Монгол Улс тааруу дүн авсан НЭГ ШАЛТГААН

"Транспэрэнси Интернэшнл” олон улсын байгууллагаас энэ долоо хоногийн мягмар гарагт /2023.01.31/ танилцуулсан  "Авлигын төсөөллийн индекс 2022"-т Монгол Улс 33 оноотойгоор 180 улс орноос 116 дугаар байрт эрэмбэлэгдэн, 2021 оны үзүүлэлтээсээ таван байр ухарсан талаар мэдээлсэн билээ.

Монгол Улсын Авлигын индексийн үзүүлэлтэд сөргөөр нөлөөлсөн хүчин зүйлсүүдийг тус байгууллагын зүгээс тодорхойлсны нэг нь манай эдийн засгийн үзүүлэлтийн үндэс суурь болсон уул уурхайн салбарын засаглалд хамгаас чухал нөлөөтэй Олборлох салбарын ил тод байдлын хууль батлагдаагүй байгаа явдал гэж үзсэн байсан.

Тэгвэл Олборлох салбарын ил тод байдал гэж чухам юуг хэлээд байгааг, манайд нөхцөл байдал нь ямар түвшинд байгааг тодотгон хүргэе.

 “Олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачилга” гэдэг бол байгалийн баялгаас олж буй орлогыг олон нийтэд ил тод болгосноор түүнийг нийтийн сайн сайхны төлөө зөв захиран зарцуулахад нь оролцогч талуудын хариуцлагыг өндөржүүлэх, сайн засаглалыг бэхжүүлэхэд чиглэсэн төр, хувийн хэвшил, иргэний нийгмийн тэгш оролцоо бүхий дэлхий нийтийн түншлэл юм. Одоогоор байгалийн баялаг ихтэй дэлхийн 55 орон ОҮИТБС-ыг хэрэгжүүлэхээр нэгдэн орж, тэдгээрийн 53 улс нь ОҮИТБС-ын шаардлагыг хангаад буй аж. Харин манай улсын тухайд уг санаачилгын хүрээнд зарим мэдээллүүд ил тод болж байгаа юм.

Монгол Улс ОҮИТБС-ын хүрээнд анх 2013 онд эцсийн өмчлөгчдийн мэдээллийг ил болгож эхэлсэн түүхтэй. Тухайн үед сайн дурын үндсэн дээр ил тод болгосон анхны тайлагналаар 214 хуулийн этгээдийн эцсийн өмчлөгч шилэн болж байсан юм. Харин 2020 оны нэгтгэл тайлангаар уг үзүүлэлт 3.2 дахин өссөн байдаг. 

Уул уурхай, газрын тосны салбарын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдээс 2020 оны байдлаар 872 тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч эцсийн өмчлөгчийн мэдээллээ ил тод болгосныг  “Олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачилга”-аас мэдээлснийг өмнө нь хүргэж байв. Тус санаачилгаас өнгөрсөн онд өгсөн  мэдээллээр Монгол Улсын  уурхайн салбар дахь 1,636 тусгай зөвшөөрлийг эзэмшигч 1195 аж ахуйн нэгж сүүлийн 5 жилд ОҮИТБС-ын тайлан гаргаагүй байгаа юм.

ОҮИТБС-аас өгсөн мэдээллээр:

Монголын ОҮИТБС-ын цахим тайлагналын системд 2006 оноос хойш нийт 2,884 аж ахуйн нэгжийн 12,542 тайлан бий аж. Энэхүү нээлттэй мэдээллийн сангаас тусгай зөвшөөрөл, хөрөнгө оруулалт, олборлолт, бүх төрлийн татвар хураамж, эцсийн өмчлөгч, хандив дэмжлэг, ажилчдын мэдээлэл, орон нутгийн газар, ус ашиглалтын болон бусад  мэдээллийг компани нэг бүрээр авах боломжтой юм.

Гэвч ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч, газрын тосны гэрээлэгчдээс 2016-2020 онд ямар нэг байдлаар ОҮИТБС тайлангаа гаргаагүй, олон нийтэд ил тод болгоогүй аж ахуйн нэгжүүдийн тоо 1,195 байгаа бөгөөд тэдгээрийн эзэмшилд 1,636 тусгай зөвшөөрөл бүртгэлтэй байна.

