бүлгэм” гээд цахим хаяг идэвхтэй ажилладаг. Энэ хөдөлгөөнийг нэг зарлиг, нэг хөтөлбөрөөр аргацаах биш төрийн бодлогоор хүн бүрийн толгойд "Би үндэсний бичиг үсгээ сурах, эх хэлээ төгс эзэмших ёстой" гэдэг үзлийг суулгамаар байна.

ТӨРИЙН АЛБАН ХЭРГИЙГ ХОС БИЧГЭЭР ЯВУУЛАХ УУ ГЭДЭГ СУДАЛГААНД ИХЭНХ ХУВЬ НЬ “ҮГҮЙ” ГЭЖ ХАРИУЛСАН

-Хэл зохиолын хүрээлэн нь Монгол хэлний хуулийн дагуу судалгааны эрх бүхий байгууллага. Хос бичигтэн болоход иргэдийн хандлага ямар байна вэ?

Г.ГЭРЭЛМАА:

-Хэл зохиолын хүрээлэн нь хэл шинжлэлийн хүрээлэн гэж томъёолсон байдаг учир бичиг үсгийн хэрэглээний талаар тодорхой хэмжээний судалгаа хийдэг. Манай хүрээлэнгээс 2025 оноос төрийн албан хэргийг хос бичгээр хөтлөн явуулна гэж заасны дагуу хүмүүсийн бичиг үсгийн чадвар болон хандлагыг нийгэм, хэл шинжлэлийн судалгаа хийсэн. Судалгаагаар, монголчуудыг дөрвөн насаар ангилахад 16-23 насныхан монгол бичгийн үндэсний бичиг учраас сурах ёстой гэж үздэг гэж хариулсан. Хүмүүсийн харилцаанд монгол бичиг хэрэглэгдэж байна уу гэхээр байхгүй, зөвхөн дунд сургуульд л хэрэглэж байсан гэдэг. Цахим орчин, албан байгууллагын хаяг монгол бичгээр биш болохоор монгол бичгийг өдөр тутамд хэрэглэх шаардлага гардаггүй гэсэн. Мэргэжлийн бус 300-аад оюутанд судалгаа авахад 60-70 хувь нь монгол бичгээс кирил рүү буулгаж байна. Гэтэл кирилээс монгол бичиг рүү 10-20 хувь нь л буулгаж байсан. Эмэгтэй оюутнууд чармайлттай байсан бол эрэгтэй оюутнууд би мэдэхгүй гэсэн хандлагатай байсан. Төрийн албан хаагчдын дунд монгол бичгээ огт мэдэхгүй хүмүүс их байна. Төрийн албан хаагчдаас монгол бичгийн чадварыг нь шалгахад чамлалтгүй хэр нь “Та монгол бичгээр албан хэргээ явуулах уу” гэсэн асуултанд “үгүй” гэж хариулж байсан. Эсрэгээрээ шалгалтанд монгол бичгээ мэддэггүй албан хаагч хос бичигтэн болохыг 100 хувь дэмжиж байсан. Энэ судалгааг нас, сэтгэхүй, ажил мэргэжил гээд олон төрлөөр нь авч үзэж байгаад цаашид бодлого боловсруулахад хэрэглэнэ. Мөн монгол хэлний багш нараас чанарын судалгаа хийхэд хэрэглээний орчин бидэнд байхгүй, цаг маш бага байна гэж бүх багш нар хэлж байна лээ.

ТӨРИЙН АЛБАН ХААГЧДЫН МОНГОЛ БИЧГИЙН ТҮВШИНГ ТОГТООХ НЬ МОНГОЛ БИЧГИЙН СУРГАЛТАА

БОЛОВСРУУЛАХАД АЧ ХОЛБОГДОЛТОЙ

Б.ЭЛБЭГЗАЯА:

