Монгол ялах уу, модоо барих уу

Монгол ялна. Сонгуулийн үеийн сүрт уриаг эрхэм уншигч та санаж байгаа байх. Ялна гэсэн уриаг гаргаж ирсэн Ардчилсан намын нэр дэвшигч үнэхээр ялчихаад одоо Ерөнхийлөгчийн суудалд суугаа. Ерөнхийлөгчийн эрх хэмжээ монголчуудыг ялахад хангалттай тус болохгүй ч энэ уриа нь горилогчид нь ихээхэн тус болсон. Монгол ялна гэснээс цар тахлын цөвүүн цаг үед монголчууд үнэхээр ялж чадах уу гэдэг бүрхэг болчихлоо. Экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүн болох түүхий эдийн ханш хэлбэлзэж, хилээ хаачихсан болохоор нүүрсний экспорт ч тасалдахад хүрээд байна. Вирусээс бид хааж боогоод хангалттай хамгаалж байгаа ч хааж боож хамгаалах нь эдийн засгийн хөдөлгүүрийг зогсоочих вий гэсэн айдас эдийн засагчид дунд хангалттай бий. 

Одоо хэдэн таагүй мэдээ дуулгая. Өнөө хэр нь орлого олох уу гэж маргалддаг мөртлөө эдийн засаг нь бүхэлдээ хамаарах болсон “Оюутолгой” төслийн орлого мэдэгдэхүйц буурчээ. Шалтгаан нь өнөөх л коронавирус. “Оюутолгой” энэ оны хоёрдугаар улиралд нийдээ 278 сая ам.долларын орлого олжээ. Тоо нь их ч гэсэн үзүүлэлт нь маш муу. Өнгөрсөн жилийн мөн үеийнхтэй харьцуулахад мега төслийн орлого 27 хувиар унасан нь энэ. Говь нутгийн зэс эрдэнэ болсон энэ төслийн гол үнэ цэн болсон зэсийн ханш дэлхийн зах зээл дээр 12 хувиар унаад байна. Он гарснаас хойш хангалттай хэлбэлзсэн зэсийн ханш цаашид ч буурах хандлагатай байгаа. “Оюутолгой” төслийн хувьд зэсийн агуулга багатай хүдэр олборлосон нь ч орлого буурах нэг шалтгаан болжээ. Гэхдээ компанийн зүгээс алтны агуулга ихээр хэмжигдэх үедээ хүрч байгаа учраас гуравдугаар улиралд орлого өсөх хүлээлттэй байна. 

Дараагийн муу мэдээ нь манай улсын экспортын талаас илүү хувийг эзэлдэг нүүрсний салбар ч базаахгүй нөхцөл байдалд байна. Орон нутгийн өмчит “Тавантолгой” ХК-ийн борлууллалтын орлого эхний хагас жилд 26 хувиар буурч өнгөрсөн жилийнхтэй харьцуулахад бараг зургаа дахин буурчээ. Нүүрсний салбарын өөр нэгэн компани болох “Mongolian Mining” компанийн борлуулалт хоёрдугаар улиралд 44 хувиар буурчээ. Үндэсний статистикийн хорооны тайланд дурдсанаар уул уурхайн гаралтай экспортын гол нэрийн бараа бүтээгдэхүүний экспорт өмнөх оны мөн үеэс 1.1 тэрбум ам.доллароор буураад байна. Ингэж буурахад зэсийн баяжмалын экспорт 321.4 сая ам.доллар, нүүрсний экспорт 852.7 сая ам.доллароор буурсан голчлон нөлөөлжээ. 

“Экспортын гүйцэтгэх буурах хандлагатай байгаа. Ялангуяа нүүрс болон зэсийн экспорт буурсан төлөвлөсөн хэмжээнд хүрэхгүй байх нөхцөл үүслээ” гэж Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон Улсын онцгой комиссын мэдээллийн үеэр ярьж байсан юм. 

Уул уурхайн салбарын борлуулалт ийнхүү тасарч байгаа нь эдийн засгийн хямрал үүсэх, төсвийн орлого бүрдэхгүй байх хамгийн том нөхцөл болох билээ. Гэхдээ уул уурхайн салбарынханд таатай нэгэн мэдээлэл байгаа нь БНХАУ-тай хиллэдэг боомтууд дээр наймдугаар сараас эхлэн “ногоон гарц”-ны журам үйлчилж эхлэх юм. Энэ журмаар тээврийн жолоочид нэвтрэх, буцаад эх орондоо ирэхэд тодорхой хэмжээний таатай боломж үүсэх аж. БНХАУ-ын талтай ийнхүү хэлэлцсэний дүнд “ногоон гарц”-ын журам наймдугаар сарын 01-ний өдрөөс хэрэгжиж эхэлнэ. 

