УИХ-ын гишүүн А.Сүхбат: Нийт газар нутгийн дөнгөж 0.5 хувьд хүн амын 50-иас дээш хувь амьдарч байна

УИХ-ын гишүүн, Монгол Улсын дархан аварга, “жижиг” хэмээх Агваансамдангийн Сүхбаттай ярилцлаа.

-ТЕГ-ын дарга асан Б.Хурцын томилгоог та юу гэж үзэж байна вэ. Өнгөрсөн баасан гаригт чуулганаар хаалттай хуралдаж Б.Хурцыг Элчин сайдаар томилчихлоо. Энэ томилгоотой зэрэгцээд Б.Хурцтай холбоотой иргэдийн гомдлыг хэлэлцсэн. Л.Болд, Ж.Батзандан нарын гишүүд зохион байгуулсан уг хэлэлцүүлэгт оролцсон цөөн хэдэн гишүүдийн нэг нь та байсан?

-Би УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаан дээр “Хаалттай хуралдаанаа болиоч. Нээлттэй хэлэлцүүлгийн дараагаар санал дүгнэлт гарсны дараа хэлэлцээч гэдгийг хэлсэн. Хохирсон байж болзошгүй иргэд өргөдөл, гомдол гаргасан байна. Иргэдийнхээ дуу хоолойг сонсооч. Бид ард түмнийхээ эрх ашгийг хамгаална гэж сонгогдсон” гэж хэлсэн. БНСУ-ын Элчин сайдаар томилох асуудлыг нээлттэй яагаад хэлэлцэх ёстой вэ гэвэл тэнд олон монгол хүн ажиллаж, амьдарч байна. Солонгосын тал монголчуудыг ажиллах хүчин гэж үзэж байна уу үгүй юу. Хоёр улсын эдийн засаг, найрамдалт харилцаа, бүс нутгийн асуудалд ямар байр суурьтай хандаж байна вэ гэдгийг нь ил нээлттэй сонсох ёстой. Ер нь Элчин сайдуудын томилгоог нээлттэй хэлэлцэж санал бодлыг нь сонсч үддэг биз дээ. Яахаараа БНСУ-ын Элчин сайдаар Б.Хурцыг томилохдоо хаалттай хэлэлцдэг юм бэ. Өнөөдрийн энэ байдал нь цагдаа, тагнуул, хүчний байгууллагын үнэн төрх байдлын нүүр царайг харуулж байна. Б.Хурц гэдэг хүнийг шүүмжлэхээс илүүтэй өнөөгийн хуулийн байгууллагын ялзрал, улс төртэй холбогдсон, тэдний нохойд барьдаг мод болсныг харуулсан. Сонгууль болоход өрсөлдөгчийг нь унагах баримт бэлдэж өгдөг, төрийн албыг хувийн компани шигээ ашиглаж өөрийн хувийн ашиг сонирхолд нийцүүлдэг гэх мэт олон алдаа дутагдал байгаа болохоор би энэ асуудалд анхаарал хандуулаад байгаа юм. Нээлттэй сонсгол явуулах ёстой гэж үзсэн 21 гишүүдийн нэг нь би. Ерөнхийлөгчөөс орж ирсэн энэ томилгоог УИХ хэлэлцэх боломжгүй гэж үзэн буцаах бүрэн эрх нь бий. Гэтэл тэгж чадсангүй. Үүнд сэтгэл тун гонсгор байна.

-Та өнгөрсөн хугацаанд ямар хуулийн төслүүдэд анхаарлаа хандуулан ажиллав?