-2025 оноос төрийн албан хэргийг монгол бичгээр явуулах учраас Монгол Улсын Засгийн газрын харьяа Үндэсний статиктикийн хороо, Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөл хамтран эхний ээлжинд ирэх аравдугаар сараас он дуустал хугацаанд төрийн албан хаагчдын монгол бичгийн мэдлэгийн түвшинг судалгаагаар тогтооно. Төрийн албан хаагчдаа 2025 ондоо бэлтгэхийн тулд түвшинг нь тогтоож сургалтыг нь боловсруулна. Би монгол бичгийн салбартай холбогдоод 20 гаруй жилийг өнгөрөөжээ. Зохих хэмжээний мэдээллийн сан надад байна. Хэл зохиолын эрдэмтэн мэргэд байгаа дээр хэлэхэд ард түмнээс үндэснийхээ бичгийг хэрэглэх үү, үгүй юу гэж битгий судалгаа аваач ээ. Энэ бол манай төрийн алтан хайрцагны бодлогоор явдаг зүйл. Төр маань хууль шийдвэрээ гаргачихсан шүү дээ. Өнгөрсөн 20-иод жилд тийм судалгаа авсан нь ард түмнийг талцуулж байсан. Өөрийн бичиг үсэггүй ард түмэн тийм судалгаа авдаг. 1000 жил шалгараад үлдсэн сонгодог бичиггүй үндэстэн бол хятад бичгийг авах уу, латиныг авах уу гээд судалгаа авч болно. Үндэсний бичиг­тэй ард түмэн тийм судалгаа авч болохгүй. “Алсын хараа-2050" урт хугацааны бодлогоор монгол бичгээ тус­гачихсан. Үндэсний бичгээ нэгдүгээрт тавь, кирил бичгээ хоёрдугаарт тавь, аль алийг нь хослуулж хэрэглэ. Хэл шинж­­лэлийн хүрээлэн нь судалгаа аваад гүй­гээд байхаар олон жил оюун санаагаа ширээж бүрэлдсэн үр дүнгээ тарамдах вий дээ гэж эмээсэндээ хэлж байгаа юм шүү.

Г.ГЭРЭЛМАА:

-Элбэгзаяа та буруу ойлгожээ. Кирил бичгийг авах уу, монгол бичгийг авах уу гэж асуугаагүй. Анхдагч  хэрэглээнд аль нь хэрэг болж байна вэ гэж асуусан. Нийгэм хэл шинжлэлийн судалгаанд хэрэглээний орчинг судалсан. 

Г.БЯМБАА:

-Төрийн албан хаагчдын монгол бичгийн түвшинг тогтоох судалгаа аймаг, хот даяар он дуустал явах юм байна. Судалгаан дээр нэмж хэлэхэд ямар арга зүйгээр хийх үү гэдэг чухал. Үр дүнг нь гуравдугаар сард Хүний нөөцийн хэлтсээр дамжуулж мэдээлнэ гэсэн. Төрийн албан хаагчдын монгол бичгийн түвшинг асуумжийн аргаар асуугаад мэдэж болох ч тэр тоо хэрэггүй, харин монгол бичгийн мэдлэгийн чадварыг шалгалтаар авах нь чухал. Тиймээс цаг алдахгүйн тулд зөв арга зүйгээр ажиллаасай гэж хүсэж байна.

Б.ЭЛБЭГЗАЯА:

-Бямбаа багшийн ярьсан дээр нэмж хэлэхэд Статистикийн байгууллагаас яаж судалгаа авах вэ гэсэн арга зүй, бүтцийг Хэлний бодлогын зөвлөлөөр дамжуулаад боловсруулдаг. Таны хэлсэн шиг тийм, үгүй гэсэн асуумжаар баахан тоо гаргахгүй, бодитой гүйцэтгэлтэй даалгавар өгч, хөрвүүлэх, хэл зүйн хувилгал хийх зэргээр шалгалт авна. 2025 оноос төрийн байгууллага, Нутгийн өөрөө удирдах байгууллагууд албан бичиг харилцаагаа хос бичгээр явуулна гэсэн учраас монгол бичиг мэдэхгүй байгаа хүмүүсийг шууд түүгээр бич гэж тулгасан зүйл байхгүй. Судалгаагаар үргэлжлээд 2030 оноос ард нийтийн хэрэглээнд монгол бичгийг хэрэглэдэг болгох зэргээр үе шаттай бодлого хэрэгжинэ.