Биднийг муу мэдээгээ эргэцүүлж байх зуур гаднынхан бидэнд хангалттай анхааруулга өгсөн юм. Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк зэрэг олон улсын томоохон байгууллагууд Монгол Улсыг коронавирусээс шалтгаалсан эдийн засгийн хямралд өртөх магадлал өндөр орнуудын ангилалд багтаасан. Тэд энэ базаахгүй таамгийг бодит байдал дээр үүсгэчихгүйн тулд төсвийн сахилга батаа сайжруулж хэрэггүй зардлаа тана, ядуурлыг бууруулах бодит алхам хий, эдийн засгийн бодлогодоо цогц реформ оруул гэдэг гуравхан зүйлийг л захиж байгаа. Гэвч бид “орос эмч”-ийн энэ зөвлөгөөг хэрэгжүүлэлгүй цар тахлын нөхцөл байдалтай золгожээ. Одоог хүртэл Засгийн газар хилээ нээхгүй гэх байр суурин дээрээ хатуу зогсож буй бөгөөд есдүгээр сарыг хүртэл онцгой дэглэмээ үргэлжлүүлэхээр болсон. Есдүгээр сар гэдэг бол гуравдугаар улирлын тайлан бараг бэлэн болдог цаг. Энэ цаг үед улам буураад байгаа эрдэс бүтээгдэхүүний салбар хаа хүрч унахыг бид таашгүй. Эдийн засгийн энэ их хүнд байдал дунд бид гурван жил дараалж бондын өр төлбөр төлөх тооцоо бий. Ирэх жил бид 10.8 хувийн хүүтэй 500 сая ам.долларын “Мазаалай бонд”, 2022 онд 5.1 хувийн хүүтэй нэг тэрбум ам.долларын “Чингис бонд”, 2023 онд 5.6 хувийн хүүтэй 800 сая ам.долларын “Гэрэгэ бонд”, 2024 онд 8.7 хувийн хүүтэй 600 сая ам.долларын “Хуралдай бонд”-ыг төлнө. Өөр бусад өр төлбөр, гадаадын хөнгөлөлттэй зээл нийлээд 11, тэрбум ам.долларын өр төлбөр бий.

Аливаа улс орон дундаж давхаргаа хамгаалахын тулд жижиг, дунд үйлдвэрээ дэмжих бодлого баримталж байна. АНУ-д жишээлбэл татвар хэр зэрэг төлснөөс хамааран зарим салбартаа буцаан олголт өгөхөөр болсон бол татварын хэмжээ, эдийн засгийн чадамжаар нь ангилж тодорхой хэмжээний хөтөлбөрт хамруулж байна. Ажлын байрыг хадгалж үлдэхийн тухайтад гэрээсээ ажиллах түр журмыг баталж, төрийн албанд ч мөрдүүлэхээр болж байх жишээтэй. Гэтэл бид энд бодит тусламж болох ямар нэгэн хөтөлбөр хэрэгжүүлээгүйгээр барахгүй цаашид онцгой дэглэмээ үргэлжлүүлэхээр болчихсон. Яахав НДШ авахгүй зэрэг шийдвэр гарсан ч бүх зүйл хэвийн байдалд ороход эдийн засаг ямар байх вэ, иргэд юун дээр “газардах” вэ гэдэг нь одоо хүртэл тодорхой болоогүй байна. 

Монгол ялна гэдэг марзан ч юм шиг уриа бол угтаа монголчууд ялна гэсэн үг юм. Монголчууд ялна гэдэг нь эргээд эдийн засгийн зөв бодлого. Эдийн засгийн зөв бодлого нь явж, явж Монгол хүн гэдгийг мөхөс би бус үгийг нь авдаггүй эдийн засагчид хэлж байна. Хүнээ дэмжинэ гэдэг нь бодлогоор боломжоор ханга гэсэн үг. Ямар нэгэн хямрал дагаж савладаггүй, өвчний өмнө бөхийдөггүй байх боломжоор хангана гэсэн санаа. Хэн ч давагдашгүй хүчин зүйлийг тааж, тааварлаж чадахгүй. Гэхдээ давагдашгүй хүчин зүйл тохиолдолд хүнээ бат зогсоох үүрэг нь улс оронд байдаг юм.

Эх сурвалж: Өглөөний сонин