Улсын нийт өр 33.8 тэрбум ам.доллар, үүний 1/4 нь Засгийн газрын өр байна

Энэ оны эхний хагас жилийн байдлаар улсын нийт гадаад өр 33.8 тэрбум ам.доллартай тэнцэж байна. Үүнээс Засгийн газрын гадаад өр нь 8 тэрбум ам.доллар, Монголбанкных 2 тэрбум ам.доллар, үлдэх 23.8 тэрбум ам.доллар нь хувийн хэвшлийн өр байна.

Гадны зээлдүүлэгчид Монголын хүн амын тоог сонирхохгүйгээр зээл олгодог учраас өрийг иргэн бүрт ногдуулж “айлгах” нь логикгүй

Нэг хүнд ногдох өр 33 сая төгрөг болчхоод байна гэдэг нь нийт гадаад өрийг төгрөгт шилжүүлээд иргэдийнхээ тоонд хуваачхаад байгаа яриа бөгөөд үүгээр улс төр хийх нь тийм ч бодитой дүгнэлт болохгүй.

Өөрөөр хэлбэл, иргэд дээрх өрийг хариуцах ямар ч эрх зүйн болон логикийн холбогдолгүй шүү дээ. Тэгэхээр Засгийн газрын гадаад өр нь улсын нийт гадаад өрийн 1/4, үлдсэн өр нь арилжааны банкууд, Хөгжлийн Банк, “Шангрилла”, “Оюутолгой”, “Энержи Ресурс”, “ММС”, “МИК” гэх мэт хувийн хэвшлийнхний өр байна гэсэн үг. Энэ нь тийм ч аюул эрсдэлтэй биш. Хариуцсан өрөндөө эзэн болоод ашгаасаа төлөөд явдаг, ингэж л явж ирсэн. Харин ч өр тавих, зээл авах нөхцөл нь байгаад, шалгуураа хангаад зээл авч бизнесээ хөгжүүлж байгаа нь сайн хэрэг. Тэгвэл Засгийн газрын өрийг тусад нь сонирхъё.

Хэцүү үе байсаан. Шалтгаан ч бий. Ковидын хүндрэлийн араас Орос, Украины дайны улмаас үүссэн хямрал гэхчлэн Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газрын “азгүй үеүд” үргэлжилсээр, харин ч энэ дундуур сайн тооцоолол, бодлогын үрээр гадаад өрүүдээ дараад өнөөдрийн нөхцөл байдалтай учран золгосон. Өнөөдрийн 8 тэрбум ам.долларын өрийн тухайд татвар төлөгчдийн мөнгөөр баталгаажсан, төсвөөсөө төлдөг зээл учраас хяналтаа ч тавьж, улс төр “хийхдээ” ч ашиглагдахыг нь ойлгож болох юм.

Харин Монголбанкны өрийг төсвөөс төлдөггүй учраас Засгийн газрын өртэй холбож ярих нь мөн л учир дутагдалтай. Эрх зүйн хувьд улсын нийт өр, гадаад өр гэж юу болох, ямар байгууллагын аль өр хамаарахыг Өрийн удирдлагын тухай хуулиар зохицуулсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл Засгийн газрын өрөнд Монголбанкны өр хамааралгүйг хуулиар заачихсан.  Хувийн хэвшлийнхний гадаад өрийн тухайд гаднаас зээл өгч байгаа этгээд нь хэрхэн яаж төлөх, төлж чадахгүй бол яах гарцаа харж байж өгдөг учраас санаа зовних шаардлагагүй.

