Xүчирхийлэл үйлдэхэд хүргэх нөлөөллийг судална

АШУҮИС-ийн захирал Анагаах ухааны доктор, профессор Ж.Цолмонтой уулзаж, цаг үеийн сэдвээр ярилцлаа.

Танд Ардын хувьсгалын 98 жиийн ойн баярын мэндийг хүргэе. Хэдийгээр зун цаг дэлгэрч, баяр наадам болох гэж байгаа ч амьдрал үргэлжилж тулгамдсан асуудлууд, бэрхшээлүүд хэвээр байна. Сүүлийн үед хүүхдийн хүчирхийллийн талаар сэтгэл өвтгөсөн мэдээ,  мэдээлэл хэрээс хэтэрч байх шиг. АШУҮИС нь хүний эрүүл мэнд, нийгэм орчны чиглэлээр гол судалгаа хийдэг эрдэм шинжилгээний байгууллага. Энэ талаар ямар судалгаа, нотолгоо байдаг юм бол?

Эрт дээр үеэс монгол хүн, хүнээ дээдэлж ирсэн. Гэтэл одоо монголоо барсан, монгол хүнээс гарамгүй авир монгол хүнээс гарч энэ нь таны хэлснээр хэрээс хэтэрч хэвийн нэг үзэгдэл болох дөхөж байгаа бол бид ардчилсан хүмүүнлэг нийгмийг байгуулж байна, улс орны хөгжил, ирээдүйг монгол үрс маань авч явна гэж ярих утга байна уу. Монгол үрс минь монголынхоо газар шороон дээр төрөөд аз жаргалтай гэхээ болъё оо ядаж байгалийн жамаараа өсөж торних эрхтэй. Гэтэл араатнаас доор амьтдын гарт хүүхэд нас нь үрэгдэж бие бялдар, эрүүл мэнд, сэтгэл, оюун санаагаараа хохирч сүг болж амьдарч байгаа тохиолдол цөөнгүй байна. Бид тийм нийгмийг бий болгохыг зориогүй. Ийм нийгмийн төлөө бидний өвөг дээдэс цусаа урсгаж ирээгүй. Бид нэгэн үед хүчирхэг яваад мөхөхийн даваан дээр босож ирээгүй билүү. ХХ зууны эхэнд дэлхийн судлаачид Монгол орныг мөхөж яваа үндэстэн гэж хэлсэн байдаг.  Бид зургаан зуу хүрэхгүй байсан хүн амаа зуун жил хүчин зүтгэж байж эрүүл саруул, эрдэм мэдлэгтэй гэж үзэгдэж буй өнөөгийн гурван сая хүн амд хүргэсэн. Одоо хүн нь илүүдээд үр хүүхдээрээ зугаа хийж, гарынхаа чилээг гаргаж, хурууныхаа үзүүрээр зарж, зарцалж, зандарч, доромжлох болсон гэлтэй. Бид бүх буруу үр дагавар бүрийг ядууралтай холбож ирсэн. Харин энэ асуудлын хувьд бол ядуурал биш тэнэгрэл, зовлон биш жаргалдаа ташуурч байгаа хэрэг юм. Өөрөө хорвоод хүн төрүүлж амьдрал хайрлачихаад өөрийн гараар устгаж байгаа эцэг эх хэн бэ? Хүний үрийг доромжлон хүчирхийлж, устгаж байгаа тэр араатанд нийгэмд оршиж, монголын хүн амын тоонд орох эрх байна уу. Хүүхдийн эрхийг хамгаалсан, хүний эрхийг зөрчихгүй байх талаар олон хууль тогтоомж байгаад хэрэгжүүлэх механизм нь боловсронгуй биш болохоор хууль газар дээрээ хэрэгжихгүй байна. Нэг жишээ дурдъя: 2017 оны байдлаар мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулах байгууллагаас Монгол Улсын Эрүүгийн хуульд заасан "Бэлгийн дур хүслээ ёс бусаар хангах” гэмт хэргийн мөрдөн байцаалт явуулсан байдаг. Нийт хэргийн 89.9 хувь нь бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүд, үүнээс 2.8 хувь нь 1-3 насны, 9.4 хувь нь 4-6 насны, 37.1 хувь нь 7-10 насны, 50.7 хувь нь 11-12 насны хүүхдүүд байсан ба 26.3 хувь нь давтан бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн, 30.4 хувь нь удаан хугацааны турш, 10.8 хувь нь бэлгийн замын халдварт өвчин туссан, 5.6 хувь нь жирэмсэлсэн, 4.2 хувь нь ямар нэгэн сэтгэцийн эмгэгтэй болсон ийм аймшигтай тоо баримт байна. Бид хүүхдийн бэлгийн хүчирхийллийн талаар ярихдаа зөвхөн эмэгтэй хүүхдүүд дээр яриад байна. Гэтэл цаана нь хэчнээн насанд хүрээгүй бяцхан хөвгүүд маань хүчирхийлэлд өртөж хүйсийнх нь чиг хандлага өөрчлөгдөж, амьдрал нь орвонгоороо эргэж, эр хүн байж чадахаа больж байгаа талаар ярихгүй байна. Бэлгийн дарамт, хүчирхийллээс өөр өчнөөн хүчирхийлэлд хүүхдүүд маань өртсөөр байна. Энэ талаар  АШУҮИС-ийн АУС-ийн Сэтгэцийн эрүүл мэндийн тэнхим, НЭМС-ийн Эрүүл мэндийн нийгмийн ажил, нийгмийн ухааны тэнхимийн багш, судлаачид нарийвчилсан судалгаа хийж, түүнээс гарах арга зам, хэрхэн шийдвэрлэх талаар судалгааны ажлаа явуулсаар байна.

