МАК төрийг шахаад байна уу?

Стратегийн ач холбогдол өндөртэй ордуудын жагсаалтад албан ёсоор бичигдээд долоон жил болж байгаа Цагаан суваргын зэс, молибдены ордын хэчнээн хувьд эзэн суух ёстойгоо Монголын төр засаг дахь эрхмүүд мэдэхгүй царайлж, мэдэн будилж байна. Салбарын сайд Д.Ганхуяг гэж нөхөр МАК-ийн дуудлагаар Цагаан суваргын ордыг түшиглэсэн үйл ажиллагаатай танилцаж яваа харагдана лээ. МАК компанийн зүгээс байр сууриа илэрхийлэхдээ тэр хувь хэмжээгээ төр бушуухан тогтоож өгөхгүй бол бүтээн байгуулалтыг зээлээр санхүүжүүлэх гэрээ, баяжмалыг урьдчилан борлуулах ерөнхий гэрээний хүрээнд хийгдэх ажлууд зогсоод байна, тиймээс төр “та” бушуу түргэл гээд байна. Гэхдээ төдийгөөс өдийг хүрсэн энэ төсөлд Монголын төр 51 хувийн эзэн болох ёсгүй гэсэн байр суурьтай байгаа нь ажиглагдаж буй. Тэгсэн нөгөө салбарын яамны сайд энэ тэр нь ч хөөрхий төрийн мэдлийн хувь хэмжээг хэд байвал зохистойг хэлж мэдэхгүй явна. Гэтэл одоо мөрдөгдөж байгаа хууль журмаараа бол төр 51-ээс доошгүй хувьд эзэн суух ёстой. Улсын төсвөөр хайгуул хийж, нөөцийг нь тогтоосон ордын 51-ээс доошгүй хувь төрийн мэдэлд үлдэх ёстой ч, Цагаан суваргын ордын тухайд бас л  энэ нь утгаа алдсан дүр зурагтай явж ирсэн л дээ. Уг нь 2007 онд Оюутолгой ордыг ашиглахтай холбоотой Хөрөнгө оруулалтын гэрээний хувилбарыг анх боловсруулж байсан Засгийн газрын  Ажлын хэсгийнхэн Цагаан суваргын ордын лицензийг эзэмшигч “МАК” зэрэг компанитай хэлэлцээ хийх үүрэг хүлээж байсан билээ. Орд дахь төрийн эзэмшлийн хувь хэд байх талаар санал, хувилбарыг боловсруулж, тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчидтэй зөвшилцөх, үүний тулд “Монголын Алт” компаниас тус ордод хэдий хэмжээний хөрөнгө оруулсан талаархи мэдээллийг гаргаж өгөхийг хүссэн мэдэгдлээ ч Ажлын хэсгээс хүргүүлж байсан байдаг. Харин  тухайн үеийн Засгийн газар МАК-ийн эсрэг байр сууриа дорвитой илэрхийлж чадаагүй гэдэг нь орд 100 хувь  тэдний мэдэлд үлдсэнээс ойлгогддог. 

Уг нь Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдал, эдийн засаг нийгмийн хөгжилд нөлөөлөх хэмжээний, Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний таван хувиас дээш хэмжээний бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх боломжтой орд гэгддэг. Тэр ч үүднээсээ засгаас стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж,  үр шимийг нь хэрхэн хүртэх тухай асуудлыг хэлэлцээд хэд хэдэн ордын үнэлгээ болоод ТЭЗҮ-г судлах, заримынх нь тогтвортой байдлын гэрээг дүгнэж, байгаль орчны нөхөн сэргээлт, байгаль хамгаалах хууль тогтоомжоор хүлээсэн үүргийн хэрэгжилтийн байдалд дүгнэлт гаргаж, тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчидтэй төрийн эзэмшлийн хувь, хэмжээг тогтоох талаар хэлэлцээ хийхийг холбогдох сайд нарт үүрэг болгож харагдсаны нэг нь Цагаан суваргын зэс, молибдены орд юм. Уул уурхайн яамнаас “МАК” компанид хандаж тооцоо судалгаагаа ирүүлэхийг хүсч,  ТЭЗҮ, эдийн засгийн тооцоо судалгаа нь гарсны дараа төрийн оролцооны хувь хэмжээг тогтооно гээд байсан ч, МАК-ийнхан  төрд “төмөр” нүүр харуулах сонирхолтой байгаа нь ил болсон зүйл. Чухамдаа бол талууд хэрхэн тохиролцох вэ гэдэг асуудал байна.

Ямартай ч төрийн хөрөнгөөр нээгдсэн энэ ордод хувийн хэвшлийнхэн орж ирсэн, улмаар лиценз  нь 1999 онд  “Монголын Алт” компанийн мэдэлд очсон байдаг.  Тус орд нь бусад ордуудын жишгээр дэд бүтэц хөгжөөгүй алслагдмал бүс нутагт буюу Дорноговь аймгийн нутаг дахь Мандах сумын төвөөс урагш 75 км-т, Сайншанд хотын төмөр замын станцаас баруун урагш 220 км газарт оршдог. МАК-ийн тухайд  Австралийн Уорли Парсонс  /Worley Parsons/ компанид захиалга өгч  Цагаансуваргын ордын зэс молибдени боловсруулах үйлдвэрийг бариулж байгаа. Нөгөө компани нь энэ ажлынхаа үр дүнд 65 сая ам.долларын үр ашиг хүртэнэ гэдгээ мэдэгдсэн. Хувийн хэвшил энэ төслийг авч яваагийн нөгөө талд Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдал, эдийн засаг нийгмийн хөгжилд нөлөөлөх хэмжээний гэх тодотголыг дагуулдаг, их хэмжээний мөнгө, үр ашгийг дагуулах энэ ордод төрийн хяналт зохистой түвшиндээ байх ёстойг умартаж болохгүй биз ээ. Тус ордод  стратегийн гэх тодотголыг төрийн зүгээс зүүж өгөхдөө эдийн засгийн эргэлтэд оруулснаар “Дорноговь, Өмнөговь аймгуудын өмнөд хэсгийн сумдын ажилгүйдлийн түвшинг бууруулна. Говь нутагт хүн ам төвлөрөн суурьших бололцоог бүрдүүлнэ. Хүн малын тоо олшрон шинэ бэлчээр газар нээгдэх, хөрсийг хамгаалах, Цагаан цавын гүний усны бассейныг ашиглан олон жилийн өмнө тарьж ургуулж байсан тарвас, жимс, төмс хүнсний тариалан ургуулах ажлыг сэргээн орон нутгийн болон арми, хилийн цэргийн анги нэгтгэлийн хүнсний хэрэгцээг хангах, малын гаралтай түүхий эд боловсруулах жижиг дунд үйлдвэрүүд хөгжих, улсын хилийн доторхи асар уудам нутаг эзэнгүйдэх байдлаас арилгах зэрэг нийгэм, эдийн засаг, хүн амын суурьшил бодлогын олон асуудлууд шийдвэрлэгдэх бололцоо бүрэлдэнэ”  гэхчлэн тодотгосон байдаг. Харин МАК ийм бодлого тэр зүг тийш чиглэж чадах эсэх нь эргэлзээтэй.

Б.Итгэлт