Сануулахад, 2021 оны 2 дугаар сард “Зариг.мн” тэргүүтэй хэвлэл мэдээллийнхэн шүгэл үлээж, АТГ, Цагдаагийн байгууллага, Засгийн газар, Хөгжлийн банкны тухайн үеийн удирдлага гээд бөөнөөрөө хөдөлж, тэрүүхэндээ улс төржиж байж Хөгжлийн банкны 1.5 их наяд төгрөгийн өрийг төлүүлсэн. Тэр хуримтлуулсан нөөц боломжоороо энэ оны 10 дугаар сарын 23-нд 500 сая ам.долларын Евро бондын өрөө төлсөн. Тус банк энэ оны 12 дугаар сарын 25-нд Засгийн газрын өрийн баталгаатай, Самурай бондын 30 тэрбум иен /200 орчим сая ам.доллар/-ий өрийг төлөх хуваарьтай. Төлж чадахгүй бол дефольт зарлана.

Одоогоор Хөгжлийн банкинд дээрх өрийг төлөх боломж бий. Гэхдээ төв банкнаас ам.доллар худалдаж авч төлнө. Монголбанкны валютын нөөц 4 тэрбум ам.доллар давчихсан нөхцөлд энэ нь ханшид тэгтлээ доргилт өгөхгүй, нөгөөтээгүүр Засгийн газар  ханшийг айхавтар хэлбэлзүүлэхгүй тогтвортой байлгах чиглэлээр ажилласаар байна. Тухайлбал, саяхан Азийн хөгжлийн банкнаас 100 сая ам.долларын төсвийн дэмжлэг авсан байсан. Ханшийг тогтвортой байлгах тухайд бол том дэмжлэг шүү дээ. Ингээд Хөгжлийн банкны томоохон гадаад өрүүд дуусчхаж байгаа юм.

Одоо Засгийн газрын өрүүдээс дээрхийг хаасанд тооцвол дараагийн хамгийн ойрын төлөлт нь ирэх оны 3 дугаар сард 392.5 сая ам.долларын “Хуралдай” бондын үлдэгдэл л байна. Түүний дараа 2026 онд “Номад” бонд 600 орчим сая ам.доллар, 2027 онд “Сенчири” бонд 500 сая ам.доллар гэх мэтээр өр төлөлтүүд холдчихож байгаа юм.

МОНГОЛ УЛС ӨРИЙН ХЭМЖЭЭГЭЭРЭЭ ДЭЛХИЙД ХААНА ЯВНА?

Тэгэхээр төлөх хуваарь нь болоогүй байгаа өрүүдийг нийлүүлээд нийт хүн амдаа хуваагаад иргэн бүрийг төдөн ам.долларын өрөнд орсон мэтээр улстөржих нь яаж ч хүчээр ойлгох гэсэн зохимжгүй. Тэгээд ч гадаад өрийг тухайн зээлдүүлэгч олгохдоо “Танайх хэдэн хүн амтай вэ” гэж асуусан ч биш, иргэн бүрээс нь авч төлүүлэх ч биш, ер нь л тэнэг ойлголт. Тэд Монгол Улс ямар потенциалтай, ДНБ нь хэд болох, хэдэн хувьтай нь тэнцэх өртэй вэ, улс төрийн тогтвортой байдал нь тогтвортой юу, авлига нь хэр байна, яаж тэмцэж байна зэргийг л “сонирхдог”. Өнөөдрийн байдлаар манай Засгийн газрын өрийн ӨҮЦ-ээр илэрхийлэгдсэн үлдэгдэл ДНБ-ий 44.3 хувьтай буюу 2012 оныхтой тэнцэж байна.

Хандивлагчид, судлаачид үүнийг “уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортоос хэт хамааралтай төсөвтэй орны хувьд гэж авч үзвэл хэвийн” гэцгээдэг. Хэт бага өргүй орныг бас шүүмжлээд байдаг юм билээ. Жишээ нь Азарбайджан ДНБ-ий 11.7 хувьтай тэнцэх Засгийн газрын өртэй. Үүнийгээ нэмэгдүүлээч, боломж байсаар байтал өсөлтөө хурдасгахгүй, хэт идэвхгүй байгаа нь иргэдийнхээ аж амьдралыг дээшлүүлэхийн төлөө ажиллахгүй, эрсдэлээс эмээж хөгжлөө чөдөрлөсөн хэрэг гэж шүүмжилдэг.