Яг ямар үйлдлийг хүүхдийн хүчирхийлэл гэж хэлээд байна вэ. Зарим эцэг эх, асран хамгаалагчид хүүхдээ хүмүүжүүлж, зааж сургаж байна гэх нэрийдлээр гар хүрдэг ч тэр үйлдлээ хүчирхийлэл гэж боддоггүй тохиолдлууд цөөнгүй байдаг?

Хүүхдийн хүчирхийлэл гэдэг нь санаатай эсвэл санамсаргүйгээр хүүхдийн амь нас, эрүүл мэнд, хөгжил, бие махбодь, сэтгэл санаанд хор хохирол учруулах үл хайхрах байдал, бэлгийн зүй бус үйлдэл болон бие махбодын шийтгэл, сэтгэл санааны дарамт үзүүлэх гэж тодорхойлогдсон байдаг. 2016 онд хийгдсэн “Хүүхдийн эрх ба хамгаалал”  судалгаагаар гурван эцэг эх, асран хамгаалагч тутмын нэг нь л “Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хуулийг уншиж, танилцсан гэж хариулсан бол орон нутагтаа ажиллаж буй “Хүүхэд хамгааллын хамтарсан баг”-ийг мэдэх үү? гэсэн асуултад дөрвөн эцэг эх, асран хамгаалагч тутмын гурав нь мэдэхгүй гэж хариулсан байна. Үүнээс харахад эцэг эх, асран хамгаалагчдын хүүхдийн эрхийн талаарх хууль эрх зүйн болон хүүхэд хамгааллын зарим үйлчилгээний талаарх ойлголт, мэдлэг дутмаг байгаагаас үүдэж хүүхдийн эрхийг зөрчих, зөрчигдөх асуудал жил ирэх тусам ихэссээр байна. Хүүхдийн хүчирхийллийг хүүхдийн эсрэг сэтгэл санааны дарамт үзүүлэх, хүүхдийг үл хайхрах, хүүхдийн эсрэг бэлгийн хүчирхийлэл үзүүлэх, бие махбодын хүчирхийлэл үзүүлэх гэсэн дөрвөн хэлбэрт хувааж үздэг. Хүүхдийн хүчирхийллийн талаар судалгаанд хамрагдсан нийт 4,264 хүүхдийн 17.2 хувь нь хүчирхийлэлд өртөж байгаагүй гэсэн бол 82.8 хувь нь ямар нэг байдлаар хүчирхийлэлд өртөж байсан гэж хариулсан байдаг. Монгол Улсад хэчнээн дүрэм журам батлагдсан ч эцэг эх, асран хамгаалагч, хүүхэд өөрөө хүчирхийллээс урьдчилан сэргийлэх мэдлэг, мэдээлэл дутмаг түүнээс улбаатай учрах хохирлын талаар ойлголтгүй байвал хүчирхийлэл үргэлжилсээр л байх болно.

Судалгаанд хамрагдсан хүүхдүүдээс харахад ямар төрлийн хүчирхийлэлд илүүтэй өртөж байгаа вэ?

