Монголын эдийн засаг дахь зээлийн тасалдлын шинж тэмдэг

Юуны өмнө зээлийн тасалдал (credit crunch) гэж юу болохыг авч үзье.  Зээлийн олдоц гэнэт багасах эсвэл банкны зээлийн нөхцлүүд гэнэт чангарах гэсэн ойлголт бий.  Зээлийн тасалдал нь ерөнхийдөө бодлогын хүүнд гарсан өөрчлөлтөөс үл хамааран зээлийн олдоц буурах үзэгдэл юм. Энэ үед зээл олголт болон хүүний хоорондын хамаарал өөрчлөгддөг буюу бодлогын хүүний түвшнээс үл хамаарч зээлийн олдоц багасдаг байна. Ихэнх тохиолдолд зээлийн тасалдал нь зээлдэгчид эрсдэл багатай хөрөнгө оруулалтыг илүүд үзэх (flight to quality) байдлаар илэрдэг. Зээлийн тасалдал нь зээлдэгчид хэт сул нөхцөлтэй зээлийг тодорхой хугацааны турш (жишээ нь, уул уурхайн супер циклын үед уул уурхай, барилгын салбарт зээлийн нөхцөлөө сулруулах) ихээр гаргаснаас муу зээл бий болж, алдагдал хүлээж эхэлдэгээс үүдэлтэй. Нэгэнт зээлийн эрсдэлтэй холбоотойгоор алдагдал хүлээж эхэлсэн зээлдэгч зээлийн нөхцөлөө хатууруулж, зээлийн хэмжээгээ бууруулах хариу арга хэмжээг авахад хүрдэг.

Манай эдийн засгийн хувьд зээлийн тасалдлын эдгээр шинж тэмдгүүд илэрч байна. Тухайлбал, эдийн засгийн өсөлт өндөр байсан 2010-2014 онуудад зээлийн жилийн өсөлт хэт өндөр буюу уул уурхай, барилга зэрэг мөчлөгийн нөлөө хүчтэй ажиглагддаг салбарт зээл түлхүү гарч байв. Түүхий эдийн үнийн уналт, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын бууралтаас анхлан шалтгаалж, ДНБ-ий өсөлт 2013 оноос саарч эхэлсэн. Өсөлтийн сааралт үргэлжилсээр манай эдийн засаг 2015 оноос хойш мөчлөгийн уналтын хэсэгт шилжсэн (Зураг 1). Ингэснээр чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээлүүд хурдацтай өссөөр эргэн төлөлтийн доголдолтой зээлийн нийт зээлд эзлэх хувь 2016 оны 7 дугаар сарын  байдлаар 15 орчимд хувьд хүрсэн (Зураг 3). Эдийн засгийн өсөлт үргэлжлэн саарч, зээлийн чанар муудсан нь зээлийн бизнесийн эрсдлийг нэмэгдүүлж, банкууд зээл олголтоо сааруулахад хүргэжээ. Банкуудын зээлийн өсөлт саарч байсан үеүдэд банкуудын зээлжих боломжтой эх үүсвэрийн хэмжээ буураагүй, харин ч хөрвөх чадвар өндөртэй, эрсдэл багатай актив (ЗГҮЦ, ТБҮЦ)-ын хэмжээ өсөх хандлагатай байв. Тухайлбал, 2015 оны 3 дугаар сард банкуудын эзэмшиж буй ЗГҮЦ болон ТБҮЦ-ны хэмжээ 2.5 их наяд төгрөг байсан бол 2016 оны 10 дугаар сарын байдлаар 4.0 их наяд төгрөг болж нэмэгдсэн.

Ийнхүү зээлийн идэвхижил суларсан нь эргээд бодит эдийн засгийн өсөлт үргэлжлэн саарах нэг хүчин зүйл болж, санхүүгийн салбар-бодит сектор нь харилцан нэгэндээ сөргөөр нөлөөлөх байдал үргэлжилсэн хэвээр байна.

Зээлийн тасалдал гүнзгийрч буй өөр нэг нотолгоог зээл олголт болон бодлогын хүүний хоорондын хамаарлаас харж болно. Бодлогын хүүний 2015 оноос хойших өөрчлөлт нь банкуудын хадгаламж, зээлийн хүүнд үзүүлэх нөлөө харьцангуй сул байсан тул зээлийн өсөлтөд хүчтэй нөлөө үзүүлээгүй (Зураг 3). Харин зээлийн өсөлт нь бодлогын хүү өсөхөөс өмнө буюу 2015 оноос хойш зээлийн тасадлын нөлөөгөөр саарч байгаа дүр зураг харагдаж байна. Харин Монголбанк 2016 оны 8 дугаар сард төгрөгийн үнэ цэнийг хадгалах зорилгоор бодлогын хүүгээ 4.5 нэгж хувиар нэмэгдүүлж 15 хувьд хүргэсэн нь зээлийн өсөлтийг огцом сааруулсан дүр зураг одоогоор ажиглагдахгүй байна (Зураг 4).

Зээлийн тасалдалтай энэ орчинд зөвхөн бодлогын хүүг бууруулах, банкны салбарын зээлийн эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх зэрэг арга хэмжээ авах нь хангалттай үр дүн авчрахгүй байхаар байна. Харин зээлийн тасалдлыг арилгах, бизнеийн идэвхижлийг хангахын тулд бодит секторт хүчтэй эерэг шок өгөх шаардлагатай. Бодит сектор сэргэж, санхүүгийн салбарын эрсдэл буурснаар зээлийн хэмжээ нэмэгдэх, хүү буурах боломж бүрдэнэ. Манай эдийн засгийн хувьд бодит сектор дахь хүчтэй эерэг шок нь томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийн үйл ажиллагааг эрчимжүүлж, эдийн засгийн эргэлтэнд оруулах явдал байж болно. Ийнхүү томоохон төслүүдэд гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирэх, бодит секторын идэвхижил сэргэх нь зээлийн тасалдлыг арилгаж, мөнгөний бодлогын үр нөлөөг сайжруулна.

Монголбанкны Судалгаа, статистикийн газрын захирал Д.Ган-Очир