Тухайн улсын Засгийн газрын гадаад өрийн хэмжээ нь ДНБ-ийхээ 100 хувиас давсан өндөр хөгжилтэй орон олон байна. Жишээ нь АНУ ДНБ-ийхээ 120 хувьтай тэнцэх зээлтэй боловч ямар ч асуудалгүй. Улс орнуудыг тэгшитгээд ДНБ-ий төдөн хувиас хэтэрсэн гадаад өртэй байж болохгүй гэх бас аргагүй. Манай улсын хувьд эргэлзээтэй эдийн засагтай орон учраас 40 гаруй хувиас дээш гаргахгүй байхыг хандивлагчид зөвлөдөг.

Тэгвэл хэдхэн жилийн өмнө буюу 2016 онд ДНБ-д эзлэх өрийн хэмжээ 78.8 хувьд хүрч, өрийн таазаа цөмлөх шахсан удаатай. Одоо эргэж буурсаар 2012 оны хэмжээнд буюу 44.3 хувьд хүрчээ.

МОНГОЛЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР ХЭР ӨРТЭЙ ВЭ, ХЭНД ӨРТЭЙ ВЭ?

Монголын Засгийн газрын гадаад зээлийн үлдэгдэл өнөөдрийн байдлаар 5.9 тэрбум ам.доллар байна. Үүний 1.1 тэрбум ам.доллар нь 1991-2011 оны хооронд үүсгэсэн өр, 1.5 тэрбум ам.доллар нь 2012-2016 онд үүсгэсэн өр, үлдсэн 3.1 тэрбум орчим ам.доллар нь 2017-2023 оны хооронд үүсгэсэн өр. Сүүлийнх яагаад өндөр байна вэ гэхээр дээрх 3.1 тэрбум ам.долларын өрийн 1.5 тэрбум ам.доллар нь өмнөхтэй адил төсөл хэрэгжүүлэх зээлүүд, 1.6 тэрбум ам.доллар нь төсвийн дэмжлэг. 2017 онд ОУВС-ийн өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрт ороод гаднаас, тухайлбал ОУВС, Японоос, АХБ-аас зээл авсан. Тэгэхээр дээрх 3.1 тэрбум ам.долларын өрийн тал нь ОУВС-ийн өргөтгөсөн хөтөлбөрт, дэлхий нийтийг хамарсан цар тахлын хүндрэлийн үед авсан зээл болж таарч байна. Тэгвэл хэнд их өртэй вэ? Дээрх 5.9 тэрбум ам.долларын өрийг хэнд төлөх байдлаар нь харахаар Азийн хөгжлийн банк, БНХАУ, Япон, Дэлхийн банк, бусад зээлдүүлэгчид байна. Жилд Засгийн газар 1 их наяд төгрөгийг гадаад зээлийн төлбөрт, 1 их наяд төгрөгийг хүүгийн төлбөрт төлдөг. Хэдийгээр төлөөд байгаа хэр нь өр нь багасахгүй байгаа мэт харагддаг ч энэ нь Засгийн газраас төлөөд зөрүүлээд дахиад л урт хугацаатай, бага хүүтэй зээл аваад байгаатай холбоотой юм. Гэхдээ авч байгаа зээлийн дүн нь эдийн засгийн өсөлттэйгөө харьцуулахад боломжийн түвшинд байгаа гэж харж байна.

БОНДЫГ БОНДООР, ӨРИЙГ ӨРӨӨР ХААХ БУРУУ ЮУ?

