“Туркойз Хилл”-ийн хувьцаа уналаа, одоо яах вэ популистууд аа!

“Туркойз Хилл Ресурс”. “Оюу толгой” төслийн голлох хөрөнгө оруулагч компани. Монголын хамгийн том төсөл гэгдэж, ирэх жилүүдэд дэлхийн хамгийн том гурван уурхайн нэг болох хүлээлттэй энэ төсөл хэрэгжиж, том хөрөнгө оруулагч ирээдүйг харж суух хооронд дотоодын улс төр “Оюу толгой”-г аль нэг өнгөөр будахаар хичээж буй. Парламент ажлын хэсэг байгуулан 10 гаруй хуудас шалгалтын тайлан гаргаж, Рио Тинто компанийг ч шүүмжлээд байна. Гэрээнд заасан ч ажил хэрэг болгож байгаагүй цахилгаан станцын асуудлыг оны өмнөхөн шийдээд удаагүй байтал далд уурхайгаа ашиглалтад оруулахаас өмнө “Дубайн гэрээ”-г өөрчлөх ёстой гэдгийг УИХ ч, Засгийн газар ч мэдэгдэх боллоо.

Хоёр долоо хоногийн өмнө “Туркойз Хилл”-ийн Гүйцэтгэх захирал Ульф Куэлманн ирж “Оюу толгой”-д хийсэн шалгалттай холбоотойгоор компанийн үйл ажиллагаатай танилцсан. Мөн шалгалт явуулсан гэх ажлын хэсгийн төлөөлөлтэй ч уулзсан. Чухамдаа манайхны чичрээд дайраад байгаа шиг “Дубайн гэрээ”-г тийм ч амархан өөрчлөхгүй гэдгээ мэдэгдээд буцлаа. Харин бид энд нэг их том луйварчинд луйвардуулсан мэт салхины аясаар хийсч явдаг төрийн бус байгууллагын хэдтэйгээ үлдэв.

Өнгөрсөн таван жилийн хугацаанд “Туркойз Хилл Ресурс” компанийн хувьцаа 58 хувиар буурсан гэх таагүй мэдээ байна. Өнгөрсөн пүрэв гарагийн байдлаар нэгж хувьцааны үнэ 1.2 ам.долларт хүрч оны эхний сараас 2.2 хувиар унав. Ийнхүү хувьцааны ханш унах болсныг тус компанийн 10.9 хувийг эзэмшдэг “SailingStone” компанийн мэдэгдэл болон хараат бус захирлын орон тоог төлөөлөн удирдах зөвлөлд багтаах тухай санал санаачилгаас шалтгаалсан гэж мэргэжилтнүүд таамаглаж байна. “Оюу толгой”-н далд уурхайн бүтээн байгуулалт эхэлнэ гэдгээ зарласан зургаан жилийн өмнөхөөс хойш гол хөрөнгө оруулагч “Туркойз Хилл Ресурс”-ын хувьцаа унасаар ирсэн нь хувь заяаны шоглоом гэлтэй. Энэ хугацаанд дотоодын улс төрийн хэрүүлээс шалтгаалан далд уурхайн ирээдүйн өгөөжөө гурван ч удаа буулгасан. Хувьцаа эзэмшигч, хөрөнгө оруулагчдын хурлаар сүүлийн гурван жил төслийн ажил удаашралтай байгааг шүүмжилсээр ирсэн. Монгол Улсын Засгийн газар гэрээний хэрэгжилтэд санаа тавьж, хэрэгжүүлэхийг шаарддаг ч бодлогын түвшинд ямар нэгэн хэлэлцээ хийдэггүй зөвхөн өнөө маргаашийн ашигаа хардаг гэж санхүүгийн шинжээчид  дүгнэж байна.

“Оюу толгойн гэрээнд нэгдүгээрт соёлтой, хоёрдугаарт хариуцлагатай, гуравдугаарт олон улсын хэмжээний дагуу хандах ёстой. Үүнд улстөрчдийн популизм гэж байх ёсгүй. Тэртээ тэргүй “Оюу толгой” төсөл Монголын эдийн засаг болсон нь үнэн” гэж Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Д.Сумъяабазар ярьсан юм.