-Манай улс нийт газар нутгийнхаа дөнгөж 0.5 хувьд хүрэхгүй газарт хүн амынх нь 50 хувиас дээш буюу 1.5 сая орчим хүн амьдарч байна. Хүн амын дийлэнх нь амьдарч байгаа байршил дээрх ус гэдэг бол Үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөхүйц анхаарал татсан сэдвийн нэг. Улаанбаатар хотод 2025, 2030 онд ирээдүйд цэвэр усны нөөцийн асуудал яах аргагүй яригдана. Газрын гүнээс олборлон гаргаж байгаа усаа хоногтоо гэхэд 190 мянган м.куб хэмжээний усыг дахин ашиглахгүйгээр хог болгон асгачихаж байна. Бохир, хог хоёроо манай улс шиг шийдэж чадаагүй улс орон байдаг юм уу. Хотын төвлөрлийг анхнаас нь бий болгохдоо хог, бохир хоёроо шийдэх ёстой байсан байна. Хүний биеийн 70 гаруй хувь нь ус байдаг бол ямар ус ууснаас болж хүн эрүүл байх тухай яригдана. Усгүй бол амьдрал зогсоно. Ирээдүйд нүүрлэх цэвэр усны хомсдлоос улс орнууд урьдчилаад шийдчихсэн байдаг юм байна. Тиймээс бид урьдчилан тодорхой ажлуудыг хийх хэрэгтэй. Энэ тал дээр сэтгэл их зовниж явдаг. Туул гол зөвхөн монгол гэлтгүй Сэлэнгэ мөрөн, Байгал далай, Ангар мөрөн, Хойд мөсөн далай руу цутгадаг. Дэлхийн цэвэр усны 20 хувь нь Байгаль далайд хадгалагддаг гэж үздэг учраас том зургаар харах юм бол цэвэр усны асуудал зөвхөн Монголынх биш дэлхийн хэмжээний асуудал. Хэрвээ манай улс олон улсын гэрээ конвенцийн өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлэхгүй бол олон улсын шүүхэд ч очиж мэднэ. Туул голыг тусгай хамгаалтад авна бие даасан хуультай болгоё хэмээн ажлын хэсгийн ахлагчаар ажиллаж байна. Манай улс байгаль дэлхийтэйгээ зүй бусаар их харьцдаг болсон. Гол, мөрний бохирдол маш их байна. Зөвхөн байгаль эх дэлхийдээ сэтгэлгүй хандаж байгаа ч биш өнөөдөр манай улсад ёс зүй, ёс суртахуун их дутагдаж байна.

-Улстөрчдийн ёс зүй өнөөдөр яригдахаар хэмжээнд оччихлоо. Та хуулийг гууль болгож буй хариуцлагагүй улстөрчдийн талаар юу гэж хэлэх вэ?

-Ард түмнээсээ сонгогдоод Төрийн ордонд сууна гэдэг бол миний хувьд маш том нэр төрийн хэрэг. Үүгээрээ бахархаж, ард түмнийхээ захиас үүргийг ухамсарлаж сайн ажиллах юмсан гэж хичээдэг. Миний амьдрал их сонин, дандаа тэмцэл дунд байдаг. Би 20 жилийн турш монгол бөхийн хатуу ширүүн тэмцэл дунд чанагдсан. Эргээд улс төрийн тогоонд чанагдаж эхэлж байна. Тэгэхээр миний амьдрал тэр чигээрээ тэмцэл юм болов уу гэж би ойлгодог. Ажил хөдөлмөр хийх гэдэг миний хувьд амралт шахуу болсон зүйл. Би 10 настайдаа саальчин болсон, 12 настайдаа уурын зууханд галч хийж байсан. 15 настайдаа бөхийн секц дугуйланд орсон. Өнөөдрийг хүртэл надад нэг өдөр бүтэн амарч үзсэн түүх байхгүй юм билээ. Хайнань руу гэр бүлийнхэнтэйгээ нэг явж үзэх юмсан гэж би найзууддаа саяхан хошигноод хэлж байлаа. Миний хувьд амраад явчих цаг хугацаа өнгөрсөн хугацаанд байсан байж болно оо доо, зав үнэндээ байгаагүй.

-Та УИХ-ын гишүүн болоод бүр их завгүй болов уу?

-УИХ-ын гишүүн гэдэг нь их том дэгтэй сургуульд ороод ирж байгаа юм л даа. Зүйрлэвэл, айл, өрх гэдэг бол жижигрүүлсэн улс. Төр улс гэдэг маань их айл юм. Хэн нь санхүүгээ барьж явах юм, хууль журмыг хэн нь сахиулж явах гээд бүгд өөрийн хүлээх үүрэг, дэгтэй. Хүн бүр дэгийг барьж хууль журмыг баримтлаад явчих юм бол Монгол Улс цэнгэлийн манлайд хүрнэ. Хэсэг бүлэглэл болж хулгайлж хуйвалдаад явах юм бол Монгол Улс Африкийн араас л орно. Ганцхан жишээ хэлье. Оюутолгой бол Монголын толгой баялаг. Гэтэл улстөрчид өрдчихсөн. Оюутолгой хоногтоо 4000 гаруй тонн алт, зэсийн баяжмал гаргадаг. Хоногт таван сая гаруй ам.долларын борлуулалт хийж байгаа. Хоногийн тоо хэмжээг 365 хоногоор үржүүлвэл ямар өндөр тоо гарах вэ. Энэ өндөр ашгаас Монгол Улс ногдол ашиг роялти авдаг уу. Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийг төрдөө буцааж авахаар махаа идэж байна. Ард түмнээ бодсон шийдвэр гарахгүй байна л даа. Монголын төр энэ бүх алдаагаа засахгүй бол цаашаа явахгүй. Ийм шударга бус нөхдүүдтэй хамт ажиллаж, нэг агаараар амьсгалах хэцүү юм байна. Би цаашид ч шударга бус байдалтай эвлэрэхгүй гэдгээ хатуухан хэлчихье. Би аль нэг нам, аль нэг эвслээс Монгол Улсын дархан аварга цолыг аваагүй. Монголын ард түмнээсээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар энэ цолоо авсан. Ард түмний тэр их хүндэтгэл хайрыг амжилт, үр дүнгээр харуулах юмсан гэж боддог. Хууль бус үйлдэл хийчихээд энэ удаадаа болчихлоо гэж зарим нэг хүн эндүүрдэг байх. Дээд тэнгэр харж байгаа. Хүнд буян, нүглийн сав гэж бий гэдгийг бодоорой.

