Ц.Дашдондов: Чөлөөт хэвлэлийн зам болбоос хүнд бэрх агаад хүний чансааг шалгах зам

Гурван төрийн нүүр үзсэн хүн гэдэг шиг, сэтгүүл зүйн хөгжлийн гурван өөр цаг үед ажиллаж амьдран, шинэчлэл өөрчлөлтийн давлагааг манлайлан залж явсны хувьд “Чөлөөт хэвлэлийн загалмайлсан эцэг” хэмээн салбараасаа “өргөмжлөгдсөн” эрхэм бол Ц.Дашдондов билээ. Бид түүний энэхүү “цол” бөгөөд “хоч”-ийг олон жил хэлж заншжээ. Явсан замнал, хийж бүтээж бичиж туурвисан бүтээлүүдээс нь харахад ингэж нэрлэхээс ч өөр аргагүй гэдгийг ярилцлагын эхэнд сануулах нь зүйтэй. Монголд чөлөөт хэвлэлийг хөгжүүлэх үйлсэд хүчин зүтгэж сэтгүүл-зүйч, толь-зүйч, эрдэмтэн судлаач хэмээн хүлээн зөвшөөрөгдсөн эрхэм тэрбээр сувилагчаар ажиллан хөдөлмөрийн анхны гараагаа эхэлж, хүүхэд байхаасаа л “бяцхан профессор” хэмээх алдрыг хүртсэн содон намтартай нэгэн билээ.

МУСГЗ, МСНЭ-ийн хүндэт ерөнхийлөгч, ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн хүндэт доктор, сэтгүүлч, нийтлэлч, толь зүйч Ц.Дашдондовтой хийсэн ярилцлагыг “Зиндаа” сэтгүүлийг үүсгэн байгуулагч, МСНЭ-ийн Ерөнхийлөгч Х.Мандахбаяр, “Зиндаа” сэтгүүлийн Ерөнхий эрхлэгч Ц.Оюунчимэг нар хөтлөн уншигч танаа толилуулж байна.

Энэхүү ярилцлага маань бидний хөөрөлдөөнийг тухайн үед ярьснаар нь буулгасан хэсэг, нэмж тодруулга авах үед өгсөн хариултууд, мөн Ц.Дашдондов гуай хэвлэлд зориулсан ярилцлагаасаа өөрөө тусгайлан тасалж өгсөн хэсэг гэсэн үндсэн хэсгүүдээс бүрдэж байгаа болно.

---

 

Х.М: -Танай гэрийг зорьж явахдаа нэгдүгээрт зүрхшээж байлаа. Таны нүүрийг хараад хэлж байгаа ч юм биш. Яг үнэндээ, тантай ярилцана гэдэг бол том даваа юм. “Зиндаа” сэтгүүлийг эрхлэн гаргаснаасаа хойш энэ сэтгүүл зүйн салбараасаа, чөлөөт хэвлэлийн талбараас хэнийг эрхэм зочноороо урих вэ гэдэг дээр бидний хооронд нэг их мэтгэлцээн үүсээгүй. Тэгээд л бид таныг зорилоо. МСНЭ-ийн Ерөнхийлөгч гэдэг цолтой хүн таны өмнө ирээд суучихжээ, бас. Гэтэл та бол өнөөдрийн МСНЭ болон Монголын чөлөөт хэвлэл хөгжих тэр зам жимийг зассан хүн. Их л зүрхшээж тан дээр ирж байгаа гэдгийг та нэгд ойлгоорой.

Ц.Д: -Сонсоход сайхан л байна. Магтаалд дургүй хүн гэж байхгүй шүү дээ. /инээв/ 

Х.М: Сэтгүүлчдийн хувьд, Монголын Сэтгүүлчдийн Холбоо, Монголын Чөлөөт Ардчилсан Сэтгүүлчдийн Эвлэл хоёрыг та нөхөд нэгтгэж МСНЭ-ийг байгуулж байсан тэр үе, одоогийн байгаа нөхцөл хоёрын хооронд хэр их зөрүү байгаа бол. Өгссөн үү, уруудсан уу? Энэ талаар яриагаа эхэлье?

Ц.Д: Ер нь эндээ гэж хэлэхэд, манай сэтгүүлчид ёс зүй дээр л их доголдож байна. Дэлхийн сэтгүүл зүйд баримталдаг кредо гэж бий. Тухайн сэтгүүлчийн тулх нүнжгийг илтгэн таниулах индикатор нь ёс-зүй. Сэтгүүлчийг сэтгүүлчийн дайтай  харагдуулах нэг зонхилох  үзүүлэлт,  зорилтот  шалгуур нь мэргэжлийн өндөр дээд ёс суртахуун хийгээд ёс зүй. Тиймээс ч “High ethical standards are key to balanced reporting” (Ёс зүйн өндөр дээд хэм хэмжээ болбоос тэгш, тэнцвэрт мэдээллийн  гол гогцоо, зонхилох зангилаа зүйл мөн) гэсэн тусгай тогтсон томьёолол хүртэл байдаг. Өндөр дээд түвшний ёс зүй бол тэнцвэрт хэвлэл мэдээллийн гол зангилаа юм гэсэн үг. Тэгэхээр профессионализм буюу этик, ёс зүйн тал дээр манайхан алдаж байна. Анхаарууштай зүйл гэвэл уншигч, үзэгч, сонсогчид маань харсаар байтал хэд хэдэн хэлтэй, асар их мэдээлэлжсэн байна. Тэгэхээр сэтгүүлчид өөрсдөө их хөгжих хэрэгтэй. Мэдээллийн багтаамж, мэдээллийн сонголт маш чухал. Сэдэв сонголт, зохиогчийн сонголт, бүр гарчиг хүртэл сонголт л байх ёстой.

Энүүхэндээ гэж хэлэхэд, би хатуугаар ч хэлж чадна, зөөлнөөр ч хэлж чадна. Хатуугаар хэлэхээр хэдэн сэтгүүлчдээ гомдоочих гээд байх юм. Зөөлнөөр хэлэхээр бас дутагдлыг нь хаацайлаад байна. Хэлэх юм их л байна. Гэхдээ бас би уучилж бодож байна. Ямар сайндаа би “Чөлөөт хэвлэлийн зам бол хүнд хэцүү бөгөөд хүний чанар шалгасан зам” гэж хэлдэг юм. Энэ тал дээр доголдож байгаа юм бий юу гэвэл бий. Хоёрдугаарт, чөлөөт хэвлэлийн зам бол алдах магадлал ихтэй, асар их доргио донсолгоотой, аюул эрсдэлтэй зам. Тийм учраас алдъя гэж алдаагүй ч алдаа зөндөө гарч байгаа. Санаатай алдаж байгаа юм биш. Ерөөсөө л сайн юм хийе, сайхан юм бичье гэж яваад л алдчихаж байгаа юм. Угаасаа мэргэжлийнх нь натур төрх бол их айхтар. Жирийн нэг төрх биш.

Х.М: Тэр алдаа ер нь юунаас болоод байна?

Ц.Д: Уул нь бол чөлөөт хэвлэл хөгжиж байсан уламжлал Монголд байхгүй. Тийм учраас бусдаас сурахаас өөр аргагүй байлаа. Ичээд яахав, зовоод яахав. Хаанаас сурах вэ гэвэл, өрнөдөөс сурна. Өрнөдөөс сурахаар профессионализм буюу мэргэжил, этик буюу ёс зүй, мэдээллийн багтаамж, мэдээллийн сонголт, ур чадвар, смелость буюу зориг зүрх шаардагдана. Чөлөөт хэвлэл гэдэг бол аймхай хүний хийдэг ажил биш шүү дээ. Хэрвээ аймхай хулчгар бол энэ рүү зүглэх ч хэрэг байхгүй.

Хоёрдугаарт ямар л нийгэм байна, бас тийм хэвлэл байдаг учраас асар их конгломератлаг буюу эрээвэр хураавар нийгэм байна л даа. Тэгэхээр одоо ерөнхийлөгчдөө хандаж хэлэхэд, хаана явж байна, хаашаа явж байна, юу нь болж байна, юу нь болохгүй байна гэдгийг “миний бодоход” гээд хүн хүн өөрийн байр сууринаас хэлээд олигтой болохгүй. Ямар школ, ямар параметр, ямар критерээр хэмжих вэ гэдгийг бол цаашдаа дэлхийн стандартын түвшнээр л авч үзэх хэрэгтэй. Чөлөөт хэвлэлд харш манипуляц, пропаганд зэрэг нь өнөөдөр хэвлэлийн сурталчилгаанд их ашиглагдаж байна.

Худалдагдсан сэтгүүл зүй, сэтгүүлчид их байна. Энэ ядуутай л холбоотой. Тэгэхээр чөлөөт хэвлэлийг хөгжүүлье гэвэл санхүүгийн хувьд бие даасан хэвлэл мэдээллийн менежментийг сайтар хөгжүүлэх хэрэгтэй байгаа юм. Тэгэхгүй болохоор бусдын эрхшээлд дуртай ч, дургүй ч орж байна. Халаасны сэтгүүл зүйтэй байсан цагт хараат бус сэтгүүл зүйн тухай ярих нь үл биелэх үлгэр юм.

Х.М: Үнэхээр тийм. Бид хичээж л байна. Гэхдээ бид дотроо төрөлжиж ажиллах хэрэгцээ шаардлага улам бүр мэдрэгдэх боллоо. Жишээ нь, МСНЭ бол менежментээ, их дээд сургуулиуд болон энэ салбарт зүтгээд ирсэн хэдэн төрийн бус байгууллагууд нь сургалт, судалгаагаа, тэр хэвлэлийн зөвлөл нь ёс зүйгээ, холбоодууд нь медиа бизнесээ ч гэдэг юмуу. Дээр нь бид сэтгүүлчдийн үйлдвэрчний эвлэлийг ярихгүй бол болохгүй нь. Гэх мэт салбарынхаа хувьд бүтэц талаас нь, менежмент зохион байгуулалт талаас нь авч үзэх хэрэгтэй гэж миний хувьд үзэж байгаа юм. Би энэ дундаас онцолж МСНЭ-ийн өнөөдрийн бодлого, үйл ажиллагаанд яаж хандаж байгаа вэ гэж хувийн байр суурийг тань асуумаар байгаа юм?

Ц.Д: Сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэлийн талаар хүмүүсийн байр суурийг сонссон. Миний хувьд нарийн ширийн асуудалд оролцохгүй гэдгээ ярилцлагадаа хэлсэн. Нүүрийг нь хараад хэлж байгаа ч юм биш /инээв/, энэ л өөрөө ингэж хэлсэн. Хүмүүс ярих нь хэвлэл мэдээллийн менежмент талаас нь анхаараад байгаа юм болов уу гэж ойлгосон. Тэр бол их зөв. Бусдын гар харахгүй байсан цагт л сая хэлэх юмаа хэлж, бичих юмаа бичиж, шүүмжлэх юмаа шүүмжилж, сайшааж дэмжих, буруушаах юмаа хэлэх бололцоотой болж байгаа юм. Тэгэхгүй бол дуртай ч дургүй ч мөнгө санхүүгийн талаар бусдын эрхшээлд орох нөхцөл бий болж байна. Дахин хэлье. Халаасны сэтгүүл зүйтэй байсан цагт хараат бус сэтгүүл зүйн тухай ярих нь үл биелэх үлгэр. Иймд хэвлэл мэдээллийн менежментийг их өндөр түвшинд хөгжүүлэх хэрэгтэй. Энэ замаар явах бол бас тийм буруу биш. Хэлье гэснээ хэлдэг бие даасан хараат бус сэтгүүл зүй гэдэг чинь үгийн төдий ярих зүйл биш шүү дээ. Үйл ажлаар л бодитой хэрэгжүүлэх нь чухал. Өмнө нь энэ тал дээрээ доголдож ирсэн гэж л хэлэх гээд байгаа юм. Зарим хэвлэл нам, улс төрийн болоод хөрөнгөтэй улсуудын эрхшээлд орчихсон байна. Бие даасан хараат бус хэвлэл гэж үгийн төдий хэлж байгаа болохоос үйл ажлаар хэрэгжиж чадахгүй байгаа шүү дээ. 