Тийм ээ. “Оюу толгой” бол Монголын эдийн засаг. Өнгөрсөн 2018 онд Монгол Улсад хоёр тэрбум орчим ам.долларын хөрөнгө оруулалт орсон. Үүний 80-аас илүү хувийг уул уурхайн салбар дангаараа эзэлж байна. Ялангуяа “Оюу толгой” төслийн далд уурхайн бүтээн байгуулалтад 1.3 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт орсон нь жин дарж байгааг судалгаа харуулсан.

Гэтэл бид шинэ он гарснаас хойш “Оюу толгой”-гоо л ноолж байна. Төрийн бус нэртэй популистуудын нэгдэл “Оюу толгой”-г луйварчин гэж дүгнэж байхтай зэрэгцэн УИХ нь ч мөн хардаж сэрдэн шалгалт явуулсаар 2019 он талдаа орлоо. Цаашдаа “Туркойз Хилл”-ийн хувьцааны ханш унана гэдгийг санхүүгийн шинжээчид таамаглаж байна. Бид одоо яах вэ. Хөөж гаргахаас өмнө “Оюу толгой”-н үнэ цэнэ хөрөнгө оруулагчийн хувьцааны хэлбэлзлээс шалтгаалан тэртээ тэргүй уначихлаа. Бүтээгч үйлдвэрлэлийн ямар ч үнэргүй Монгол Улс бодлогын түвшинд юу хийж болох вэ. Америк-Хятадын худалдааны маргаан эцэслэх яагаа ч үгүй бөгөөд дэлхий дахиныг хамарсан шинэ хямралын харанга дэлдэж буй. Дараа жилээс бид Олон улсын валютын сангийн хөрөнгө оруулалтгүй болж толгойгоо мэднэ. Гэтэл бид бондуудынхаа өрийг мөн л дараа жилээс төлөхөөр байна. Хямрал болон бондын өр төлбөрөөс шалтгаалсан дарамттай Монгол Улсыг ирэх жил сонгууль хүлээж байгаа. Сонгуулийн өмнөх жил улстөрчид “Оюу толгой” ярьж попордог зүй тогтол сүүлийн хоёр ч сонгуулиар ажиглагдав. Сонгууль бүрээр попрох болгондоо “Оюу толгой”-г хулгайч, луйварчнаар дууддаг мөртөө хөрөнгө оруулагчийн хувьцааны үнэ хэлбэлзэж байхад ямар ч улстөрч энэ тухай ярьсангүй. Саалийн нэгхэн үнээтэй байсан Монгол Улс арваад жилийн өмнөөс “Оюу толгой” гэх сэлгээний саалийн үнээтэй болсон. Эдийн засагт ч хангалттай үр өгөөжөө өгч буй атал хөрөнгө оруулагчийн хувьцааны ханш чухал биш гэж үү? Хэрэв  үнэхээр Монголоо боддог бол, эдийн засаг элгээрээ хэвтэх гэж байгаад үнэхээр санаа зовдог бол яагаад бодлого ярихгүй, улс төржөөд байгаа юм бэ? Цаашид ханш нь унасаар байна гэдгийг санхүүгийн шинжээчид хэлж байхад Монгол Улсын Засгийн газар “Туркойз Хилл”-ийн удирдлагуудтай уулзаад ирэх жилүүдэд ямар бодлого баримтлахаар тодорхойлох ёстой. Гэтэл бид ингэсэнгүй. Уул уурхай, ардчиллын хамгийн муу жишээ гэгдэх Киргизийн улстөрчид ч ингэж алдаагүй юм шүү.

“Оюу толгой” компанийн ил уурхай 2013 оноос олборлолтоо эхэлж байсан түүхтэй. Үүнээс яг хоёр жилийн дараа буюу 2015 онд техник, эдийн засгийн үндэслэлээ шинэчилж, улмаар далд уурхайн бүтээн байгуулалт 2021 онд дуусна гэж заасан юм. Тус компани 2010-2018 оны хооронд улс, орон нутагт татвар, рояалти хэлбэрээр 1.5 тэрбум ам.доллар зарцуулаад байна. “Оюу толгой” компани нийт өр, авлагаа дуусгаад 2029 оноос ногдол ашиг тараах хүлээлттэй байгаа юм.