-Монгол бөхийн барилдаан хийгээд жудаг өнөөдөр ямар түвшинд байна вэ. Бөхийн найраа ил цагаан болсон. Үзэгчид бөх үзэхээс ч дургүй хүрэх юм гэлцдэг болжээ?

-Намайг залуу байхад энэ найраа гээч юм байсан. Үзэгч түмнээ хуурч цол наймаалцдаг байдал монгол бөхийн мөхөл юм. Монгол бөх үзэгчгүй болчихвол яах билээ. “Монголчууд үнэн байхад л дуртай” нэртэй миний тухай ном бий. Үнэн байгаад дуусах юмсан гэж би боддог. Би залуучууд шавь нартаа үнэнээрээ яваарай гэдгийг захидаг. Харамсалтай нь өнгөрсөн 27 жилийн хугацаанд хэсэг нөхдүүд монгол бөхийг хувийн компани шигээ явуулж ирсэн нь өнөөдөр шүүхийн шатандаа яваа. Нэр ус нь тодорхой шүү дээ. Зарим нэг хүмүүс монгол бөхийг амин зуулгаа болгочихоод яваад байгаа. Одоо сумын наадам таван сая, аймгийн наадам 50 сая, улсын наадам 500 сая төгрөг хүрчихээд байгаа. Олимпийн наадам, олон улсын наадам ямар сайхан шударга шүүлттэй явагдаж байна вэ. Цаашид бусармаг нөхдүүдийн толгойг нь илээд байх юм байхгүй, шударгаар явуулах ёстой. Бөхийн найраа хийдэг хэсэг нөхдөд арга хэмжээг нь тооцоод засч залруулаад явах боломжтой. Би найрааг эсэргүүцэж зодог тайлж байлаа. Монгол үндэсний спортын төрөл болох монгол бөхөө шударга өрсөлдөөний талбар болгоё гээд ид барилдаж явсан залуу насандаа хатуу шийдвэр гаргаж байсан.

-Монголын төрд зөв шударга үлгэрлэл, манлайлал хэрэгтэй байна уу даа?

-Энэ улс орныг сайн сайхан аваад явчихдаг, дарга нь дарга шиг байдаг цэрэг нь цэрэг шиг байдаг тогтолцоо үндсэндээ алдагдчихаад байна. Энэ цаг хугацаанаас хойш тэгж явж болохгүй. Жишээ авъя. Айлын аав нь гэмт хэрэгтэн, хулгайч байя. Үр хүүхэд нь өсч том болоод нэг өдөр хулгай хийгээд ороод ирэхэд аав нь хүүдээ үг хэлэх нүүр байх уу. Загас толгойноосоо эхэлж мууддаг гэдэг шиг манай улстөрчид өөрсдөө хөгийн амьтад байх юм бол тэр хүмүүсийн үгэнд хэн ч орохгүй. Захирах захирагдах ёс, эрэмбэ дараа, төрийн албаны хууль хэрэгжилт байхгүй болно. Миний амьдралын гол уриа бол үнэнээр явж байгаад үхэх юмсан гэж боддог. Худал хуурмаг бол үзэж чаддаггүй зүйлийн нэг. У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайдаар томилогдохдоо хэлсэн үгэндээ “Ард иргэдийнхээ эрх ашгийн төлөө амь насаа ч золиход бэлэн” гэж хэлсэн. Энэ үгээр би голоо зогоож, итгэл тээж явна.

-Та хувийн ямар бизнестэй вэ?

