Хятадууд ашиг хийгээд байхад, бид яачихсан юм бэ?

Тамсагийн нефть "Монгол 93" бензин болон эх нутагтаа эргэн ирлээ хэмээн Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд гээд баярлаж бахдаагүй томчууд цөөхөн биз. Үгүй яахав хойд хөршөөс нефтийн хувьд бүрэн хараат бидэнд Хөх хотод нэрсэн тосыг тодорхой хэмжээгээр авч байгаа нь сайн хэрэг. Гэхдээ нэгэнтээ л хилийн чинадаас авч байгаа бол Тамсагийнх байна уу, талынх байна уу гэдэгт асуудал байгаа юм биш. Учир нь бид тэр тосыг дотооддоо нэрээгүй шүү дээ. Тэрчлэн нөгөө талаас нь харвал манай газрын тосны нөөцөд эзэн суусан хятадуудаас бид нефтийн импортын хараат байдалд шилжиж байна уу гэсэн асуудал босч ирж байгаа юм. Ер нь Дорнодын сав газарт агуулагдаж ирсэн тосонд биднээс илүү хятадын компаниудын ноёрхол тогтоод овоо хугацаа өнгөрсөн шүү дээ. Бид өөрсдийгөө  энэ оноос эхлэн газрын тос экспортлогч улс боллоо гэж байгаа ч үлдэх үр ашиг нь бидний хувьд бүрхэг. Харин импортын хувьд Роснефтийн нийлүүлэлтийн үнийг бууруулчих гэж ядаж ирсний зэрэгцээ дотоодод баригдах боловсруулах үйлдвэрийнхээ түүхий эдийг тэднээс авч дийлэх үү гэдэг нь тодорхой бус байгаа.

Газрын тосны хайгуулын талаарх мэдээллийг тодотгоход, манай улсын нутаг дэвсгэрт 1990-1992 онд газрын тосны хайгуулын 22 талбай, 2001 онд газрын тосны хайгуулын 2 талбай, 2005 онд нүүрсний давхаргын метан хийн хайгуулын 1 талбай, 2007 онд газрын тосны хайгуулын 3 талбай буюу нийт 28 талбай ялгасан бөгөөд Төхөм Х талбайг “хойд” ба “урд” гэж 2 хувааж, Цагаан-элс XIII ба Зүүнбаян XIV талбайн зарим хэсэгт “1997БХГ” талбайг ялгасан тул хайгуулын талбай 30 болсон аж. Харин эдгээрээс 21 талбайд гадаад, дотоодын 16 компани Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулснаас 1 талбайн гэрээ дуусгавар болж, 3 талбайд газрын тосны олборлолт, 17 талбайд газрын тосны хайгуул хийгдэж байна. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулсан компаниудын 25 хувь  Монгол Улсын, 43.8 хувь  БНХАУ-ын, үлдсэн 31.3 хувь  бусад орны харъяалалтай байна гэх мэдээллийг салбар хариуцсан газраас өгч байгаа юм.

Тэгэхээр газрын тосны олборлолт хийгээд байгаа нь “Петро Чайна Дачин Тамсаг”, “Доншен Газрын тос” гэх Хятадын компаниуд юм. Эдгээр компаниуд 1998 оноос 2013 оны хоёрдугаар сарын 27-ны өдрийг хүртэл нийт 16.6 сая баррель буюу 1.8 сая тонн газрын тос олборлож, 13.3 сая баррель буюу 1.8 сая тонныг БНХАУ-д экспортложээ. 1998 оноос туршилтын журмаар олборлолт эхэлсэн Тамсагийн сав газрын олборлолт 2016 он гэхэд үйлдвэрлэлийн хүчин чадалдаа бүрэн хүрнэ гэж байгаа. Харин тосыг экспортлож байгаа талаараа “Газрын тосны олборлолт жил бүр өсөн нэмэгдэж буйтай холбогдон технологийн хүндрэлүүд үүсэхээс урьдчилан сэргийлж, олборлож буй тосыг газрын тос боловсруулах үйлдвэр ашиглалтанд орох хүртэл хугацаанд экспортлох шаардлагатай болсон”  хэмээн хэлж байгаа.