Бэлгийн хүчирхийллээс гадна судалгаанд хамрагдсан хүүхдүүдийн дийлэнх хувь нь үг хэлээр доромжлуулах болон бие махбодын хүчирхийлэлд өртсөн байна. Харин үлдсэн хувь нь ялгаварлан гадуурхуулах, хүнд нөхцөлд ажиллах, гэрээсээ хөөгдөх зэрэг хүчирхийлэлд өртөж байсан гэж мэдэгдсэн байдаг. 2017  онд хийгдсэн “Өсвөр үеийнхний дуу хоолой” судалгаанд оролцсон хүүхдүүдийн 37.9 хувь ямар нэг байдлаар дээрэлхүүлж доромжлуулсан гэж, 40.7 хувь нь бусад хүүхдийг зодуулж дээрэлхүүлж байхыг харсан, тэдгээр хүүхдүүдийн 84.2 хувь нь хэнд хандахаа мэддэггүй, урт хугацаагаар гуньж гутран, сэтгэл зовуурьтай  байсан гэсэн тоо баримт байна. Сүүлийн үед цахимаар, гар утсаар хүүхдүүд хүчирхийлэлд их өртөж байна. БСШУСЯ-наас цахим хүчирхийллээс хүүхдийг сэргийлэх чиглэлээр арга хэмжээнүүд авагдаж, “Цахим орчин дахь хүүхдийн эсрэг бэлгийн хүчирхийлэл, мөлжлөгөөс урьдчилан сэргийлэх” БСШУСЯ, ХЗДХЯ-ны хамтарсан тушаал гарч байсан. Эцэг эхчүүдийг хүүхдүүдийнхээ цахим хэрэглээнд хяналт тавих, ерөнхий боловсролын сургуулиудын сурагчдыг хичээлийн цагаар гар утас хэрэглэхгүй байх, хэрэглүүлэхгүй байх талаар сургуулиудын удирдлага, багш нарт үүрэг, зөвлөмж өгч байсан нь үр дүн өгсөн гэж боддог юм. Би тэр үед сайдын зөвлөх байсан. Ийм тохиолдолд гадны улс орнуудад өсвөр насны хүүхдүүдийн цахим хэрэглээнд цензур тавьж хүн бүр дагаж мөрддөг. Жишээ нь орой есөн цаг гэхэд Америк, европын хүүхдүүд бүгд унтдаг, зурагт ер нь үздэггүй, үзүүлдэгч үгүй юм билээ. Гар утсаар огт тоглуулдаггүй гэх жишээтэй. Наад захын иймэрхүү арга хэмжээнүүдийг эцэг,эх, багш нар нь авч хэвших ёстой. Хүүхдүүд нь ч дуулгавартай хүмүүжилтэй байх ёстой юм.

Бид нийгмээрээ хүүхдийн хүчирхийллийн эсрэг тэмцэх хэрэгтэй гэж ярьдаг ч энэ талаар анхаарч хэрэгжүүлсэн ажил маш цөөн. Ер нь нийгэмд хүчирхийлэл үйлдэж буй этгээдүүд нь хэн байна вэ?

Хүүхдийн эрхийг зөрчиж, сэтгэл санаа, бие махбодын хүчирхийлэл үйлдэгч гол этгээдээр дээд ангийн хүүхэд, хойд ээж, аав, үе тэнгийнхэн, багш, эцэг эх, асран хамгаалагч нарыг хүүхдүүд нэрлэсэн байна. Мөн бэлгийн хүчирхийлэл үйлдэгч этгээдүүдийн 46.4 хувь нь гэр бүлийн гишүүн, 22.1 хувь нь хамаатан садан, 31.5 хувь нь таньдаг хүн байсан байна. Хүчирхийлэл үйлдэгчдийн 76.2 хувь нь цагдан хоригдсон, 21.8 хувь нь хувийн баталгаа авсан, 1.9 хувь нь бусад таслан сэргийлэх арга хэмжээ авсан байна. Түүнчлэн асуулгад хамрагдсан хоёр хүүхэд тутмын нэг нь амьдарч буй орчноо аюулгүй, хамгаалагдсан орчин гэж үздэггүй бөгөөд тэдний 38.3 хувь нь сургуулийн орчноос (багш, сургуулийн атаман, нийгмийн ажилтан, дотуур байрны багшаас), 45.3 хувь нь гэр бүлийн орчноос (өөрийн төрсөн болон хойд эцэг эх, ах эгч, хамаатан садан) 16.4 хувь нь бусдаас (гудамж талбайд, үзвэр үйлчилгээний газар, цахим орчинд, танихгүй хүнээс) хамгийн их айдаг гэж хариулсан байна. Энэ юуг хэлж байна вэ гэхээр хүүхдэд ээлтэй, аюулгүй орчин байхгүй байна гэсэн үг. Үүнийг хүүхдүүд хэлээд байна.  Хүүхэд байтугай зулуучууд, ер нь аль ч насны хүмүүст алга. Энд л жинхэнэ утгаараа төрийн оролцоо хэрэгтэй байна. Монгол Улс аюулгүй байдлаараа дэлхийд сүүл хавьцаа явж байна. Би дандаа хэлэх дуртай нэг үг бол Монголын эзэнт гүрний үед арван наймтай охин мориндоо алт ачаад нэг өнцгөөс нөгөө өнцөг хүртэл явахад айх аюулүй тийм амар амгалан байжаамуй гэж Чингисийн цадигт бичсэн байдаг. Тэр ауюлгүй байдлыг бид бий болгох ёстой. Аюулгүй байдал бол эрүүл байхын гол үндэс, эрүүл ард түмэн хөгжлийн гол хүч.