Х.М: Та бол 90-ээд оноос хойш Монгол Улсад чөлөөт хэвлэлийг нутагшуулах, үүнийг төр засаг болоод түмэн олны түвшинд, хэдэн сэтгүүлчдэдээ ойлгуулах гээд зүтгэсэн хүн. Ингээд бидний үед ирээд эргээд харсан чинь халаас нь тэртэй тэргүй өөр хүнээс хараат болохуйц ийм нөхцөл бүрджээ. Бид бол менежмент рүү түлхүү анхаарсан бодлого баримталж байгаа. МСНЭ гэдэг байгууллага маань илүү их хөрөнгийн эх үүсвэртэй болох ёстой. Бусдаас хараат бус мөнгөтэй байна гэдэг бол хараат бус үйл ажиллагаа явуулах боломжийг бүрдүүлнэ. Дээрээс нь сэтгүүлчийн авч буй цалин бусдаас хараат бус байх ёстой. Цалингаараа сайхан амьдардаг байх, тийм ээ? Дээрээс нь сэтгүүлчдийнхээ нийгмийн асуудлуудыг нь шийдэх ёстой гэж зүтгэж байгаа. Ингээд явахаар хэн байх нь хамаагүй, эрх мэдэлд байгаа хүмүүстэй тодорхой хэмжээнд хамтарч ажиллахаас өөр аргагүй болоод байна. Энэ нь бидний зарчимтай зөрчилдөж байна уу, та юу гэж харж байна вэ?

Ц.Д: Free press means a free people. Чөлөөт хэвлэлийн Харти-д ингэж хэлдэг юм. Чөлөөт хэвлэл гэдэг бол чөлөөт хүн ард л гэсэн үг. Чөлөөт хэвлэл хэдий чинээ хөгжинө нийгэм төдий чинээ эрүүл байна. Энэ бол ерөнхийдүү боловч ингэхээс л өөр аргагүй. Тэгэхээр тэр дарга нартай, эрх мэдэлтнүүдтэй, баячуултай нийлэх нь зөв өө гэж би хэлж чадахгүй байна л даа. Ер нь л МСНЭ-ийн удирдлага бол бие даасан хараат бус хэвлэлийг хөгжүүлэхийн тулд бусдын гарыг харахааргүй хэвлэл мэдээллийн зөв менежментийг маш өндөр түвшинд хөгжүүлэх хэрэгтэй гэж л хэлье. Түүнээс биш эрх баригчид, эрх мэдэлтнүүдтэй ойртохоор нөгөөдүүлийг чинь шүүмжилж болохоо байдаг байхгүй юу. Эндээ гэж хэлэхэд, цаадуул чинь бас зорилготойгоор та нартай нэгдэж байгаа. Ер нь мөнхийн дайсан, мөнхийн нөхөр гэж байхгүй. Мөнхийн эрх ашиг гэж л байдаг юм шүү дээ.  Тэгэхээр энэ бол таны тавьсан айхтар асуултад хариулт болж чадахгүй л дээ. Би ч нэг их хариулъя гэж хүсээд байгаа юм алга. /инээлдэв/

СЭТГҮҮЛЧДЭЭ САЙН ДЭМЖЭЭРЭЙ: ШИНЭ ЗАМААР ЯВЖ ШИНЭ ДУУ АЯЛАХ ХЭРЭГТЭЙ

Х.М: Дашдондов гуай, за жишээлбэл сэтгүүлчийн орон сууцны асуудал, нийгмийн асуудал шийдье гэхээр би одоо хэнтэй уулзаж шийдэх юм бэ? МСНЭ гэдэг байгууллага гараад мэдээ бичдэггүй. Би камер бариад гарахгүй. Өөрөөр хэлбэл, чөлөөт хэвлэлийн үүргийг МСНЭ-ийн ажлын алба гүйцэтгэхгүй боловч тэрийг л дэмжих үүрэгтэй. Тэгэхээр би юу гэж хардаг вэ гэхээр менежмент талаас нь энэ байгууллагыг жаахан залчихвал хэрэгтэй юм болов уу л гэж бодож байгаа. 

Ц.Д: Зөв

Х.М: МСНЭ-ийн өмнөөс төр засгийн, харь улсын шийдвэр гаргах түвшний тэдгээр хүмүүстэй эн тэнцүү, хана чацуу хэлцэлд орох асуудал гэж ойлгоод байна л даа. Асуудлаа шийдэхийн тулд. Үүнд манайхан ихэнхдээ шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Чи олон даргатай уулзаж байна даа, Мандах аа. Чи ер нь бид нарыг худалдаад дуусч байна уу, гээд л. Би үүнд эмзэглэдэггүй. Бидний мэргэжлийн онцлог энэ л байх. Та сая хэллээ, би хариулъя гэж хүсээд ч байгаа юм алга гэж. Мэдээж би салбарынхаа эсрэг зүйл хийгээд явахгүй. Алдаа гаргахгүйг ч хичээнэ. Тийм нэг торгон харьцааг баримтална гэдэг юмуу даа. Ядаж л хэдэн сэтгүүлчийнхээ орон байрны асуудлыг шийдчихвэл тэд нар харин цаашдаа хүнээс хараат бусаар бичих, ярих боломж нь нэмэгдэх юм болов уу л гэсэн ийм л өнцөг байгаа.

Ц.Д: Сэтгүүлчдийн эвлэл ер нь юу юм бэ гэвэл, Trade Union буюу Профессиональный союз л даа. Үйлдвэрчний эвлэл гэж манайхан буруу орчуулсан. Манай үйлдвэрчний эвлэл бол үйлдвэрлэдэг газар биш. Тэрийг яг зөв орчуулахаар Мэргэжлийн эвлэл холбоо л болж байгаа биз дээ.

Ц.О: Профсоюз гэхээр мэргэжлийн холбоо гэсэн үг л юм байна...

Ц.Д: Профсоюз гэдэг чинь Профессиональный союз гэсэн үг л дээ, яг үнэн. Нэрнээсээ эхлээд л Trade Union буюу Мэргэжлийн эвлэл холбоо. Би сүрхийдээ хэлж байгаа юм биш, ерөөсөө ойлголт нь ийм. МСНЭ гэдэг бол Сэтгүүлчдийн мэргэжлийн эвлэл холбоо. За тэр мөнгө санхүүг нь харахаас гадна сэтгүүлчдээ мэргэжлийн тал дээр нь их чамбайруулах хэрэгтэй шүү. Тэгэхээр гадаад хэл хэрэгтэй, орчин цагийн сэтгүүл зүйн онол, арга, дадлага хэрэгтэй. Зүгээр энэ далимд хэлчихье. Хэдэн зуун сэтгүүлч энд тэндээс цуглуулаад бодлого хөгжүүлчихнэ гэдэг юу л бол. Дарханаас ч юмуу, Баянхонгороос ирээд юм ярилаа, тэр нь сэтгүүл зүйг хөгжүүлэхэд хэрэгтэй болж чаддаггүй юм. Тэгэхлээр маш өндөр түвшинд шилж сонгож, төгс л суралцахаас өөр аргагүй. Дэлхийн хэвлэл мэдээллийн том том магнатуудаас суралцахаас өөр арга байхгүй.

Ц.О: Өнөөгийн сэтгүүлч дунджаар хэдэн гадаад хэл мэдвэл зохилтой вэ?

Ц.Д: Ядаж англи хэл. Алаг хорвоогийн хаан хэл бол Англи хэл. Дэлхийн түгээмэл хэлийг сурч байж хэлээр л дамжиж ойлгоно шүү дээ. Гэхдээ хэлийг бол заавал мэргэжлийн англи хэлний багшийн хэмжээнд биш, гэхдээ ойлгодог, юмаа уншчихдаг, шаардлагатай үед ярьчихдаг, асуултаа тавьчихдаг хэмжээнд сурах шаардлагатай. Чой.Лувсанжав “Хэл бол гоёл биш” гэж ярьдаг байсан юм. Яахав бужигнатал ярьдаг байх сайхан л даа. Улс бүр өөр өөрийнхөө дуудлагаар л ярина шүү дээ. Тэгэхлээр сайн ойлгодог байх чухал. Англи хэлнээс гадна, хятад, орос, франц, испани гээд ер нь НҮБ-ын таван хэл гэсэн үг л дээ.

Х.М: Сэтгүүлчид ядаж хоёр хөршийнхөө хэлийг мэдэж байвал мэдээлэл дунд ороод л явчихна.

Ц.Д: Хоёр хөрш гэдэг чинь л НҮБ-ын хоёр хэл шүү дээ. Англи, франц, хятад, герман хэл их газар авч байна. Ер нь хэрэггүй хэл гэж байхгүй дээ.

Х.М: Дашдондов гуай, бид сэтгүүлчдээ мэргэшүүлэхийн тулд юу хийвэл зохилтой вэ? Та тэр тал дээр бидэнд зөвлөөч. Бид юунаас эхлэх вэ?

Ц.Д: Баахан хүн цуглаад, “миний бодоход” гээд л цаадуул чинь ярина. Энэ бол зардлын л нэмэр. Хоёрдугаарт, тэрийг хэнээр яриулах вэ? Гаднаас хүлээн зөвшөөрөгдсөн хүн л авчрах хэрэгтэй. Нэр хүндтэй, тэндээ данстай, хүндэтгэл үзүүлэхээр хүнийг сонгож авчирна уу гэхээс, бурхангүй газар бумба галзуурна гэгчээр хэн хамаагүй хүн авчирчихаад сарнаас ирсэн хүн сонсож байгаа юм шиг амаа ангайлгаад сонсоод байх хэрэггүй юм. Энэ бол зөвхөн сэтгүүл зүйд ч байгаа юм биш. Ер нь жижиг улсын сул тал юм даа. Дэлхийн хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн хүн гэдэг бол тэндээ ч гэсэн престижтэй, авторитетный байдаг. Ер нь хүлээн зөвшөөрөгдсөн хүндэт хүнийг сонсож байхад ч урамтай, ёстой хэвлэлүүдээрээ ч нийтийн хүртээл болгодог юм уу, ярилцлага өгүүлэхэд хүмүүст хэрэгтэй шүү дээ. Хоёрдугаарт мэргэжлийн нэг сайн сэтгүүлтэй байх хэрэгтэй. Тэр нь бол ширээний ном шиг байх ёстой. Тийм учраас автораа зөв сонгох, гадна дотны хүмүүсийг шилж олж бичүүлэх хэрэгтэй.

Х.М: Тэр чинь өөрөө сурах бичиг болох гээд байна. За ойлголоо. “Сэтгүүлч хөгжил” гээд сэтгүүлээ хөгжүүлчихвэл болох уу?