-Би Монголынхоо ард түмний буянаар, дэмжлэгээр сайн сайхан барилдаж, өөрийнхөө овоохойг босгож довоо шарлуулчихсан хүн. Өөрөө ч би хичээсэн. Манайх газар тариалан, мал аж ахуйн бизнестэй. Одоо надад үүнээс илүү юу хэрэгтэй юм. Нэг хүн хэдэн амаар хоол идэж хэдэн машин унах ёстой гэж. Хүн хэд наслах билээ. Хүнд шуналын хязгаар гэж байх ёстой гэж боддог. Хэт их хөрөнгө, хэт их баялгийн араас явбал миний хүүхдүүдэд гай болно гэж би үздэг. Хүний нас, худгийн ус хоёр хэмжээтэй. Тиймээс хэмжээн дээрээ цэг тавьчихаж сурвал бид хол явах байх. Монголчуудын өвөг дээдсийн хэлж байсан үг, захиас сургаалыг ухаж ойлгох аваас тэр аяараа амьдралын философи байдаг. Сүүлийн үед би үхлийн тухай эргэцүүлэн бодох болсон. Хэрвээ хүн болгон үхлийн тухай бодож чадах юм бол тодорхой мэдлэг мэдээлэл эргэцүүллийг олж авах шиг байгаа юм. Хийж буй үйлдэл, ажил маань миний ирээдүйн үр хойчид гай болох уу тус болох уу би юу хийчихэв гэдгээ эргэцүүлж бодох ёстой байх.

-Таны хүү Хангайн талаар асууя. Сүүлийн үед сайн барилдаж байх шиг байна?

-Би хүүгээ ирээдүйд мундаг том бөх болгоно гэхээсээ илүү Монгол Улсад нэг сайн боловсон хүчин бэлдэж өгөх талаас нь хардаг. Хүүдээ “Чи сайн барилдах ёстой, өвөө чинь, аав чинь дархан аварга” гэж хэлж үзээгүй. Харин өөрийнхөө сонирхлоор яв. Гэхдээ эрдэм мэдлэгийг нэгт тавиарай гэдгийг хэлдэг. Хүүхдээ өнөөдрийг хүртэл сургаж явна, дахиад ч сургана. Миний хүү унаган англи хэлтэй. Гэхдээ хэт баруунжих биш монгол хэл соёлоо сайн мэдээд ав, дараа нь хүн бол гэж сургадаг. Монголдоо хэрэгтэй хүн болчихоосой гэж их бодох юм даа. Эцэг хүний хувьд мэдээж миний бөхийн удам судар, зодгийг маань хатаачихгүй аваад явбал сайн л байна гэж бас бодох юм.

-Та бөхийн ногоон дэвжээнээс улстөрч болсон хүн. Таны эзэмшсэн боловсролын талаар асууя?

-Би 1994 онд Биеийн тамирын дээд сургуулийг багш, дасгалжуулагч мэргэжлээр төгссөн. Тамирчин, багш дасгалжуулагч хийсэн. Олон жил хувийн аж ахуй ажиллууллаа. Надад мэдэхгүй таван сэдэв байлаа гэхэд сертификат аваагүй ч амьдралаас олж авсан 10 мэргэжил байдаг юм. Саальчнаас эхлээд галч, газар тариаланч, мал аж ахуй, хүнсний үйлдвэрлэл гээд туулсан харсан болгон хүнд багш болдог юм байна. Би 2015 онд төрийн удирдлагын академид суралцаж төгссөн. Одоо төрийн удирдлагаар магистрын зэрэг хамгаалахаар суралцаж байна. Мэдлэг боловсролдоо байнга цаг зав гаргахыг боддог.

-Сумод болоод байгаа монгол бөхчүүдийг тойрсон асуудлыг юу гэж харж байна. Монголчууд нэгнээ зодсон гэх хэргээр Харумафүжи Бямбадорж зодгоо тайлсан?

-Мэргэжлийн сумод шударга ёс сахилга бат дэг журам тэнд байдаг. Ямар бөхөд ямар арга хэмжээ авах вэ гэдэг нь сумо бөхийн өөрийн дотоод асуудал байдаг. Монгол бөхчүүдээ хайрласан хамгаалсан сэтгэлээр ярих юм бол би бөхчүүддээ урам хайрлахын хажуугаар шүүмжлэлийг өөрсдөд нь урьд нь хэлдэг байсан. Та нар зугаа цэнгэлд ямар их цаг гаргаж архины төрлийн ундаа хэрэглэдэг юм бэ гэж шүүмжилж байсан тал бий. Японы сумод даваа үнэлдэг тухай асуудал мэр сэр яригддаг. Үүнийг би монголчуудтайгаа холбож үзэдэггүй. Монгол бөхчүүд японы мэргэжлийн сумод очихоос өмнө бөхийн найраа байсан нь анзаарагддаг. Тэгээд ер нь 130 сая хүн дотор барилдах, 3 сая хүн дотор барилдах өөр шүү.

