Д.Сумъяа: Бид монголоороо байхыг эрхэмлэж байх сан

ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Төвд судлалын танхимын эрхлэгч, Дарь Эх судлаач, доктор Д.Сумъяатай ярилцлаа.

-Эх хэлний хөгжил, дархлааг хамгаалахад танай хүрээлэн юуг гол болгон ажиллаж байна вэ?

-Монгол хэл оршин тогтнох гол зүйл нь үгсийн сан, хэл зүй байхаас гадна утга зохиолын хэл байдаг. Өнөөдөр Монгол Улсын орчин цагийн утга зохиолын хэл хөгжлийнхөө шатаар эрч хүчтэй урагшилж байна. Түүнийг бүтээхэд манай хэлний эрдэмтэд бүхий л чадлаа дайчлан “Монгол хэлний тайлбар толь”, “Нутгийн аялгууны толь”, Орос, Монгол толь” гээд бүхий л толь бичгүүдийг бий болгосон. Энэ бол үгсийн сан юм. Нөгөө талаас Б.Ринчен, С.Лувсанвандан тэргүүтэй эрдэмтдийн оролцоотой хэлний зүйн номууд бүтээгдсэн. Уран зохиол судлалынхан бол XIII-XX зуун хүртэлх уран зохиолын түүхийг бүтээсэн. Да багшийн гурван боть, Монголын орчин үеийн уран зохиолын түүх, ХХ зууны 108 зохиолч” гээд бүтээлүүд бий. Тухайлбал, ХХ зууны уран зохиолын ололт юу болох, тэр бүх түүхийг бүтээсэн гэсэн үг. Эдгээр суурь судалгааны бүтээлүүд өнөөдөр Монгол Улсын бүх шатны сургууль, хүмүүст гарын авлага болон хэрэглэгдэж байна. Энэ утгаараа ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэн бол монгол хэл, монгол хэл оршин тогтнох утга зохиолын хэлийг хамгаалах, бэхжүүлэх үндсэн суурь ажлаа хийгээд амжилттай явж байна.

-Хэл зохиолын хүрээлэнтэй хувь заяагаа холбосон түүхээс хуваалцаач?

-Би 1987 оноос Хэл зохиолын хүрээлэнд ажиллаж байна. Эхний хэдэн жил “Нэвтэрхий толийн тасаг”-т, дараа нь Түвд судлалын тасагт ажиллаж байна. Анх утга зохиолын ертөнцөд Б.Явуухулан гуай намайг хөтөлж оруулсан. ШУА-ийн хэл зохиолын хүрээлэнд Чой.Лувсанжав багш оруулж эрдэм шинжилгээний ажилтан болгосон. Дараа нь Л.Хүрэлбаатар багшийнхаа удирдлагад ажилласан. Багш нараа дурдахын учир нь би нэг талаар их азтай, нөгөө талаас энд насаараа зүтгэх өртэй. Багш нар маань “Энэ юм хийх байх” гэсэн итгэлийг надад хандуулсан учраас, би тэр алдартай эрдэмтдийн итгэлийг хүлээсэн учир бүтээл хийх ёстой гэж ажилласаар ирсэн. Хэл зохиолын хүрээлэн, монгол хэлний буянаар судалгааны ажлууд хийхээс гадна Оросын их сургууль, Хятадын их сургуульд тодорхой хугацаанд урилгаар багшилж байсан.

-Та өөр чиглэл рүү яагаад ороогүй энэ хүртэл төвд судлалаар дагнан ажиллаж байна вэ?

-Намайг Читийн их сургуульд багшлахаар очсон жил буриад хэлний V курсын оюутнууд төгсч дахин элсэлт аваагүй юм. Төгсөгчдийн буриад хэлний улсын шалгалтын асуулт, хариулт орос хэлээр явсан. Олимпиад явуулахад асуулт, хариулт нь мөн орос хэлээр явна. Монголдоо ажиллаж, амьдарч байхдаа тэр талаар огт бодож байгаагүй учир тэрийг хараад миний зүрх өвдсөн. Үнэндээ 1990 оны ардчилал болоогүй бол монгол хэл минь юу болох байв гэж бодогдсон. Яагаад гэвэл Чита бол буриадын нутаг, буриадууд өөрсдийн нутагт амьдарч байгаа атал бүх харилцааных нь хэл орос болсон байсан. Цаана нь Ага, наана нь Улаан-Үд, дундуур нь Чита ороод ирсэн байхад буриад хэл ийм байдалтай болсонд харамссан. Хуралд очоод ирэх зуурт энэ нь анзаарагдахгүй, дотор нь ажиллаж амьдрахад мэдрэгддэг юм билээ.

Бээжингийн төвийн үндэсний их сургуульд урилгаар багшлахад Хорчин, Шинжааны Илээс ирсэн хүүхдүүд хоорондоо хэл нэвтрэлцэхгүй байсан, нутаг нутгийн аялгуугаар ярьдаг учраас. Яаж ойлголцох вэ гэхээр хятад хэлээр дамжуулж харилцдаг. Үүнээс Хятад улс 56 үндэстнээ нэгтгэн барьж байдаг арга нь хэцүү дүрс үсгэндээ байдгийг ойлгосон. Аливаа үндэстнийг нэгтгэх хамгийн том дархлаа нь үндэснийх нь хэлний асуудал. Тэр хэцүү дүрс бичгээр нь 2000 ханз тогтоосон хүн бол Хятад дотор хаа ч яваад чөлөөтэй харилцана гэсэн үг. Тэгэхээр үүн шиг монгол хэлнийхээ дархлааны асуудалд манай хүрээлэнгийнхэн ард түмнийхээ өмнө, уншигч, зохиолчидтойгоо нэгдэж, төр засагтайгаа хамтран үйлс ажлаа зориулж явдаг. Тиймээс би Хэл зохиолын хүрээлэнгээс холдсонгүй. Эрдэмтэн багш нарын минь надад итгэсэн итгэл байгаа учраас өөр тийшээ яваагүй, тийм шаардлагагүй тул энд насаараа судалгаа хийж ирлээ.

-“Монгол үндэстэн маш эртний өвөрмөц өв соёлтой ард түмэн” гэж та хэлсэн. Монголоо авч үлдэх тухай нэг үг хэлээч?

-Бид монголоороо ярьж, бичиж, Монголоороо байхыг эрхэмлэж байх сан. Тэгвэл даяаршлын үед соёлынхоо онцлогоор ялгарч үлдэнэ.

Эх сурвалж: Өглөөний сонин