Ц.Д: Би чинь бүх асуултад хариулах хүн биш шүү дээ. /инээв/ Заримыг нь хариулахгүй байж болно биз дээ. /инээлдэв/ Нэг юм хэлчихье. Сэтгүүлчдээ сайн дэмжээрэй. Новые люди, новые задачи гэж байдаг юм. Шинэ замаар явж шинэ дуу аялах хэрэгтэй. Ерөөсөө энэ сэтгүүлчдээс хэн нь яаж ажиллаж байна, хэнийг нь дэмжих ёстой юм. Яаж дэмжих юм. Төрийн шагналд хэнийг тодорхойлох юм гэдгийг сайн бодох хэрэгтэй. Хүн чинь урмаар урагшилдаг юм. Зөвхөн манайд шагнал байдаг юм биш. Яагаад Нобелийн шагнал гэж байна. Тэгэхээр шагнахдаа хүртэл нүдээ олох хэрэгтэй. Ихэвчлэн нүдээ олохгүй байна шүү дээ. Боловсон хүчнийг сонгохдоо алтыг танихгүй гуулийг шилээд л байгаа. Сонголт, томилолт ер нь ийм л байгаа. Хэрээ мэдэхгүй хэмжээгээ танихгүй баахан хүнийг дээш нь гаргаад байна. Тэгэхээр сэтгүүлчдээ дэмжихдээ нүдийг нь олж дэмжих хэрэгтэй. Дэмжигдэхгүй хаягдаж байгаа сэтгүүлчид бас байна шүү. МСНЭ-ийн нэг аштайхан шагнал буй болгоод нүдээ олж өгөх, бусдын шагналд ч гэсэн МСНЭ нүдийг нь олж оруулах хэрэгтэй. Зөв хэмтэйгээр хамтарч ажиллах хэрэгтэй. Тэрнээс биш энэ улсууд чинь сэтгүүлчдийг өөрийгөө алдаршуулахад л ашиглах гээд байна шүү дээ.

Х.М: Бид мэргэшсэн сэтгүүлч бэлтгэхийн тулд Орос, Хятад, Солонгос, Америк, Герман гээд хэд хэдэн улсыг сонгож аваад ганц хоёр сараар биш хоёр гурван жилээр бакалавр, магистрын түвшинд бүтэн курсээр сургахыг зорьж байна. Жил болгон тухайн улсууд руу ЗГ-ын тэтгэлгээр явуулж сургая. Жишээ нь ОХУ-ын Засгийн Газрын тэтгэлгээр Орос руу жилд 500 оюутан сургаж байна. Тэгвэл МСНЭ тэднээс 10-ыг нь өөрийн бодлогоор сэтгүүл зүйн салбарт яг мэргэжлээрээ ажиллаж байгаа сэтгүүлч, найруулагч, оператор, дизайнер гээд олон төрлийн мэргэжлээр явуулъя. Улс бүрт тус бүр 10 хүн сургая гэсэн ийм зүйл явж байгаа юм. Энэ хэр өгөөжөө өгөх бол?

Ц.Д: Ер нь хэрэгтэй юу гэвэл хэрэггүй юм байдаггүй. Чи өөрөө мэдэж байгаа шүү дээ. Надаас нэг их эцсийн үг сонсох гээд байх хэрэг байна уу.

Х.М: Зүгээр л нэг гадагш нь явуулаад байх биш, эдийн засгийн сурвалжлагч гэх мэт дагнуулж сургах гээд байна л даа.

Ц.Д: Яг зөв. Хуулийн, анагаахын сурвалжлагч, хөрөнгийн биржийн сурвалжлагч гэх мэтээр. Хүн бүр бүх юмны тухай мэддэг царай гаргадаг үе биш. Асар их төрөлжсөн, салбарласан байгаа тэр дагуу л сэтгүүлчдээ мэргэшүүлэх хэрэгтэй. Мөн ярьж чаддаг хүнээ яриулдаг баймаар байна. Эс тэгвэл хэлд орсон бүхэн яриад, бичиг үсэгт тайлагдсан бүхэн бичээд байна. Том том зурагтайгаар л гарах юм, би бичсэн гэж байгаа юм шиг.

Ц.О: Ер нь сайн сэтгүүлч болох хүнийг яаж таних вэ?

Ц.Д: Эссэ бичүүлэх гэх мэт олон аргууд байгаа.

Сэтгүүл зүйд шалгуур гэж байгаа. “Тавхан үгэндээ танигдана аа” гэгчээр танигдана шүү дээ, ер нь. Одоо энэ дуучид шалгаруулдаг тэмцээнүүд байна. Яасан ч их алдарших дуртай байдаг юм. Чадах чадахгүй хүмүүсийг алдаршуулахад хэвлэл мэдээлэл их ашиглагдаж байна. Юм юм руу давхиж ороод байв гэж л анхааруулах гэсэн юм.

Х.М: Сэтгүүлчдээ урамшуулахдаа, мөн мэргэшүүлэх тал дээр ямар бодлогоор хандах вэ, та зөвлөөч. Манай салбараас яагаад хөдөлмөрийн баатар төрж болдоггүй юм бэ. Бид хэтэрхий даруухан байна уу. Эсвэл төр маань олж харахгүй байна уу. Уучлаарай, таны нүүрийг хараад долгомцож байгаа хэрэг биш. Манай салбараас яг үнэндээ ардчилсан Монголын түүхэнд “нэргүй” хөдөлмөрийн баатар төрчихсөн гэж би хувьдаа үздэг. Чөлөөт хэвлэл байгаагүй бол бидний энэ ардчилал хаана хүрэх байсан бол. Би таныг л хэлэх гээд байна л даа. Шуудхан хэлэхэд та байгаагүй бол бид хаахна зогсож байх бол гэж эрхгүй бодогдоод байдаг юм. Бид гэдгийг хэдэн сэтгүүлчийнхээ хувьд биш, Монгол Улсын хувьд хэлж байгаа юм. МСНЭ таныг хөдөлмөрийн баатарт тодорхойлох саналтай байна. Мэдээж таны саналыг бид хүндэтгэх ёстой... 

Ц.Д: Манай ерөнхийлөгч манийг их л үнэлж байх шиг. Ер нь сэтгүүлчид нэр хүндтэй шагналд шагнагдах нь зөв. Бусад салбараас гавьяатнууд, алдартнууд, баатрууд төрөөд л байна. Гэтэл сэтгүүлчид сайн муу хэлүүлээд л явдаг. Баатар төрөхөд болохгүй юм байхгүй л салбар. Харин би байдаг нь юу юм бол доо. Манай салбарын үйл ажиллагааны хүрээ нь маш өргөн байгаа. Сэтгүүл зүйн үйл ажиллагааны диапазон бол их том. Өнөөдөр малчны тухай, маргааш тээвэрчний тухай, нөгөөдөр цэргийн тухай бичиж байна. Спектр круг нь салбар салбар руу орж байна. Харин одоо бол салбар салбараар нь мэргэшүүлээрэй. Өнөөдөр Аристотелийн үе биш. Нэг хүн бүх юмны талаар бичих гээд байх шаардлагагүй. Төрөлжүүлэх хэрэгтэй. Одоо бол дифференцированный подход хэрэгтэй байна. Учир ялгавартай хандах, мэргэших хэрэгтэй. Специализация хэрэгтэй.

“ЗИНДАА” ГЭХИЙГ ОЛОН ХЭЛНЭЭ ОРЧУУЛАХАД ОРОЙН ЧИМЭГ СОНСОГДОХООР...

Ц.О: Бид тантай ярилцлага хийх зөвшөөрөл авахын тулд нэлээд хүлээсэн. Ярилцлага өгөхөөс та яагаад тэгтлээ их татгалзав?

Ц.Д: Хэвлэлд  ярилцлага өгөх нь миний хувьд хорхойсож шохоорхоод байхаар шинэ юм биш ээ. Улдаж улиг болох дөхсөн зүйл. Нөгөөтэйгүүр сүүлийн үед зарим хүмүүс шал дэмий юм бурж чалчдаг боллоо. Зарим нь бүр “өөхөнд хучсан ч нохой ирж шиншихгүй, өвсөнд ороосон ч үхэр тоож долоохгүй” ядмаг зүйл яриад байх тул тэдний тоог нэгээр нэмж нүгэл үйлдмээргүй санагддаг. Үнэд орох гэсэнгүй, уншигчдаа хүндэтгэсэндээ л тэр. Одоо чинь огт ондоо цаг. Аливаад хүмүүс мэдлэгээр хандаж, асуудлыг ухаанаар шийдэж философиор сэтгэдэг болсон үе. Ийм үед “миний бодоход” гэж хамаа намаагүй хадуурч гөрөх онцгүй. Хэлд орсон бүхэн “Миний бодоход” гэж чиг зүггүй, иш мухаргүй дэмийрэх тусгүй. Хүн болгон “миний бодоход” гээд байвал хэн ч, юу ч бодож болно оо доо. Үүнээс гадна их хурлын зарим гишүүн хүн хүртэл хэлэх юмаа шууд хэлэхийн оронд юу ч гэмээр юм дээ гэж ээрч муурч элдэвлэж маяглаад байх юм. Юу гэхийгээ мэдэхгүй байгаа бол ярих хэрэг юун. Зарим телевизээр болохоор сав л хийвэл манай нэвтрүүлгийг сонирхон үзсэнд баярлалаа гэдэг. Сонирхсон ч  юм уу, голоод сувгаа сольчихсон ч юм уу яаж мэдэж байгаа юм? Ондоо оронд байдаг шиг олигтой сайн судалгаа алга. Цаашдаа орчин цагийн сэтгүүл-зүйн онол аргачлалаар ажилламаар байна санж.

Х.М: Орчин цагийн сэтгүүл зүй гэснээс, бид сэтгүүлийнхээ бараг бүх дугаарыг танд илгээсэн. Ямар санагдаа бол?

Ц.Д: Товчоор хэлбээс тун дажгүй. Нэрнээсээ эхлээд содон, дотор тал нь ч догь. Нүд хужирлах, нүүр тахлах юмтай. Сайн сэтгүүл гаргах гэж санаа бодлоо дайчилж, эрэл хайлт хийж эрвийх дэрвийхээрээ мэрийдэг, гар сэтгэл нэг, ганзага дөрөө цуг бат цул баг байгаа нь илт. Үүнийх нь төлөө баяр хүргэе. Эгэл олны эртний танил, эдүгээ цагийн цоглог найрагч Э.Хархүү болон түүний үйлсийг үргэлжлүүлэн бадруулагч тэнхээлэг сэхээтэн сэтгүүлч хүү Х.Мандахбаярт нь хийгээд бусад бүхий л авьяаслаг хамт олонд нь ашдын жаргал, амжилтын дээд зэрэг аль л сайн сайхныг ерөөе дөө.

Х.М: Баярлалаа танд. Сая та манай сэтгүүлийг нэрнээсээ өгсүүлээд нэн содон гэчихлээ. Сэтгүүлийн маань нэр “ЗИНДАА”. Үүнтэй холбогдуулж үгээ хэлээч. Учир нь та болбоос сэтгүүл зүйч төдийгүй толь зүйч хүн шүү дээ.