Энэ тоо баримт Монгол Улсын хэмжээнд ийм өндөр байгаад байна уу. Бусад гадны улс, орнуудтай харьцуулсан судалгаа бий юу?

2017 оны байдлаар дэлхийн хэмжээнд 2-17 насны нэг тэрбум хүүхэд ямар нэгэн байдлаар хүчирхийлэлд өртсөн гэсэн тооцоо байдаг. Япон Улсын хэмжээнд 2018 онд л гэхэд 81894 хүүхэд хүчирхийлэлд өртсөн байна.  Энэ нь тэдний хүн амын 0.062 хувь байна. Харин Европын холбооны улс орнуудад хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүдийн дунд судалгаа явуулахад 9.6 хувь нь бэлгийн, 22.9 хувь нь бие махбодын, 34.7 хувь нь үл хайхрах, 29.6% сэтгэл санааны дарамт хэлбэртэй байсан байна. Европын холбоонд хүчирхийллийн эсрэг үйл ажиллагааны төлөвлөгөө баталж хэрэгжүүлж эхэлснээс хойш хүчирхийллийн тоо эрчимтэй буурсан бөгөөд, хүүхдийн хүчирхийллийн шалтгаант үхэл 11 хувиар буурсан байдаг. Гэтэл манайд улсын хэмжээнд нийт хүүхдүүдийг хамруулсан хүчирхийллийн судалгаа байхгүй байна. Зөвхөн тус тусдаа хийсэн судалгаа байдаг бөгөөд судалгаанд хамрагдаагүй маш олон хүүхдүүд хүчирхийлэлд өртөж, өртсөөр байгааг үгүйсгэхийн аргагүй. 

Хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүд сэтгэл зүйн гүн хямралд орсноор амиа хорлох тохиолдол цөөнгүй гарч байгаа гэсэн судалгаа байсан?

Тийм ээ. Жишээ нь манай багш нарын хийсэн судалгаагаар Сэтгэцийн эрүүл мэндийн төвд хандсан хүүхдийн тооноос харахад жилээс жилд энэ тоо нэмэгдсээр байна. Цаг хугацаандаа тусламж үйлчилгээ авч чадаагүй хүүхдүүд амиа хорлох эрсдэл ч дагаад нэмэгддэг. 1992-2002 оны судалгаагаар 10-17 насны 330 хүүхэд амиа хорлох оролдлого хийж, 146 хүүхэд амиа хорлосон тохиолдол гарсан бол 2002-2008 онд 166 хүүхэд амиа хорлох оролдлого хийж, 234 хүүхэд амиа хорлосон тоо баримт бий. Хүйсийн хувьд хөвгүүд илүүтэй байсан нь мөн судалгаагаар гарсан. Мөн 2013 онд дэлхий дахинд суурилсан эрүүл мэндийн судалгаанд хамрагдсан дөрвөн сурагч тутмын нэг нь сүүлийн нэг жилд амиа хорлох тухай бодож, долоон сурагч тутмын нэг нь амиа хорлохоор төлөвлөж, арван сурагчийн нэг нь нэг ба түүнээс олон удаа амиа хорлох оролдлого хийсэн байдаг байна.

Манай нийгмийн нэг дутагдал гэх үү. Мэдээ, мэдээлэл гарах үеэр шуугьж ирээд л эргээд мартчихдаг талтай. Тиймээс баярын өмнө энэ сэдвийг хөндөж тантай ярилцахыг зорьсон юм. Ер нь хүүхдийн хүчирхийллийн эсрэг ямар арга хэмжээ авах хэрэгтэй вэ?