Төгсгөлд нь “бондыг бондоор” буюу “өрийг өрөөр” хаалаа гэх шүүмжлэлийн талаар товчхон тайлбар хийхэд ингэхээс өөр арга байгаагүй. Өр үүсгэсэн бондуудаа харахаар анх 2012 оны 3 дугаар сард Хөгжлийн банкны 580 сая ам.доллар, тэр жилийнхээ 12 дугаар сард “Чингис” бонд 1.5 тэрбум ам.доллар. Дараа нь 2013 оны 12 дугаар сараас хойш “Самурай”, “Дим Сам”, “Кредит свисс”, “Мазаалай” мөн л төсвийн алдагдал санхүүжүүлэхэд зориулж гаргасан бондууд. Өргөтгөсөн хөтөлбөрт орох үеэр “Хуралдай”, “Гэрэгэ” бондуудыг гаргасан.

Ингээд харахаар 10 жилийн өмнө авсан “Чингис” бондын хүү 5.1 хувь, энэ оны эхээр гаргасан “Сенчири” бондоор 8.6 хувийн хүүтэй, хөндлөнгөөс харахад илүү бага хүүтэй, илүү сайн бонд мэт. Гэтэл манай зээлжих зэрэглэл 2012 онд “BB” маш сайн байсан, АНУ-ын бодлогын хүү 0.14 хувьтай байж. Энэ оны эхэнд болохоор 2016 онд “С” болоод байсан манай зээлжих зэрэглэл “B”, АНУ-ын бодлогын хүү 4.3 хувьтай байжээ. Ялгаа нь АНУ-ын бодлогын хүү, зээлжих зэрэглэл хоёр байгаа юм.

Эдгээр бондуудаас төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх зорилгоор авсан нь зөвхөн Чингис бонд, алдагдал санхүүжүүлсэн нь Мазаалай, Дим Сам бонд. Бусад нь дахин санхүүжүүлэх хүрээнд буюу өмнөх өрийг төлөх зорилгоор гаргасан бондууд. Төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэхээр бонд гаргаж болно. Гэхдээ ядаж чухам ямар төсөл хэрэгжүүлэх, хийхээ Засгийн газар нь эхэлж тооцоод, ТЭЗҮ-ээ батлаад бүх юм бэлэн болсны дараа бондын мөнгөө татаж санхүүжүүлэх ёстой байсан. Яагаад гэвэл зээлдүүлэгч тал энэ хугацааг тооцохгүй, шууд л хүүгийн төлбөрийн тоолуур гүйж эхэлдэг. Үүнээс болж их хохирол амслаа даа. Өнөөдрийн байдлаар бид өр тавьж болно. Гол нь бага хүүтэйг сонгох, өрийн хэмжээг бодитойгоор буулгах, авч байгаа өрийнхөө хэмжээний 10 хувьтай тэнцэх хэмжээний ч атугай өрийг бодитойгоор төсвөөс төлөөд үлдсэнийг нь дахин санхүүжүүлэх зарчмыг барьж ажиллах шаардлагатай.

Өмнөх гашуун туршлагаас сургамж авч гадаад бондоор төсвийн алдагдал санхүүжүүлж болохгүй, өөрөөр хэлбэл төсвийн алдагдлыг нөхөх зорилготой арилжааны зээл авч болохгүй гээд “Өрийн удирдлагын стратеги”-д бүр тодорхой заачихсаныг УИХ баталсан байдаг. Үүнийгээ л цаашид баримталж ажиллах нь чухал. Ямартай ч энэ “стратегийн” яг эсрэг хийгдээд, өр болж хуримтлагдсан бүх өрийг Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар, Б.Жавхлангийн сангийн бодлого зохицуулж цэгцэлж, зайлшгүй шаардлагатай тохиолдолд дахин өр тавихад хүрвэл нүүр бардам хэлэлцээрт орох нөхцөлийг бүрдүүлжээ. Энэ нь “Дахиад өр тавь” гэсэн үг биш, бас “Огт битгий өр тавь” гэсэн үг ч биш гэдгийг уншигч та ойлгосон байх гэж найдаж байна.