Ц.Д: Нэрийг тэргүүн зэрэгт тавьдаг тань зөв л дөө. Аливааг төлөөлж авч явдаг, нүүр тахалдаг нэн гол зүйл нь нэр мөнөөс мөн. Та нар сэтгүүлдээ нэр оноохдоо, сайтар бодсон бололтой дог. Ингэсний эцэст “ЗИНДАА” гэдэг дээр тогтжээ. Бараг л болоод явчихсан даг. Зиндаа гэдгийн нарийн ширийнийг зөвхөн ном эрдэмлэг талаас нь академичлаж тайлбарлаж болохоос гадна амьдралын жирийн үзэгдэлтэй холбож адгуус малын төрөл дээр ч авч үзэж болох талтай. Үнээг тугал нь дагахаас биш тугалыг үнээ бараадах нь бараг үгүй. Бяруу бухтай, ботго бууртай ижилсээд байхгүй. Энэ мэтчилэн залхуугүй мөшгиж судалваас мөнөөх зиндаа гэдгийн чинь бичигдээгүй хууль биеллээ олж байгаа нь тэр. Энэчлэнгээр яриад байвал Зиндаа гэдгийн чинь нарийн ширийний утга учиг нь тайлагдана.

Зиндаа  гэмээ нь Зиндаа. Эрэмбэ дараа, эрх дарх, хэм хэмжээ. Тэр том нэрэндээ тэнцэхээр сэтгүүл гаргах хэрэгтэй дээ. Зохиогүй чимэг гэгчээр данагар нэртэй даржин сэтгүүл байх эвгүй. Зиндаа гэдгийг жигнэн үзэж, цэгнэн бодвоос наанаа нандинаар барахгүй цаанаа ч тун учиртай. Нүүр тахлахаар нүнжигт нэр. Этимологи буюу үгийн үүсэл гарлын үүднээс үзвээс ийм.

“ЗИНДАА” гэхийг олон хэлнээ орчуулахад оройн чимэг сонсогдохоор. Төвөд (манж), Түнгүүс, Түрэг, Япон, Солонгос сэлтээс бүрдэх Алтай овгийн хэлнээ ч тэр, Слав-Орос, Испани-Итали-Португали, Англи-Франц.... энэ тэрийг багтаасан Энэтхэг-Европ овгийн хэлнээс ч тэр, бүтцийн хувьд залгамал ч бай, угсармал ч бай аль ч хэлнээ хөрвүүлсэн амт шимт нь алдагдахгүй.

Ганц үгнээс түмэн утга сацарна гэдэгчлэн ЗИНДАА гэдгийн хамрах хүрээ өргөн, ханш үнэ өндөр, харьцуулж жишвээс өвөрмөц. Тийм дээрээс ч та бүхэн “ЗИНДАА таныг тодорхойлно” гэсэн мөрийг сэтгүүлийнхээ толгойн тус газар нүдэнд торохоор тодоос тод залжээ. Болж л байна. Нээрээ л зиндаа бүхнийг тодорхойлно доо. Энэчлэнгээр ургуулан бодоод байх тусам танай сэтгүүлийн ЗИНДАА гэсэн нь яасан нарийн учиртай, ямар гүн утгатай юм дээ. Энэ лут нэрнийхээ энд хүрэхүйц ижилгүй гойд, эрс ондоо сэтгүүл гаргана биз ээ. Та бүхэн сэтгүүлийнхээ нэрний талаар сэтгэгдлээ хэлэхийг хүссэний тань дагуу бодол юугаа илэрхийлвээс иймэрхүү.

Ц.О: Бид сэтгүүлийнхээ бодлого дээр цаашид юуг илүү анхаарах хэрэгтэй вэ? Та энэ тал дээр зөвлөөч.

Ц.Д: Сэтгүүлд материал сайхан гарах нь чухал. Байхгүй ч байсан болох материал гэж байдаг. Сэтгүүлийнхээ престижийг өндөр түвшинд эхэлчихлээ. Одоо доош нь унагачихгүй байх нь чухал. Энэ нэр хүндийг их хайрлаж байх хэрэгтэй. Ийм учраас орох хүн, орох материал гэж бий. Энэ бас л ерөнхий үг. Гэхдээ л өндөр шүүлт шалгуураар хандаж байгаарай. Яагаад гэвэл, бүх хүн өөрийгөө нэг их мундаг гэж боддог. Орох хүмүүсийн нөлөө, нэр хүнд гэж бий. Тэрийг чинь дагаж сэтгүүлийн чинь нэр хүнд явчихна шүү. Шалгуур шүүлт зайлшгүй байх учиртай. Ахиад хэлье. Манайх чинь хүн цөөнтэй болохоор хэн нь хэн бэ гэдгээ ер нь мэднэ шүү дээ. Өөгүй хүн бол байхгүй. Шалгуур шүүлт дээрээ л гол бодлогоо барьж явах хэрэгтэй болов уу.

Х.М: Баярлалаа. Одоо цааш ярилцъя, ондоо зүйлийг ч хөндье. Тэгэх үү?

Ц.Д: Тэгье тэгье.

ЧӨЛӨӨТ ХЭВЛЭЛИЙН ЗАМ БОЛБООС АЛДАХ МАГАДЛАЛ ИХТЭЙ, АСАР ДОРГИО ДОНСОЛГООТОЙ АЮУЛ ЭРСДЭЛТ ЗАМ... ТЭРНИЙГ ТЭСРЭХ МИНА БУЛСАН ТАЛБАЙТАЙ Л ЗҮЙРЛЭЖ БОЛОХ...

Ц.О: Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрөөр дэлгэрэнгүй ярилцлага өгсөн тань олны анхаарлыг татсан. Бид таны ярилцлагыг анхааралтай уншсан. Түүн дээр тогтож зарим зүйлийг тодруулмаар санагдсан. Тэгэж болох уу?

Ц.Д: Бололгүй яах вэ. Хэрэгтэй гэж үзвэл нэг зүйлийг хэд ч давтаж болдгийг дэлхийн дэвшилт хэвлэл мэдээллийн үлгэр загвараас үзэж мэдэрч болохоор. Тухайлбал, Euro News-ийг би бараг байнга үздэг. Тэгэхэд хэдхэн гол сэдвийг л өдрийн туршид дахин дахин давтан мэдээлж байх жишээтэй. BBC-д ч бас тийм янз бий.

Х.М: За би танаас асуух гэж байна.

Ц.Д: Аяархан асуугаарай. /инээв/

Х.М: Таныг Монголын чөлөөт хэвлэлийн загалмайлсан эцэг хэмээн нэрлэдэг. Бүр албан ёсоор өргөмжилсөн л дөө. Би бол энэ нэрэнд таатай ханддаг. Нээрээ л оноод хэлчихсэн?

Ц.Д: За би хариултаа өгье л дөө. Загалмайлсан эцэг (Godfather) гэхчлэн хэлүүлэхээр аяндаа ч алдаршчихаагүй л дээ. Хамтран зүтгэгчид маань л хайрласан алдар, хүртээсэн хүндэтгэл. О.Чинбаяр, Р.Хадбаатар тэргүүнтэй Монголын чөлөөт сонинуудын холбоодоос намайг “Монголын чөлөөт хэвлэлийн загалмайлсан эцэг” хэмээн албан ёсоор тодруулж өргөмжлөл зэргийг олгож баталгаажуулж байсан. Тэр тухай “Хөх толбо”, “Маш нууц” гэх зэрэг сонинд “Чөлөөт хэвлэлийн загалмайлсан эцэг тодорлоо” гэж хүртэл гарчиглаж байгаад тэр дор нь мэдээлсэн. Мөн иймэрхүүгээр үнэлсэн гэрчилгээ, шагнал сэлтийг ЮНЕСКО-гийн Үндэсний Комисс, Монголын хэвлэлийн хүрээлэн, Олон улсын хүний эрхийн Монгол дахь төлөөллийн байгууллага, өөр, хаана хаанаас ч билээ хүртээсэн. Монголын Худалдаа аж үйлдвэрийн танхимаас миний биеийг “Чөлөөт хэвлэлийн түүчээ” хэмээн өргөмжилсөн. Сэтгүүл зүйн судлаач доктор Т.Баасансүрэн миний талаар “Чөлөөт ардчилсан хэвлэлийн Загалмайлсан эцэг” гэсэн гарчиг бүхий цуврал өгүүллийг “Өнөөдөр” сонинд бичсэн байсан. Ондоо ч олон хүн бичсэн л дээ. Доктор Л.Норовсүрэн, До.Цэнджав, Ч.Чойсамба, Нэрт нийтлэлч Б.Галаарид, Б.Хишиг-Ундрал, Б.Батбилэг гэх зэрэг. МҮОНРТВ-ийн Ерөнхий захирлаар он удаан жил санаачилга, үр бүтээлтэй ажилласан Мянганбуугийн Наранбаатар 2007 оны нэгдүгээр сард надад хандсан илгээлтдээ: “Орчин үеийн Монголын сэтгүүл-зүйн загалмайлсан эцэг  шилжилтийн үеийн хариуцлагатай үед дэргэд минь байж үнэтэй сургаалаа харамгүй хайрладаг хамтран зүтгэгч Ц.Дашдондов...” гэхчлэн өгүүлсэн нь бий.

-Чөлөөт хэвлэлийн замд дөрөө харшуулан явсан анд нөхдөөсөө өнөөдөр дурсвал..?

Ц.Д: Чөлөөт хэвлэлийн зам болбоос хүнд хэцүү бөгөөд хүний чанар шалгах зам. Эргээд бодоход би энэ замд их олон хүнтэй хамт явж байж дээ. Эдгээрээс хэнийг нь ч гэж онцлох билээ дээ. Бүгд л санаанаас гарамгүй сайн, сайхан нөхөд. Цөмийг нь дурдах боломжгүй тул цохож хэдхэн нэр хэлье. Нанж Лхагва, Санжаасүрэнгийн Баяраа, Сүхбаатарын Амарсанаа, Жамбалын Мягмарсүрэн, Тэрбишийн Чимэддорж, Мөнхийн Амгалан, Мэнгэтийн Буяндэлгэр, Даваанямын Байгалмаа, Батын Эрдэнэбаатар, Цэндийн Энхбат, Баарангийн Пүрэвдаш, Долгорын Чулуунбаатар, Бямбажавын Цэнддоо, Сүхбаатарын Батмөнх, Раднаагийн Хадбаатар, Г.Санчир, Чимэдийн Энхээ, Чинаагийн Галсан, Ч.Куланда,  Ширчингийн Сүхбаатар, Намдагийн Удвал, Цэдэвсүрэнгийн Сарантуяа,  Нацагийн Дуламсүрэн, Д.Болдхуяг, Н.Дариймаа, Я.Сумъяа, ердөө саяхан гавьяат болсон Б.Ерэнтэй, Гончигийн Сумьяа, гэх мэт. Ондоо ч олон хүн орхигдчихлоо. Гэсэн ч үүндээ гэмшихгүй. Миний гаргасан “Бийрээр бичсэнийг балтаар цавчсан ч үл балармой” гэсэн гурван цуврал ботид бараг бүгдээр багтсан байгаа. Харь хэлээр хэвлэл гаргаж, суваг нээж, нэвтрүүлэг санаачлах зэргээр улс орноо гадаадад таниулж сурталчлах тал дээр түүчээлж түүхэн гэмээр үүрэг гүйцэтгэсэн сор сэтгүүлчид гэвэл Ч.Бүрэнбаяр, Э.Долгион, Д.Жаргалсайхан, Г.Пүрэвсамбуу, Да.Нарантуяа Б.Индраа, Я.Индраа, Б.Өөлүүн гэхчлэн.