СОЦИАЛИЗМЫН ҮЕД ҮР ХҮҮХДИЙГ НЬ УЙЛУУЛЖ, ҮНЭЭ ТУГАЛЫГ НЬ НИЙЛҮҮЛЖ БАЙГААД ШИНЭ ҮСЭГТ СУРГАСАН

-“Чухал сэдэв” хэлэлцүүлэг маань тухайн сэдвээрээ гарц шийдлийг хайх, иргэд олон нийтэд зөв үнэн мэдээллийг түгээх үүрэгтэй. Бидний зорилго нь эх хэлний дархлаа суларсан уу, үгүй гэдгийг мэргэжлийн зүгээс иргэдэд ойлгууллаа. Та бүхэн энэ хэлэлцүүлгийн үр дүнгээ хэрхэн харж байна вэ?

Г.БЯМБАА:

-Бид эх хэлнийхээ яруу тансаг баялгийг авч үлдэх, хөгжүүлэх, түгээн дэлгэрүүлэхэд шаргуу зүтгэж байгаа хэдий ч жаахан шахалт хэрэгтэй байгаа.  Тэр шахалт нь монгол хэл, монгол бичгээ алдаагүй сайн бичдэг, ярьдаг болохын тулд тогтмол сургалт юм. Сургалтыг ямар ч хэлбэрээр хийж болно. Арван жилийн багш л заах биш нийт ард түмэн өөрөө сурдаг, сурталчилдаг хэлбэр рүү оруулахын тулд хүмүүсийн сэтгэхүйг өөрчилье. Социализмын үед үр хүүхдийг нь уйлуулж байгаад, үнээ тугалыг нь нийлүүлж байгаад шинэ үсэгт сургасан. Саалиа саах ёстой авгай нарыг энэ бичгийг сур, бич гээд суулгачихдаг байсан. Яг түүн шиг шахалт хэрэгтэй байгаа юм. Одоо бол биеэ даагаад сурсан ч болохоор тийм нөхцөл боломж нь бүрдсэн. Хүмүүст суръя гэсэн сэтгэл л хэрэгтэй. Зуны амралтаар дөрөвдүгээр ангийн хүүхдэд монгол бичиг зааж байх хугацаандаа монгол бичигт зориулсан дэвтэр хийсэн. Тэгэхээр хүүхдэд сурахад сонирхолтой, хялбар болоод 10-хан хоногийн дотор уншдаг, бичдэг болоод сүүлдээ компьютрт шивдэг болсон. Яамдын хэвлэлийн эх бэлтгэгч, түшмэдийг албан журмаар монгол бичигт сургамаар байна.

Г.БИЛГҮҮДЭЙ:

-Одоогоос 70,80-аад жилийн өмнө, хүмүүс үсэг бичиг нүдлээд, дөрвөн аргын тоо сураад бичиг үсгийн дөртэй болчихвол л болчихдог байсан. Одоо бол дунд сургуулийн хүүхдийг үндэсний бичиг болон шинэ үсгийг эзэмшсэн, компьютер дээр хос үсгээр шивэх, хүүхдээ хөгжүүлдэг байх ёстой.

Б.ЭЛБЭГЗАЯА:

-Монгол хэл нь аман ярианы талаа­саа найруулга маш муу болсон. Ардынхаа аман уламжлалыг хүүхдүүддээ уламжлуулах хэрэгтэй. Зөв сайхан ярьдаг хүмүүс бидний дунд байхгүй биш, байна. Хөдөө байгаа малчин ард унаган сайхан монгол хэлээр ярьж байна. Малчин хүн “Манай нутагт нэлээдгүй их бороо орлоо. Энэ бороо малын тарга тэвээрэгт маш их ач холбогдол өгч байна. Малчин хүний зүгээс хэлэхэд...” гэж хэлэхгүй. Тэд цэвэр сайхан монгол үгээрээ ярьж байгаа.  Өгүүлбэрийнхээ бүтэц байгууламж, зүй тогтол нь зөв найруулгатай ярьж байгаа. Нийслэлд байгаа эцэг, эхчүүд өөрийнхөө буурал аав, ээжийгээ бод. Миний аав, ээж “нэлээдгүй, хэлэлцэгдлээ” гэж ярьдаг билүү, үгүй билүү гэж бод. Харьцуулах чанар байхгүйгээс болоод  зохиомол хэл үүсгээд хэлийг гажуудуулаад байна. Хэлний бичгийн гаргалгаа дүгнэлт бол тодорхой. Дахин хэлэхэд 2050 он хүртэл хэрэгжүүлэх алсын бодлогод монгол бичиг ороод парламент баталсан. Шинэ Засгийн газар шууд хэрэгжүүлэх л үлдлээ.