 “Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК-ийн мэдэл дэх Тосон-Уул XIX”, “Тамсаг-XXI” болоод “Доншен Газрын тос (Монгол)” ХХК –ийн мэдэл дэх “БХГ-97” талбайн нийт баталгаат нөөц 332,64 сая тонн,  үүнээс 43,258 сая тонн ашиглалтын баталгаат нөөцийг Монгол Улсын Ашигт малтмалын нөөцийн нэгдсэн санд бүртгэсэн байна. Тэгэхээр  15 жилийн хугацаанд 1.8 сая тонн газрын тос олборлосон гэхээр цаана нь хэдий хэмжээний нөөц үлдэж байгааг ойлгож болохоор байгаа юм. Ер нь бол манай газрын тосыг нутаг руугаа урсгаж ирсэн Хятадын компаниуд өнгөрсөн хугацаанд өртөг зардлаа нөхөөд ашигтай ажиллах хэмжээнд хүрсэн байгаа.

Тамсагийн сав газраас олборлож буй газрын тосыг Сингапурын бирж дээр борлогддог “Дачин 33” маркийн, Дорноговийн сав газраас олборлож буй түүхий тосыг Лондонгийн бирж дээр борлогддог “Брент” маркийн тосны тухайн үеийн борлуулах үнээр тус тус борлуулж иржээ. Туршилтын журмаар экспортлож ирсэн “Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК дэлхийн таваарын зах дээрх түүхий тосны ханштай ижил хэмжээнд тосоо нийлүүлдэг гэхээр үр ашиггүй зүйлийг тэд хийгээгүй.  Бүтээгдхүүн Хуваах Гэрээний дагуу гэрээлэгч нь олборлон экспортолж буй түүхий тосны 40 хувиар өртгөө нөхөх ба үлдсэн тосны Бүтээгдэхүүн Хуваах Гэрээнд заасан хувь бүхий тодорхой хэсэг нь Монгол Улсын Засгийн газарт ногддог.  Петрочайна Дачин Тамсаг ХХК 2012 оны 12 дугаар сарын 31-ний өдрийн байдлаар нийт 1,66 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийснээс нийт хөрөнгө оруулалтын 17,7 хувь буюу 294,8 сая ам.долларын өртгөө нөхөөд байгаа аж. Харин Доншен газрын тос Монгол ХХК нийт 216 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийснээс нийт хөрөнгө оруулалтын 39,1 хувь буюу 84,6 сая ам.долларын өртгөө нөхсөн байна.

Тэгэхээр Хятад компаниуд монгол нутгийн газар дороос олборлосон тосоо гаргаад ашигтай ажиллаж болоод байхад манай үндэсний хэдэн компаниуд ганц нэг хайгуулын талбай тэвэрч хэвтчихээд нам дараад байдаг нь бас л асуудал. Харин төр нь тос боловсруулах ганц нэг үйлдвэр байгуулъя гээд удаан жилээр яриад л, урагшгүй царайлаад байж байдаг. Ингэж дүлийрч суухтафй зэрэгцэн манай улс түүхий нефтийнхээ хайгуулыг сайжруулж, орд тогтоож нөөц бий болгосны дараа л тэр үйлдвэрээ байгуулна биз гэж ярих мэргэжилтнүүд ч байх. Ямартай ч, ГАЗРЫН ТОСНЫ ТАЛААР БАЙГУУЛСАН БҮТЭЭГДЭХҮҮН ХУВААХ ГЭРЭЭ болоод 1993-2012 онд  БХГ-НИЙ ДАГУУ ХИЙГДСЭН ГАЗРЫН ТОСНЫ ХАЙГУУЛЫН АЖЛЫН талаарх мэдээллийг хүргэе.

Б.Итгэлт

ГАЗРЫН ТОСНЫ ТАЛААР БАЙГУУЛСАН БҮТЭЭГДЭХҮҮН ХУВААХ ГЭРЭЭ (БХГ) 

БХГ-НИЙ ДАГУУ ХИЙГДСЭН ГАЗРЫН ТОСНЫ ХАЙГУУЛЫН АЖИЛ /1993-2012 он/