Орчин цагийн сэтгүүл зүйд Баабар (Батбаяр) гэж онцгой үзэгдэл, жирийн бус жинхэнэ феномен. Ч.Эрдэнэ гэж эрхэм фигур, Галсангийн Жамъян гэж гандан бууршгүй даравч дардайх бодгаль. Сайн сайхныг санаж сэдэхийн саруул одонд төрөө юу гэмээр Д.Сарангэрэл бүсгүй одоо сайд болчихоод явна. Эд бүгд болбоос бид болгоны бахархал. Сэтгүүл зүйн шинэ онол судлал ярих болоход доктор, профессор М.Зулькафиль, орчуулагч Ц.Цэрэн, Дэмбэрэлийн Цэрэнжав нар дээгүүрт жаалдаг сан. Хэн болчихоороо би хүн хүний тухай ийнхүү илэн далангүй ярьж байна вэ? гэвэл, дэлхий даяарт даган мөрддөг чөлөөт хэвлэлийн харти-д “А Free press means a free people” гэснийг л иш үндэс болгож байна.

-Ер нь чөлөөт хэвлэлийн тухай  шинэ тутам ойлголтуудыг Монголдоо нутагшуулахад амаргүй байсан биз?

Ц.Д: Одоо ч чөлөөт хэвлэл, хэвлэлийн эрх чөлөө, сошиал медиа, үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх... энээ тэрээ гэж хэлж ярьдаг хүн олширчээ. Хэвлэл, мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль анх гарч, МҮОНРТВ-ийн харьяалал, статус өөрчлөгдөж либералчилагдсан, борооны дараах мөөг шиг энэ их олон янзын төрөлжсөн телевизтэй болсон зэрэг чинь аяндаа бүтчихээгүй, асар их саад тотгор, бэрхшээл, тэр байтугай элдэв эсэргүүцэл давж биеллээ олсон. Өдгөө төр, засагтай хамтарч өвөр түрийдээ орж ажиллах гэрээ байгуулахаас ч сийхгүй болсон нь олон нийтийн өргөн нэвтрүүлэг (Public service broadcasting) гэдгийг ёсоор нь ойлгодог хүн одоогийн МҮОНРТВ-д олон байгаа эсэхийг эргэлзээтэй болгож байна.

Ингэхээр би юу гэх гэсэн юм бэ? гэвэл удирдлагад нь хандаж олон нийтийн буюу public service гэсэн онцгой статустай шүү, төр засагтай түншилж байгаа чинь АНУ-д байдаг СPB зэргээс их өөр байна шүү л гэх гэсэн юм. Энд зарга үүсгэх ч гээгүй, зарчим л ярьж байна. Хараат бус байдлаа алдаад төр, засгийн “Рупор” буюу дуулгавартай дуу хоолой нь болж эргээд бахь байдагтаа орчих вий. Телевиз, Радиог төрөөс хараат бус болгох хуулийн эхийг боловсруулалцаж, улмаар удирдах зөвлөлийнх нь анхны хурлыг хийлгэж даргыг нь тодруулж байсны хувьд энэ зэргийн юмыг би эрх биш хэлж болох байлгүй. Ингэхдээ эндэхийн хамт олны иммунитетэд  нь халдах гээгүй. 

Монголын тэргүүн зэргийн сэтгүүлч Ц.Дашдондов та бол бичиж чаддаг, ярьж чаддаг, хийж чаддаг бүтээлч сэтгүүлч юм. Монголд ийм авьяастай сэтгүүлч байгаад би бахархаж байна. /МУСГЗ, зохиолч Х.Зандраабайдий/

-Сэтгүүлчид ямар зарчим баримталж ажиллах ёстойг заасан ойлголтуудаас та юуг нь онцолмоор байна вэ?

Ц.Д: Манай гаригийн сэтгүүлчдийн хамгийн том хамтын нийгэмлэг  болох ОУСХ-оос сэтгүүлчдийн даган мөрдөж баримтлах зарчим (Principles on the conduct of journalists) гэгчид есөн зүйл анги байдгийн хамгийн эхэнд “Үнэнийг хийгээд үнэн мөн рүү тэмүүлэх олон нийтийн эрхийг дээдлэж хүндэтгэх нь сэтгүүлчийн нэн тэргүүний үүрэг зорилго мөн” (Respect for truth and for the right of the public to truth is the first duty of the Journalist) гэж байдаг. Үүнийг л онцлон хэлье.

-Харин сэтгүүлчийн ёс зүйн хувьд?

Ц.Д: Чөлөөт хэвлэл гэдэг бол их айхтар хурц зэвсэг учир энийг эзэмшиж чаддаг нь эзэмшинэ үү гэхээс чаддаггүй  нь эзэмших гэж оролдох нь осолтой тул түүнд ойртохын ч хэрэггүй. Хүн  хүн рүү дайраад л, юм юм руу учир зүггүй үсчиж ноцож, урж тасдчих гээд байх нь чөлөөт хэвлэлийн зарчимд харш. Сэтгүүлч гэмээн яллагч биш ээ. Тэр зөв, энэ буруу, тэр гэмтэн, энэ зүгээр.... гэхчлэн шууд айлдаж суух нь зохимжтой бус. Үүнтэй уялдуулж  “Where the law ends there tyranny begins” гэсэн түгээмэл томьёолол  байдгийг сануулъя. Хэн нэгний гэм буруутай эсэхийг, даан ялангуяа ял зэмтэн мөн эсэхийг гагцхүү хууль шүүхийнхэн тогтооно уу гэхээс сэтгүүлч шийдэхгүй. Баримт түшиж л баталж нотолж бичих болохоос барьж хорихыг хэвлэлийнхэн хэлэхгүй. Хувь хүний эрх, эрх чөлөөг хуулиар хамгаалсан байдаг  тул түүнд хамаа бусаар халдаж дур зоргоор довтолж бөмбөг өшиглөж оруулдаг хөл бөмбөгийн хаалгатай адилтган бодож хэрхэвч болохгүй. Хөдөлбөргүй үнэн бодит баримт нотолгоогүйгээр гүтгэж бичих бүр ч цээртэй. Гүтгэлэг хэдийгээр нүүрстэй адил шатахгүй боловч хөөднө. Нэр төр гэдэг нэн ариун нандин үнэт зүйл. Тийм болохоор шүүмжилж байгаа нь энэ гэж доромжлоод, илчилж байгаа нь энэ  гэж гүтгээд, эрэн сурвалжилж байгаа нь энэ гэж байнга ул шагайдаг байж таарахгүй. Чөлөөт хэвлэлийн зам өөрөө асар их эрсдэлтэй, айхтар осолтой зам. Түүнийг тэсрэх мина булсан талбайтай л зүйрлэж  болох. Энд ч гишгэсэн, тэнд ч очсон тэсэрчихэж мэдэх эрсдэл ихтэй гацаа саадат тэр замд сэтгүүлч хүн ганцаархнаа гарахгүй, гар гараасаа барилцан хамтдаа замнууштай. Энд  мэргэжлийн эв санааны нэгдэл (professional solidarity) ч ихэд эрхэм. Сэтгүүлчдийн зарим нь тарчиг ядуу байж юун магад. Өлөн зэлмүүн явж ч болзошгүй. Тэгэвч хэчнээн ч өлслөө гэсэн сэтгүүлч сэтгүүлчээ хэмлэж идэж хэзээ ч  болохгүй. Ингэвэл бишиднэ. Бишдэхээр барахгүй бусдад олзлогдож өөр нэгний өөш болно гэдгийг сануулахад илүүдэхгүй биз ээ.

ХҮНИЙ ХИЙДЭГГҮЙГ БИ ХИЙЧИХСЭН БИШ, ГЭХДЭЭ ХҮН БҮГД МИНИЙ ХИЙДГИЙГ ХИЙЧИХДЭГ Ч ЮМ БИШ

Ц.О: Таны анх сэтгүүлч, толь зүйч болж байсан үеийн талаар сонирхмоор байна. Ямар замыг туулж яваад ирсэн бэ гэдэг нь хүмүүст их сонин л доо.

Ц.Д: Чулуунбаатар миний тухай “Ялж дийлэхийн ухаан” гээд ном бичсэн байгаа. Та нар уншсан байх л даа. Цэдэн-Иш билүү “Ялж дийлэхийн ухаан Дашдондовынх” гэж гарчиглаж байгаад л бичсэн байсан. “Домог мэт амьдралд” ч миний тухай байж л байна лээ. Хүн ер нь гол юм руугаа эрт орох хэрэгтэй юм билээ. Хэл сурах явдал чухал. Хэлээр дамжиж л ойлголцоно шүү дээ. Мөн сайн хүнээ олж нөхөрлөх их чухал. Лувсанжавтай би ямар азаар нөхөрлөсөн юм. Хоёулаа зожиг, чадахгүй байж бас найзлах ухаантай. Тэр л надад их тусалсан даа. Хүнээ олж нөхөрлөх их чухал. Энэ олон толь бичиг хийхэд гол нөлөө үзүүлсэн хүн шүү дээ.

Ц.О: Та хоёр анх яаж танилцаж байв?

Ц.Д: ”Үнэн” сонинд айхтар айхтар юм бичиж, тэрүүгээрээ ч нэрд гарлаа. Тэгсэн чинь нэг өдөр намайг Түдэв эрхлэгч дуудаад “Лувсанжав доктор зэрэг хамгаалаад ирж, чи нэг мэдээ биччихээч” гэж байна. Тэр үед “Үнэн” сонинд мэдээ бичнэ гэдэг их мундаг юм байлаа шүү дээ. Тэгээд би Лувсанжав дээр очсон. Манай улсын 16 дахь доктор 42 насандаа Англи-Монгол хэлний харьцуулсан хэл зүйн сэдвээр докторын зэрэг хамгааллаа гээд би мэдээ бичлээ.   

Лувсанжав Орост докторын зэргээ хамгаалсан юм. Танхимд түүнийг “Эх хэл нь Монгол, унаган гэмээр хэл Хятад, одоо докторын зэрэг хамгаалах хэл нь Англи. Та бүхэн Монголын энэ эрдэмтэнтэй дорнын 5, өрнийн 8 хэлээр ном хаялцаж болно” гэсэн маягаар танилцуулсан гэдэг. Докторын зэргээ ч яралзтал хамгаалсан. Тэгээд бид хоёр танилцлаа. Тэр эрдэмтэй, би эрдэмгүй. Бид хоёр хоёулаа зожиг дуугүй. Их дотно найзалсан даа. Миний 2-3 номыг редакторласан. “Чи бид хоёр залуудаа уулзах нь яав даа” гэдэгсэн. Их ховор хүн байсан даа. Надад их тус дэм болсон. Яриа нь бол тийм хаяхын аргагүй юм ярина. Хэл сурахыг “Ухаан тавьчихаагүй цагт бариад л байх хэрэгтэй” гэж хэлж билээ.

Ц.О: “Бяцхан профессор” гэдэг нэр таныг хэзээнээс дагах болов?

Ц.Д: Орос хэл сурах гээд Сүхбаатарт байхдаа толь бичиг сугавчлаад л явдаг байсан юм. Тэгээд нутгийнхан “бяцхан профессор” гээд нэрлэчихсэн.  Би гадагшаа их явсан л даа. Мэргэжил дээшлүүлэх гээд ЗХУКН-ын төв хорооны Нийгмийн ухааны Академид гурван ч удаа явсан. Нэг явахдаа 45 хоног. Тэнд ч бас үеийнхэн маань намайг “бяцхан профессор” гэдэг байлаа.

Ц.О: Сэтгүүлч болоход мэргэжлээс гадна авьяас гэж чухал зүйл байдаг. Таныг авьяасаараа сэтгүүлч болсон хүний нэг гэж хэлэхэд болно биз дээ?