Монгол Улсын хүчирхийллийн эсрэг үндэсний төв үйл ажиллагааны хүрээнд өдийг хүртэл гэр бүлийн тухай хуулийг шинэчлэн баталсан, гэр бүлийн хүчирхийллийг гэмт хэрэгт тооцдог болсон, хүчирхийлэлд өртсөн хүмүүсийн нэг цэгийн үйлчилгээний төв байгуулсан, түр хамгаалах байр хүүхдийн тусламжийн утас нээж, үйл ажиллагааг тогтворжуулж ажиллуулан, цуврал сургалт зохион байгуулсан зэрэг олон ажлыг хэрэгжүүлж, ажилласаар ирсэн. Гэсэн ч энэ мэт хүчирхийллийн хэргүүд гарсаар байна.

Харин олон улсын туршлагаас харахад АНУ-ын  хүчирхийлэлтэй тэмцэх төвийн үйл ажиллагаа урьдчилан сэргийлэх болон хүчирхийлэлд өртсөн хүмүүсийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ гэж хоёр ангилдаг байна. Уг төв нь шинжлэх ухааны судалгаан дээр буюу нотолгоонд суурилсан баримтаар сан үүсгэж бодлого боловсруулдаг. Урьдчилан сэргийлэх тусламж үйлчилгээнд эрүүл мэндийн боловсрол олгох сургалт, ерөнхий боловсролын хүүхдүүдийн хоорондох дарамт, доромжлолыг багасгах зорилгоор өсвөр үеийнхэнд үе тэнгийнхэн бага насны хүүхдүүдтэй харилцах ур чадварын сургалт гэх зэрэг нас насанд тааруулсан сургалт хийдэг байна. Хүчирхийлэлд өртсөн хүмүүст үзүүлэх тусламж үйлчилгээнд эрүүл мэндийн мэргэжилтэн, сэтгэл зүйч, сэтгэцийн эмгэг судлаач, хуулийн зөвлөх бүрдсэн хамтарсан баг ажилладаг ба нуугдмал хүчирхийлэл илрүүлэх тал дээр анхаарлаа тавьж ажилладаг байна. Мөн бэлгийн хүчирхийлэл үйлдсэн этгээдийг, хүчирхийлэгчийн эцэг, эх, хамаатан садан бүхий л хүрээний хүмүүсийг хаа явсан газар нь хүчирхийлэгч, хүчирхийлэгчийн гэр бүл гэж нийгмээрээ жигшин зэвүүцэж, гэрийнх нь гадна хүртэл хүчирхийлэгч гэсэн самбар, пайз тавьдаг нь энэ төрлийн гэмт хэрэг гарахыг тодорхой хэмжээгээр бууруулж чаджээ. Тиймээс хүүхдийн хүчирхийлэлтэй цаашид тэмцэхийн тулд хүчирхийллийн эсрэг үндэсний төвийн үйл ажиллагааг дэмжих зорилгоор олон улсын жишиг бүхий хүүхдийг хүчирхийллээс хамгаалах эрүүл мэндийн төв байгуулах шаардлагатай байна. Бид хүүхдийн хамгаалах байранд байгаа хүүхдүүдэд эрүүл мэндийн анхан шатны үзлэг, оношилгоо хийхээр төлөвлөж байна. Мөн бид өсвөр үе, залуучуудын эмнэлгийг байгуулах гэж байна. Манай сургуулийн эрдэмтэн, судлаачид нотолгоонд суурилсан судалгааны ажлуудыг хийж, хүүхдийн хүчирхийллийг бууруулахад хувь нэмэр оруулахаар хичээж байна. Манай “Тархи судалалын хүрээлэн”-ийн эрдэмтэд нийгмийн стресс бухимдал нь хүний сэтгэн бодох чадвар шийдвэр гаргалтад хэрхэн нөлөөлж байгааг, ялангуяа архи сэтгэцэд нөлөөт эмийн болон мансууруулах бодисын хэрэглээ хүний зан авир төрхөд хэрхэн нөлөөлж, хүчирхийлэл үйлдэхэд хүргэж буй нөлөөллийг судлана.  Хүчирхийллийн асуудал бол нийгмийн гаж үзэгдэл. Үүнд нөлөөлж буй хүчин зүйлийг арилгахад бүх нийтийн оролцоо, хамтын хүч зайлшгүй шаардлагатай тул хүн бүр хүчирхийллийн эсрэг хамтдаа тэмцэцгээе.

Нийт ард түмэндээ Монгол түмний баяр цэнгэлийн манлай баяр наадмын  мэнд хүргэе. Сайхан наадаарай.

Ярилцсанд баярлалаа. Ажлын амжилт хүсье.