Бараг 40 орчим хувь нь гурав ба түүнээс дээш жил дараалан ОҮИТБС-ын тайлан огт гаргаагүй байна. Эдгээр аж ахуйн нэгжүүд Ашигт малтмалын тухай хууль болон бусад холбогдох хуульд тусгагдсан ил тод байх заалтыг дагаж мөрддөггүй байна гэж тус санаачилгын зүгээс үзэж буй юм.

ОҮИТБС-ын цахим тайлагналын системд 2022 оны 1 дүгээр сарын 1-ний өдрийн байдлаар 2,024 аж ахуйн нэгж бүртгэлтэй байгаагаас 67 хувь нь 2020 оны ОҮИТБС-ын тайлангаа гаргажээ.

Хэдийгээр ОҮИТБС-ын олон улсын стандарт нь Монгол Улсад 2006 оноос хойш хэрэгжиж байгаа ч сүүлийн жилүүдэд тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдийн дунджаар 25-30 хувь нь тухайн оныхоо ОҮИТБС-ын тайланг огт гаргадаггүй хандлага тогтоод байна. Тухайлбал, тайлан гаргаагүй тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдийн тоо 2016 онд 535 байсан бол 2020 онд 690 болж нэмэгджээ.

Монгол орны хаа нэгтээ ашигт малтмал эрж хайх, олборлох үйл ажиллагаа явуулж байгаа л бол холбогдох хууль тогтоомж, ОҮИТБС-ын олон улсын стандартын дагуу аж ахуйн нэгжүүд ил тод байдлын тайлангаа гаргах ёстой. Хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүй тэдгээр аж ахуйн нэгжид АМГТГ-аас олгосон тусгай зөвшөөрлүүдийн байршил, зориулалт, ашигт малтмалын төрлийн талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг доорх дүрслэлд харуулжээ.

ОҮИТБС-ын тайланг 2016-2020 онд гаргаагүй аж ахуйн нэгжүүдийн эзэмшилд байгаа тусгай зөвшөөрлийн 51.4 хувь нь ашиглалтынх, 47 хувь нь хайгуулынх байгаа бол 1.6 хувь нь газрын тосны Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байна. Үүнээс ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн гуравны нэг орчмыг нь түгээмэл тархацтай ашигт малтмалынх эзэлж байгаа юм.

ОҮИТБС-ын тайлан гаргахгүй байгаа компаниудын тусгай зөвшөөрлийг байршлаар нь авч үзвэл Төв, Сэлэнгэ, Хэнтий, Дорноговь аймаг, нийслэлд хамгийн олон байна. Нийслэлийн нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудын олонх нь түгээмэл тархацтай ашигт, малтмалын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч бол аймгуудад алт, жонш, нүүрсний олборлогчид зонхилж байгаа юм. Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн хувьд ч ялгаагүй дээрх аймгуудын нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжүүд байна.

Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдийн үйл ажиллагааны ил тод байдлыг хангах зохицуулалт Ашигт малтмалын тухай хуулийн 48.10, Цөмийн энергийн тухай хуулийн 28, Газрын тосны тухай хуулийн 36, Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын тухай хуулийн 34 дүгээр зүйлд байдаг бөгөөд холбогдох тайлан мэдээллүүдийг гаргахаар үүрэгжүүлсэн байдаг. Хэрэв энэхүү үүргээ биелүүлээгүй бол МХЕГ-ын эрх бүхий албан тушаалтан Зөрчлийн тухай, Зөрчил хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн дагуу тусгай зөвшөөрлийн төрлөөс хамаарч 500 мянгаас 10 сая хүртэлх төгрөгийн торгууль ногдуулдаг аж.

Олон улсын ОҮИТБС-д нэгдэн орсон улс орнууд тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдийн заавал ил тод болгох ёстой мэдээллийн стандартыг дагаж мөрддөг. Олборлох үйлдвэрлэлийн компаниуд энэхүү стандартыг дагаж мөрдсөнөөр хариуцлагатай, ил тод байдлаараа салбарын хөгжлийг түүчээлэгч компаниудын нэг болж, бизнесийн үнэ цэн нь өсөж, улмаар орон нутгийн удирдлага, иргэдийн итгэлийг олж, нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдөх хөшүүрэг болдог. Түүнчлэн хөрөнгө оруулагчдын хувьд тухайн компанийн зээлжих зэрэглэлийг хэмжих чухал үзүүлэлт болдог давуу талтайг тодотгосон юм.