Ц.Д: Ер нь талант /авьяас/ гэдэг юм сургуулиар ч нэг их олгогддог зүйл биш. Бичих талант гэдэг их нарийн зүйл шүү дээ. Би бол их дороос эхэлсэн хүн. Эцгээсээ өнчрөөд ээжтэйгээ үлдсэн. Заяа түшсэн юм байлгүй, орос хэл үзэж эхэлсэн. Тэр үед орос хэл их чухал байлаа. Орос хэл үзээд Хоменкогийн туужийг аймгийн сонинд 13 дугаар дамнуулж гаргаж байсан. Тэгээд сувилагчийн сургуульд явах болсон. Мундаг орос эмч нар хичээл заадаг байлаа. Дайны үед Монголд ирж байсан шилдэг эмч нар Дорнодод нэгдсэн эмнэлэгт нь ажилладаг, сестрагийн курсийн багш нар байсан юм. Рентгенологи, гинекологи, венериалоги гээд л нарийн мэргэжлийн хичээлүүд заана. Сургуулиа төгсөөд аймагтаа боолтын сувилагчаар ирсэн. Боолт их нарийн шүү дээ. Толгой боох өөр, хуруу боох өөр, их нарийн. Сестрагаар ажиллаж байгаад больницын ариутгагч, халдвартын байцаагч ч болж байлаа. Тэгэж байтал орос эмч нартай хамт Арьс өнгөний отрядад явах болсон. Тэгэхдээ юм бичээд л байсан. Энэ Баабарын өвөө Батсүх гэж хүн манай отрядын дарга. Би тэнд лаборантаар орж серологийн эмч, арьс өнгөний эмчтэй ажилласан. Аймгуудаар явна шүү дээ. Үдээс өмнө хэдэн зуун цус шинжилчихээд осадочный реакц тунадас руу тавьчихаад хэдэн чагтыг нь тодорхойлдог байлаа. Арьс өнгөний өвчнийг арилгах талаар манай отряд их сайн ажилласан. Отрядын дарга маань Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагнуулж, би тэгэхэд Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар шагнуулж байлаа. Монголд нийгмийн халдварт арьс өнгөний өвчинг устгахад хувь нэмрээ оруулсан гэж шагнаж байгаа юм. Эмнэлэгт би сувилагч, ариутгагч, улсын ариун цэврийн байцаагч, халдвартын байцаагч, Улаан загалмайн нийгэмлэгийн хорооны орлогч дарга гээд олон төрлийн ажил хийсэн дээ. Би эмнэлэгт байх хугацаандаа хүнд өвчтөний орны хажууд амьдрал гэж юу байдаг, зовлон гэж юу байдгийг мэдсэн. “Бүрэнцогт”-ын гээд том уурхайд аймгийн намын хорооны шийдвэрээр эвлэлийн хорооны даргаар ажиллаж байлаа. Орос, монгол залуучууд ихтэй том уурхайд муугүй ажилласан юм уу даа, МХЗЭ-ийн Төв хорооны Пүрэвжав даргын хараанд ордог юм аа. Намын хороо дэмжээд намайг Намын дээд сургуулийн сэтгүүлчийн ангид сургасан даа.

Ц.О: Гэхдээ та аль хэдийн сэтгүүлч болчихсон байсан юм биш үү?

Ц.Д: Яахав би сэтгүүлчийн ангид орохоосоо өмнө аймгийн сонин, төвийн сонинд зөндөө юм бичдэг байсан. Сэтгүүлчийн ангид сурч байхдаа “Б.Ринченгийн сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа” гэсэн сэдвээр дипломын ажлаа хийсэн. Гэтэл надаас шалгалт авалгүйгээр онц дүн тавьдаг юм. Тэгээд би чинь Намын дээд сургуулиа дипломтой, эхнэртэй төгссөн дөө. /инээмсэглэв/ Эхнэр маань Намын дээд сургуулийн аптекийн эрхлэгч байсан юм. Тэгээд “Үнэн” сонинд утга зохиолын ажилтнаар орсон. Дараа нь МХЗЭ-ийн ХVI их хурал боллоо. Намайг Төв хороо дуудаж, Хүүхдийн хэвлэлийн нэгдсэн редакцын эрхлэгчээр томилсон. Пүрэвжав гуай их айхтар хүн байж л дээ. Сүхбаатараар явж байхдаа намайг хараандаа авчихсан байж. “Үнэн” сонинд ажиллаж байхад татаж аваад, Намсрай гуай үдэж баярын бичиг өгөөд явуулчихлаа. Тэгээд Хүүхдийн хэвлэлийн нэгдсэн редакцад 10 гаруй жил ажилласан. Түдэв гуай тэр үед “Чи хий, би редакторлая” гээд Малчин залуусын гарын авлага, Өврийн толь хийж байлаа. Герман хэл дээр ном гаргахад мөн л намайг ажиллуулсан. Хүүхдийн хэвлэлд муугүй ажилласан гээд Засгийн газрын жуух бичгээр хоёр удаа, Алтан гадас одонгоор хоёр удаа шагнуулсан шүү дээ.

Ц.О: Сэтгүүлчийн хувьд бичсэн нийтлэл, хийсэн ярилцлагаараа хүн гомдоох, буруугаар ойлгогдох тохиолдол зарим үед гардаг. Танд тийм зүйл тохиолдож байв уу?

Ц.Д. Тийм ээ. /санаа алдав/ Би Лувсанжавыгаа их гомдоосон юм. Хуучин Монгол бичгийн талаар хэдэн эрдэмтэн гар нийлж судлаад бүр амтанд нь орчихсон. Тэгээд тэр нь эсэргүүцэлд ороод би тэр үед нь бас төөрөлдөөд явчихгүй юу. Тэр үед миний бичсэн нийтлэл айхтар том цохилт болдог юм байна. Хоёрт бол, миний талд дуугарах болов уу гэж бодож явж л дээ. Японоос ирээд Гадаад яамны үүдэн дээр нэг таарсан. “Чи одоо хэтэрхий ингэж туйлширч болохгүй шүү дээ. Цагийн юм цагтаа...” гээд хэлчихлээ. Царай нь барсхийгээд л явчихсан. Дараа нь Америкийн элчин сайдын яаман дээр дайллаганд очсон чинь “Нөхрийг минь идчихэж дээ, энэ улсууд” гэсэн юм хэлсэн. Охин нь одоо бол их сүрхий л байдаг юм. Тэгээд өөд болоход нь би “МАРТАГДАХ ЁСГҮЙ МАШ ЭРХЭМ” гэж ном гаргасан даа. Бусад зохиолч нар ч гэсэн Лувсанжав гуайн талаар их бичиж байлаа. Ер нь би чинь эрдэмгүй мөртлөө эрдэмтэй хүмүүстэй нөхөрлөдөг хүн шүү дээ. Манай Түдэвийн хувьд их авууштай чанар нь зоригтой байсан. Надад их чиглүүлэг өгнө.

Х.М: Хүн ер нь өөрийн бүтээл, ажилд дотроо дүн тавьчихсан байдаг л даа. Танд өөрт тань үнэлэгдсэн, тэрнээсээ кайф авна гэдэг шиг тийм нийтлэл байдаг л биз дээ. Заримыг нь нэрлэж болох уу?

Ц.Д: Ер нь бол “Үнэн” сонинд байхдаа бичиж байсан шүүмжлэл юм уу даа. 90-ээд оны нийгмийн шилжилт явагдсан. Ардчиллыг дэмжээд л хэд хэдэн юм бичээд байсан. “Монголын Ардчилсан холбоо”-ны дүрмийг орчуулаад өгөөч гэж Элбэгдорж надад хэлж байсан. Тэр үедээ би “Миний мэдэх Элбэгдорж” гэж бичиж байлаа. Ардчиллыг дэмжиж байгаа юм. Дараахан нь Амарсанаа тэргүүтэй хүмүүс намайг урьж “Та хэлтэй хүн, бидэнд туслаад дүрмийг нь хийж өгөөчээ” гэсэн. Тэгээд Монголын Чөлөөт Ардчилсан Сэтгүүлчдийн эвлэл байгуулагдаад анхны хурал болж намайг ерөнхийлөгчөөр сонгов оо. IFJ буюу Олон Улсын сэтгүүлчдийн холбоонд эхлээд орлогч гишүүнээр элсэж байлаа. Дараа нь жинхэнэ гишүүн, улмаар Гүйцэтгэх хороонд төлөөлөлтэй болсон доо. Ганцаараа Бельгид очоод их хуралд нь орлоо. Азийн гишүүдээс манай хүнийг дэмжээрэй гээд л Наранжаргалыг дэмжүүлэх санаатай хэлж ятгаж байлаа. Үдээс хойш сууж байгаад бодсон чинь “Эд нар чинь өөрсдөө гарахыг бодохоос, юунд дэмжих билээ” гээд Европын гишүүд рүү хандлаа. Хоолны үеэр хундага тулгаад манайхыг дэмжээрэй гэсэн юм яриад л, нөгөөдүүл “тэгнэ ээ” л гэж байна. Орой санал тоолоход манай Наранжаргал 179 хүний санал аваад Гүйцэтгэх хороонд сонгогдлоо. /хамгийн багадаа 140 хүний санал авах ёстой байв, ред./ Уг нь Оросын сэтгүүлчдийн холбооны ерөнхийлөгчийг IFJ авах санаа их байсан ч тэд 129 санал аваад л манай ард орсон доо. Орой нь хүлээн авалт болдог юм. “Монголиа баяр хүргэе” гээд гар бариад байсан. Наранжаргал хэд хэдэн удаа сонгогдож сайн ажилласан шүү дээ. Орос хэлтэй европжуу гэж үнэлэгдэж ажил төрөл бүх зүйлд нь гүүр болж өгч байсан. Ер нь Наранжаргал, Энхбат хоёр бол Монголын сэтгүүл зүйд их гол тоглолттой хүмүүс. ОУ-ын хэвлэл мэдээллийг номоор нь мэддэг хүмүүс байгаа юм.

Х.М: Сэтгүүлчдийн хоёр байгууллага нэгдэж нийлэх үйл явц хэрхэн явагдсан бол?

Ц.Д: Сэтгүүлчдийн хоёр байгууллагыг нийлүүлье гэдэг асуудлыг хөдөөнөөс сэтгүүлчид их тавьж байсан. Тэгээд МСХ, МЧАСЭ хамтарсан хурлаа хийж, МСНЭ-ийг байгуулаад Батмөнхөө тэргүүнээр сонгосон доо.

Х.М: Сэтгүүл зүй, толь зүй гэсэн энэ хоёр салбарт хоёуланд нь амжилт гаргана гэдэг амаргүй байх шүү?

Ц.Д: Та бүгд намайг сайхан санааны үүднээс магтаж, гэрэлтүүлж байна. Гэтэл надад сүүдэр байгаа шүү дээ.Ганцхан надад ч биш. Гэрэл байсан цагт сүүдэр байдаг л даа. Саранд ч толбо бий, ширхэг өвсөнд ч сүүдэр бий. Амьдрал их сонин. Сонин нь юундаа байна гэхээр, хамгийн чухал юм хамгийн хэцүү байдаг. Үүнийг би үнэн бөгөөд зөв гэж боддог. Тэгэхээр хүний хийдэггүйг би хийчихсэн биш, гэхдээ хүн бүгд миний хийдгийг хийчихдэг ч юм биш. Гэхдээ задгай сэтгэлгээг хэн ч болов тэвчээрийн баганад хүлж байх ёстой байдаг юм. Юм бүхэн харьцангуй. Гэтэл мөнхийн юм шиг, үхдэггүй, өвчилдөггүй юм шиг л байх юм. Би үүнийг бусад хүмүүст, албан тушаалтнуудад хамааруулан хэлж байна. Хүний танин мэдэхүй бол хэмжээлшгүй, Эхлэл байсан цагт төгсгөл байдаг л юм. Ер нь бид үзэгдэх илэрхийлэлд бус мөн чанарт итгэж сурах хэрэгтэй.