-Танд бөхийн спортоос гадна сонирхдог өөр хобби бий юу?

-Би байгальд явах дуртай. Ажиглалт хийж амьтны амьдралыг сонирхдог. Хэрвээ барилдаагүй байсан бол амьтан судлаач болох байсан байх. Жишээ нь шувуу тайван байхдаа яаж жиргэж байна, сандраад ирэхээрээ яаж жиргэж байна, машин харахаараа яаж дуугарч байна тэр бүхнийг өөрийнхөөрөө анзаарч ажигладаг. Амьтан болгон хэлтэй. Ой модыг бас хэлтэй гэж үздэг. Тухайн байдлаас шалтгаалж өөр өөр эрчим хүч гаргадаг. Сав шим ертөнц гэдэг бие биентэйгээ зохицож амьдрахуй юм. Хүн хэрвээ байгальтайгаа зүй бус харьцаад байвал баялгийн хараал, гаслан, монголчуудын хэлдгээр лусын хорлол болдог юм байна гэж би ойлгодог. Өнөөдөр олон зуун гол горхи ширгэж, цөлжилт болж байна гэлцэж байна. Ирээдүйд манай улс бэлчээрийн мал ахуйтай байх эсэх ч хөндөгдөх хэмжээд хүрлээ.

-Манай улсын өнөөдрийн эдийн засгийн хямралаас гарах гарцыг та юу гэж байна вэ?

-Монгол Улсын нэр хүнд олон улсын тавцанд эерэг сайн байх ёстой. Өнөөдөр манай улс хар тамхины хэрэглээг дамжуулдаг байсан бол хэрэглэгч улс болчихлоо. Ядуурал, ажилгүйдэл, баян хоосны тэгш бус ялгаа зэрэг энэ байдлаа засахгүй бол олон улсад Монгол Улсын нэр төр сайныг дуулахгүй. Нэр төр муутай хүнээс хэн ч цэрвэдэг биз дээ. Түүнтэй адил бусад улс орон манайхаас цэрвэнэ. Монголын төр өөрсдийнхөө буруутай үйл ажиллагаанаас болж, гадны зарим нэг компанид хэт их найр тавьснаас болж маш их баялагтай хэрнээ эдийн засаг нь доройтсон. Олон улсын Валютын сангийн хөтөлбөрт хамрагдахаас аргагүй болсон. Монгол түмнээ амны хишигтэй гэдэгт итгэдэг. Ард түмний нуруу тэнийх өдөр ирэх байлгүйдээ гэж бодож зүтгэж байна. Энэ удаагийн парламентад 41 гишүүн шинээр сонгогдсон. Төрийн бусармаг үйл ажиллагаанд оролцоогүй нэр цэвэр улсууд сонгогдсон гэж би хараад байгаа. Энэ хүмүүсээс шударга ёс, хариуцлага үнэртэх байх гэж бодож байна. Миний хүмүүжил урдаа байгаа ажлыг төгс сайн гүйцэтгэхийг хичээдэг. Эргээд миний нэр гарна даа гэж ойлгодог. Төв аймгийн Баян сумын Зараа бригадын нэг эгч сонгуульд нэр дэвшээд явж байхад “Сүхбатаа чи заавал УИХ-ын гишүүн болж яах гээд байгаа юм” гэж асуусан. Би “УИХ-ын гишүүн болоод үзчихье гэсэн сэтгэлээр хандаагүй юм шүү” гэж хариулсан. Тиймээс би ард түмнээсээ дэмжлэг авч сонгогдсоны хувьд хариуцсан ажлаа сайн хийчих юмсан гэж хичээдэг. Өөрийн харьяалагддаг байнгын хороодын ажил, өөрийн хариуцсан өмнөх ажлаа сайн хийхийг чухалчилж байна. Ядаж хуралдаа хоцролгүй, таслахгүй оролцохоос эхлээд мэдлэг, мэдээлэлтэй байх шаардлага байна. Хэрэгтэй үедээ ирчихээд өөрт нь ач холбогдолгүй үедээ ирдэггүй өөрийн үүргээ ухамсарлахгүй явж бас болоод байх шиг байгаа юм. Ингэж хандаж болохгүй л дээ. Төрийн түшээд бол Монголын ард түмний элч төлөөлөгч. Тулгамдсан асуудлыг шийдэхийн төлөө сэтгэл зүрхээ зориулах ёстой гэж үзэж байна.

Долзодмаа

Эх сурвалж: Өдрийн сонин