Х.М: Сэтгүүл зүйн салбарын хөгжил, нэн ялангуяа хэвлэл мэдээллийн байгууллагын санхүүгийн хараат бус байдлыг бий болгож, сэтгүүлчдийн хөдөлмөрийн үнэлэмжийг боловсронгуй болгохын тулд бид юунд илүү их анхаарах ёстой вэ?

Ц.Д: Сэтгүүл зүйн салбар хөгжих хэрэгтэй. Сэтгүүл зүйг авч явна, эгзэгийг нь олно гэдэг их хэцүү. Хэвлэл мэдээллийн менежментийг сайжруулах гэдэг дотор төсөл, программ, гадны төсөл хөтөлбөр гэдэг юмнууд орж ирэх ёстой.Хоёрдугаарт ус цас шиг англи хэлтэй, гадна дотны хүмүүстэй харилцдаг хүнийг гадаад харилцаан дээр тавих хэрэгтэй. Гэхдээ тэр зөвхөн хэл сайтай төдийгүй маневр сайтай хүн байх ёстой. Ийш тийшээ гүйдэг, төсөл олж ирдэг, хөтөлбөрт нэгдэж чаддаг, өөр талаар хамтарч ажиллаж чаддаг. Тийм хүнд олон гарц байгаа. Сэтгүүлчдийн байгууллага тэтгэврийн байгууллага бас биш. Нэгдсэн журмаар татвар төлдөг байх хэрэгтэй. Бусад орон ч гэсэн тийм л байдаг. Тэгэж байж хөгжинө. Энэ мэт олон цэвэр гарц бий. Төр засгийнхантай хамтрах нь шилдэг гарц биш. Сэтгүүлчдийн оюуны хөдөлмөрийг үнэлдэг байх хэрэгтэй. Чанар чансаа, бичсэн ур чадвар, нийгмийн ач холбогдол, хөндсөн сэдвийн үнэ цэнээр цалинг олгодог байх хэрэгтэй. Үүн дээр сэтгүүлчдийн байгууллага өөрийн эрх мэдлийн хүрээнд ажиллах ёстой юм. Сэтгүүлчдийн байгууллага нь чанартай сэтгүүл зүй, бодит сэтгүүл зүй, мэдээллийн багтаамж, ёс зүйтэй сэтгүүл зүй гэсэн хэдэн үзүүлэлтээр хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудыг, сэтгүүлчдийг дүгнэх ёстой. Нийгмийн ач холбогдол үүсгэж, реакц бий болгож, эффект өгч байгаа тийм зүйл бичсэнээр нь, чанар чансаагаар нь сэтгүүлчийн хөдөлмөрийг үнэлэх ёстой болохоос зүгээр хавтгайруулж болохгүй. Сэтгүүлчдийн үнэлэмжийг боловсронгуй болгоход сэтгүүлчдийн байгууллага шинээр сэтгэж, шинэ зорилт дэвшүүлэх ёстой.

ЧӨЛӨӨТ ХЭВЛЭЛ БОЛБООС ГАЛЗУУ НОХОЙ БУС, ХАРИН ХОТОЧ НОХОЙ БАЙХ УЧИРТАЙ

-Чөлөөт хэвлэлийн замаар олон жил замнахдаа та тухайн цаг үеийн төрийн тэргүүнүүдтэй ямархуу харилцаатай явж ирэв дээ?

Ц.Д: Ерөнхийдөө тун дажгүй. Монгол Улс ардчилал, шинэчлэлд шилжсэнээс хойш тав дахь ерөнхийлөгчийнхөө нүүрийг үзээд байна шүү дээ. Анхны ерөнхийлөгч П.Очирбатын дэргэд улс төр, иргэний зөвлөл байсны бүрэлдэхүүнд ганц сэтгүүлч байсан нь би байв. П.Очирбат бол их энгийн, тэгсэн хэрнээ дотор ухаантай, догь сэтгэлгээтэй. П.Очирбатын өнгөнд би Монголын Чөлөөт ардчилсан сэтгүүлчдийн эвлэлийн ерөнхийлөгч байсны хувьд ажил төрлийн шугамаар олон удаа асуудал оруулж бараг бүгдийг нь нааштайгаар шийдвэрлүүлж байсан. Олон ч сэтгүүлч одон медаль хүртсэн. Зарим нь ч гавьяат болсон. П.Очирбатад өөр бусдад тэр бүр байдаггүй өндөр дээд сайхан нэг шинж бий. Энэ нь юу гэвэл эрх мэдэлд эрдэж, албан тушаалд аадархах  омог дээрэнгүй занг огтоос гаргаж байсангүй. Хэнтэй л бол хэнтэй хэл амаа олж ойлголцохдоо онцгой гойд.

-Анхны ерөнхийлөгч П.Очирбат гуайн талаар эерэг сэтгэгдэл танд үлджээ. Харин Н.Багабанди ерөнхийлөгчтэй та хэр ойр байв?

Ц.Д: Өөгүй хөдөлж, хиргүй сэтгэж, хийгүй ярихыг хичээдэг төдийгүй энүүндээ ч бараг эзэн болдог хүн дээ. Миний хувьд энэ Ерөнхийлөгчийн өнгөнд өөдөлсөн үү гэхээс өөтөөгүй. Өчүүхэн надад өлзийтэй төрийн тэргүүн байсан.

-Гурав дахь ерөнхийлөгч Н.Энхбаярын тухайд та юу хэлмээр байна вэ?

Ц.Д: Төрийн бүх дээд өндөрлөгт заларч алба хашсан хүн Н.Энхбаяраас өөр хэн байгаа юм бэ? Байхгүй. Монголын улс төр Н.Энхбаяраар дутахгүй гэдэг ч буруу. Дутаж л таарна. Намбарын Энхбаяр гэдэг Ерөнхийлөгч надтай нааштай, их эерэг элэгсэг харьцдаг байсан. Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгчийн үед би түүний орон тооны бус зөвлөх нь байсны хувьд байн байн уулздагсан. Харь хэлний боловсрол өндөр болохоор нь харьцаж санал солилцох сэдэв мунддаггүй. Аав нь рашаан сувиллын толгой мэргэжилтэн, ээж нь эмэгтэйчүүдийн байгууллагын том зүтгэлтэн. Эд нарт нь миний хань Б.Даариймаа маань ч халуун хүндэтгэлтэй ханддагсан. Хүнийг харж танихгүй, харьцаж, хамтарч байж танина. Чөлөөт хэвлэлийн их ээдрээ нугачаатай, эвгүйдүү замд бид Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгчтэй гар ганзага нийлсэн. ДАНИДА-ийн “Чөлөөт хэвлэл” гэсэн том төслийг дотооддоо хэрэгжүүлэхэд ч, хүний эрх, эрх чөлөө, хэвлэл, мэдээллийн эрх чөлөөний чиглэлээр харь газар хэдэнтээ хамт явахдаа ч Н.Энхбаяр гэдэг эрхмийн тар, тэнхээг таньсан. Таних танихдаа бүр маш сайнаар мэдэрсэн. Монголын Чөлөөт сэтгүүлчдийн эвлэлийн Ерөнхийлөгчийн хувиар би Н.Энхбаярыг одоо бодоход огт амар заяа үзүүлдэггүй байж дээ. Би айхтар сүрхийдээ ч биш, аль ч Ерөнхийлөгчийн үед гайгүй шиг л байлаа. Аз, хувь тохиол гэгч нь тэр юм байлгүй.

-Элбэгээ ерөнхийлөгчтэй бол нэлээд ойр байсан биз?

Ц.Д: Уг нь тийм л байх ёстой шүү дээ. Гэтэл санаснаас арай өөр. Элбэгээ бидэн хоёрын харилцаа эхлээд халуундуу байснаа хожмоо холдож хүйтэрсхийгээд явчихсан. Найман жил ерөнхийлөгчөөр ажиллахад нь нэг ч удаа өрөөгөөр нь шагайж, хаалгаар нь харж хандаж үзээгүй. Магадгүй миний хэдэр ёдроос ч болсон байж мэдэх. Элбэгдорж бид хэдийд халз тулгардаг байв гэвэл, Ц.Балдоржийн нэрэмжит шагнал гардуулах ёслол дээр л ёс юм шиг нүүр учирч, гар барьж ганц хоёр үг солиод өнгөрдөг. Энэ удаагийн ёслолын үеэр ч бас таарсан. Нэг удаа нүүр тулахдаа “Таны мэддэг Элбэгээ чинь хэвээрээ л байгаа шүү” гэхэд нь “тийм гэж үү” гэсхийгээд өнгөрч байлаа. Энэ нь угтаа учиртай үг байсан юм. Ардчиллын анхны жилд Г.Акимын эрхэлдэг “Ил товчоо” сонинд би “Миний мэдэх Элбэгдорж” гэсэн нэр гарчиг бүхий нэг нийтлэл бичиж байж билээ. Тэрнийг маань Элбэгээ сануулж буй хэрэг.

-Өнөөгийн төрийн тэргүүн Х.Баттулга Ерөнхийлөгчийн талаар та ямар бодолтой байдаг вэ?

Ц.Д: Иргэд түмэн итгээд сонгочихсон байхад Х.Баттулга Ерөнхийлөгч итгэлийг нь зүтгэлээр л хариулж таарна. Х.Баттулга Ерөнхийлөгчийн талаар өчих зүйл өнөөхөндөө ийм. Уулзаж ярьж байсан ч удаа байхгүй. Харин нэг хөгийндүү тохиолдол санаанд орлоо. Хэлэх үү, яах вэ?...

-Хэлээч та, сонин юм биш үү?

Ц.Д: Сонинсоод байх юмгүй. 2014 онд нэг хэсэг хугацаанд Монгол Улс Ерөнхий сайдгүй байлаа. Тэр үед би яагаад ч юм төрийн ордны хоёрдугаар давхарт одоогийн энэ Ерөнхийлөгч Х.Баттулгатай санамсаргүй таарсанд, энэ эрхэм яаруухан алхах явдал дундаа хэзээ язааны танил мэтээр найрсаг сайхнаар надад хандаж гар барихад нь би юу гэсэн гээч. “Ээ ашгүй. Монгол Улс Ерөнхий сайдаа олохгүй удаад байсан  чинь одоо харин энд бэлэн явж байдаг байх нь”  хэмээн хошигнох янзтай чанга хэлсэнд инээсхийгээд өнгөрсөн. Өнөө бодохноо зөв зөгнөө юу даа гэлтэй. Ойр хавийнхан нь сонсохоор тэгэж чанга дуугарсандаа эвгүйрхэж эмзэглэсхийгээд эргээд хартал яг ард минь Ч.Сайханбилэг явж байснаар барахгүй, ердөө хоёрхон хоногийн дараа тэрбээр Ерөнхий сайдаар томилогдсон. Амьдрал гэдэг адал явдлаар дүүрэн байх юм даа.

Ц.О: Ер нь ард түмнээ төлөөлөн төрийн бодлого, шийдвэр гаргадаг хүмүүс ямар байвал зохилтой вэ?

Ц.Д: Элдэв удирдах ажилтан, эрх мэдэлтнүүд зөв төлөвшиж ихэд боловсорсон байх хэрэгтэй юм шүү дээ. Тэд хийж чадаагүйгээ бололцоогүй, хэлж мэддэггүйгээ байж болшгүй, санаанд тохироогүйгээ буруу, санал зөрснийгөө дайсан мэтэд бодоод байж боломгүй. Энэ бол хүчтэйн шинж биш, харин сул доройн гэрч. Ухаантайн баталгаа ч биш, ухвар мөчидийн балайрал юм. 

“...Муу нь сайндаа заах гээд л,

Муруй нь шулуунаа залах гээд л,

Мунхаг нь цэцнээ зандрах гээд л,

Яагаад л байна даа, та минь?!.

Явдал мөрөө сонжоосой

Ямар байхыг сонсоосой.

Хэрээ мэдэж хэмжээгээ таньж баймаарсан

Зохиогүй чимэг гэгчээр арслангийн авир мууранд ахадна,

Бүргэдийн шүүрэлт болжморт ширүүднэ...” гэж хэлмээр ч санагддаг үе бий.

Х.М. Та ч бас хатуу үг хэлж чаддаг хүн. “Нусгай хүүхдүүдийн хашхирснаас намс хийдэг нь би биш ээ” гэснийг тань уншиж л байлаа. Засгийн газрыг сэтгүүлчидтэй холбож хатуухан хэлээд авсан байдаг байх аа?

Ц.Д: “Засгийн газар, хэвлэл хоёрын хооронд янагийн холбоо баймааргүй” гэж үү /инээв/. Ер нь “Сэтгүүлчийн толгой эргэвэл сонгогчийн толгой эргэнэ”, “Хорхойд ч гэмгүй мэт дүртэй атлаа хормой дороо агуйтай”, “Үг нь гурил, зүрх нь царил” гэх мэтчилэн юмнууд бий бий /инээв/. Анхааруулах аясаар л хэлж байгаа юм.

Ц.О: Та манай уншигчдад хандаж юу хэлмээр байна вэ?

Ц.Д: Бидний ярилцлагыг уншигчид бол асар дэлгэр, аугаа ухаант ард түмэн шүү. Үүний үнэнийг батлахад ядаж цөхөх юмгүй ээ. Амьдралын эгэл жирийн аар саар юмаар ч баталж болно. Үгүйдээ л хүний бие эрхтэн, бүтэц зохион байгуулалтын тухай аль эртээс мэддэг байсан аугаа ард түмэн. Товчоор хэлбэл асар анатомич ард түмэн. Анатоми гэдгийг бол “Элэгний” гэж алдаршсан эмч М.Шагдарсүрэн Анагаахын англи-монгол хэлний аварга том тольдоо “биеийн бүтэц зүй” гэсэн нь бараг ч оносон болов уу.

Хүний биеийн эрхтэн системийн талаар монголчууд ямар гоё ялгуусан ойлголттой гэж бодно. Дээр үеэсээ л нүдийг мэлмий, гарыг мутар, биеийг лагшин, хөлийг бойв, толгойг тэргүүн, үсийг сэвлий гэхчлэн сонсголонтой сайхнаар нэрлэсэн байдаг. Тэрчлэн бие чилээрхэх, сэтгэл сэрдхийх, нүд бүрэлзэх, тархи дүйрэх, хөл хөрөх, гар бадайрах, хүзүү хөших, цус хөөрөх, судас лугших, самсаа шархирах, магнай тэнийх, нүд цэлмэх, хөмсөг атирах, элэг эмтрэх, дотор харанхуйлах, бие зарсхийх гэхчлэн тэндээ л нэг янз донжтой ярьж томьёолдог гээч. Цээр үг гэхэд л, үхэх гээд бал цүл хэлэхийн оронд хөл жийх, бие хөрөх, нас эцэслэх, бие барах гэхчлэн эерэг зөөлөн болгож илэрхийлдэг. Түүнчлэн хүн хоорондын харилцааны нарийн ширийн таашаал хандлагыг ч нандин илэрхийлж “инээхийг баясах, хэрэлдэхийг ам муруйх, уурлахыг хилэгнэх” гэхчлэнгээр ярьдаг гээч. “Алаг махны тасархай алтан ясны хэлтэрхий” гэхэд л бөөн философи. Аавын цээж, ээжийн бөгс гэхэд чинь л тэр чигтээ том сануулга. Ямарваа нэгэн юм байвал зохих газраа байх ёстойг цэр цээжинд, бөөр бөгсөнд гээд хэлчихэж байх жишээтэй. Ийм л аугаа их ухаантай ард зонд та бидний ярилцлага уншигдах нь байна даа.

Ц.О: Үнэхээр монгол хэл маань аугаа баялаг үгийн сан, утгын илэрхийлэлтэй юм даа.

Х.М: Би асуултаа сэтгүүл зүй рүү хандуулах гээд байна л даа. Монголын чөлөөт хэвлэлийн ололт амжилтыг олон улсад хамгийн анх хэзээ хэрхэн хүлээн зөвшөөрч байв гэдгийг та нэг дурсаач?

Ц.Д: 1995 онд Австралид Ази, Номхон далайн орнуудын сэтгүүлчдийн байгууллагын төлөөлөл оролцсон Олон улсын Бага хурал болсон юм. Тэндээс Сиднейн тунхаг гэгч чухал баримт бичиг батлагдаж гарсан. Түүнд “We note and congratulate the efforts of the Mongolian Free Democratic Journalists Association on promoting free and independent media in Mongolia. We call on the Mongolian authorities to liberalize the media as a matter of priority” гэж өгүүлсэн байдгийг маш чухалд үзэх ёстой юм.

Ц.О: Таны сэтгүүлчдийн шинэ жилийн арга хэмжээн дээр хэлсэн үгийг хүмүүс их дурсдаг. Та тэр үед яг юу гэж хэлсэн юм бэ?

Ц.Д: Би болбоос хүн. Ийм болохоор хүмүүст байдаг шинж төрх бүхэн надад харш биш ээ. /инээв/.

Монголын Чөлөөт ардчилсан сэтгүүлчдийн эвлэлийн Ерөнхийлөгч байхдаа сэтгүүлчдийн шинэ жилийн ёслолыг нээж үг хэлэх болсон юм. Нээхдээ “Үзэг, үйлс нэгт үнэнч нөхөд, үг зөрж сөргөлдөгчид, үгсэн хуйвалдагчид хийгээд нэр алдар хөөцөлдөгчид болон нэгдмэл санаатан та нар бүгдээр цөм сайн байцгаана уу” гэж үгээ эхэлсэн юм. /инээлдэв/ Энэ чинь одоо үнэн л биз дээ.  

 

Ц.О: Та одоо ч бас сэтгүүлчдэдээ хандаж үг хэлэх байх аа гэж бодож байна л даа.  

Ц.Д: Хэвлэл хэдий чинээ /цэвэр/ чөлөөтэй байна, нийгэм төдий чинээ эрүүл байна. /The freer press healthier society/. Ер нь чөлөөт хэвлэл бол хүн чанарын зам юм гэж би дахин дахин сануулж хэлэх дуртай. Шүүмжилж байгаа нь энэ гээд доромжлох, эрэн сурвалжилж байна гээд ул шагайх, илчилж байгаа нь энэ гээд гүтгэх нь чөлөөт хэвлэлийн зарчимд харш юм. Хүн хэчнээн дутагдалтай байлаа ч түүнийг шүүмжлэхдээ доромжилж болохгүй. Шүүмжилдэг ёсоор нь л шүүмжлэх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, биет хүн биеэрээ, үрт хүн үрээрээ гэгчээр “миний л адил хүн шүү дээ” гэж үргэлж өөртэйгээ жишиж бодож байх хэрэгтэй. Хүнийг дээдэлж хүндлэх, нэр төрийг нь эрхэмд үзэхийг хэзээ ч мартаж болохгүй. Хүний дутагдлыг хэлж шүүмжлэхдээ хэлдэг ёсоор нь л хэлэх хэрэгтэй. Хэдийгээр дутагдалтай ч гэсэн хүн учир сайхан амьдрахыг хүснэ. Өнөөдөр дутагдал гаргасан ч түүнээ засаад маргааш нь сайхан амьдрах эрх тэр хүнд бий. Чөлөөт хэвлэл гэдэг хүн хүн рүү, юм юм руу ноцоод галзуу нохой шиг цамнаад байх ёсгүй юм. Сэтгүүлч гэмээнэ яллагч биш. Хэн гэмгүй, хэн гэмтэйг айлдаж суудаг субъект ч биш. Энийг хэлдэг нь шүүх, хуулийнхан. Чөлөөт хэвлэл болбоос галзуу нохой бус, харин хоточ нохой байх учиртай. /Free press is not a mad dog, but a watch dog/. Чөлөөт хэвлэл гэдэг айхтар хурц зэвсэг учраас түүнийг эзэмшиж чадах нь л эзэмшинэ үү гэхээс, чадахгүй хүн бол ойртох ч хэрэггүй.   

Х.М: Та  бидний ярилцлага өргөн дэлгэр, хөндөх л ёстой сэдвүүдээр өрнөлөө. Танаас үг сонсож, толгойдоо, сэтгэлдээ цэнэг авлаа. Таныг нэг ярилцлагаар, нэг хөрөг нийтлэлээр бүрэн дүүрэн илэрхийлэн гаргана гэдэг боломжгүй зүйл гэдгийг бид бүгд мэдэж байгаа. Та ярилцлагынхаа төгсгөлд юу хэлмээр байна вэ?

Ц.Д: Миний бичгээр өгөх хариултыг та хоёр оруулна шүү. Ер нь их ярих андуу гэдэг дээ. Онцгойрох гэсэн оролдлого ч осолтой. Би уул нь үүнийг мэддэг л юмсан. Гэтэл яагаад ч юм нэлээд ярьчихлаа. Та хоёр маань ч намайг ярьж хөөрөхийн ялд яасан их унагав аа. Асуусан болохоор чинь арга буюу ам нээхэд хүрлээ. Ам нээснийх нутаг усаа нэг дурсъя. “Хүн өөрийн гэсэн уултай байдаг. Хүн уул хоёр өөрийн хэлээр ярьдаг” гэсэн үнэт үгийг үргэлжид дээдэлж, өсөж төрсөн уугуул нутгийн уул овоогоо би хамгаас илүүтэй хайрладаг. Дарханхаан уулаа үргэлж үгүйлэн санагалзаж, сүслэн залбирч, сүү идээнийхээ дээжийг хот газраас өргөхдөө цаахан талд нь холгүй орших Өрвөл уулаа ч хамтатгадаг. Нутаг усандаа, нутгийн олондоо дайх үгээ ч танай сэтгүүлийн хуудсаар дамжуулъя.

Цэдэндоржийн Дашдондов би вээр:

Цаас хэмээх цагаан талаар

Бийр хэмээх мориор хатируулж

Сэтгэл хэмээх мөр үлдээн

Итгэл хэмээх зүгийг зорив.

Үзгэн шилбүүр барьж

Үгийн сүрэг гилж

Утгын таяг тулж

Урт замыг туулав.

Ц.О: “Зиндаа” сэтгүүлийн хойморт тухлан саатаж, үнэтэй зөвлөмжөө өгч, үг сургаалаа сэтгэл харамгүй хэлсэн эрхэм танд баярлалаа.

Ярилцсан Х.Мандахбаяр, Ц.Оюунчимэг.

"Зиндаа" сэтгүүлийн 2018 №11, 12/511, 512 дугаараас онцлов