П.Нямлхагва: Хэлний баялаг ядуурахын хэрээр  хүмүүсийн сэтгэлгээ ядуурч байна

ЭХ ХЭЛНИЙ ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ҮГИЙН САНГ НЭМЭГДҮҮЛЭХ ТАЛААР

ТУСГАЙ БОДЛОГО БАЙМААР САНАГДДАГ

Эх хэлний зөв бичих дүрмийн талаарх эргэлзээ иргэдийн дунд олонтаа гардаг. Эх хэлээ зөв сайхан бичих талаар эрдэмтэн мэргэд, зохиолч яруу найрагч нар дуу хоолойгоо хүргэсээр байна. Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт яруу найрагч П.Нямлхагва эх хэл болон зөв бичих дүрмийн маргааны талаар өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлсэн юм. Тэрбээр удахгүй уншигчдынхаа гарт найман жилийн турш хийсэн судалгааны бүтээл болох “Монгол ахуй, соёлын үг хэллэгийн тайлбар толь”-ио хүргэх гэж байгаа гэдгийг энэ ташрамд дуулгая.

-Эх хэлний зөв бичих дүрмийн талаар сүүлийн үед эргэлзээтэй ойлголт их гарах болсон. Үүний уг шалтгааныг юу гэж бодож байна вэ?

-Цахим сүлжээгээр үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа хүмүүсийн бичиж, ярьж байгаа нь их л зөрүүтэй, маргалдсан маягтай харагдах юм. Маргааны гол сэдэв нь шинэ монгол үсгийн зөв бичих үсгийн дүрмийн талаар байна лээ. Тэр маргалдаад байгаа шалтгаан нь бол хэд гуравхан үгийн тухай л бидний үед ингэж бичдэг байлаа, одоо ийм бичдэг боллоо гэсэн л нэг явган хэрүүл дэгдээд байгаа юм. Жишээ нь, “шавьж - шавж, бөжин - бүжин, гараг - гариг" гэх мэтчилэн хэдхэн үгийн хүрээнд энэ маргаан түгээд байгаа юм. Тэр нь тэгээд зарим ойворгон хүмүүс цахим пост, бичвэр, яриа сэлтээр цааш цахимд түгэхдээ монгол хэлний бүх үгийн зөв бичих дүрмийг бүгдийг нь өөрчлөөд хэн ч ойлгох аргагүй хачин юм болгочихсон юм шиг сэтгэгдэл төрүүлээд байна. Уухиа морь шиг түйвээн үймээнийг дагаж давхидаг хэсэг нөхдийг аванхайлаад байгаа юм. Зарим нөхдүүд нь зөв бичих үсгийн дүрэм өөрчлөгдөөгүйг мэдсээр байж бүүр зориудаар олон түмнийг төөрөлдүүлэх гэсэн санаа, утгатай зүйлс бичиж байна. Зарим нэг нь энэ үүсээд байгаа зөрүүтэй ойлголтыг хэт тоглоом наргиа болгон дооглож даапаалж, утга чанарыг нь зориуд гуйвуулан, зөв ойлголт өгөх гээд хичээж буй хүмүүсийн үзэл бодлыг юу ч биш болгож, хог шороо мэт харагдуулахыг эрмэлзэж байна. Үнэндээ бол зөв бичих үсгийн дүрэм өөрчлөгдөөгүй юм шүү дээ. Ц.Дамдинсүрэнгийн журамласан дүрмээрээ явж байгаа.

-“Боловсрол” ТВ-ээр гарч буй “Үндэсний үсэглэлийн аварга” нэвтрүүлэгт амьдрал ахуй дээр тэр бүрийд хэрэглээд байдаггүй хэл хугалмаар үг их гардаг. Үүнд ард иргэд шүүмжлэлтэй хандаад байх шиг?

-Би хувьдаа тэр нэвтрүүлгийг харин ч их сайшааж, олзуурхаж үздэг. Үндэсний агуулгатай  контентоо дэмжинэ гэж уриалж байгаа өнөө цагт харин ч сайхан нэвтрүүлэг гэж боддог. Мэдээж уралдаан цэнгээнт нэвтрүүлэг учраас амар хялбар бичигдэх үгийг сонгохгүй, аль болох бичихэд эргэлзээтэй бичигддэг ховор үгсийг сонгож нэвтрүүлэгт ашиглах нь зүйн хэрэг шүү дээ. “Амьдрал” гэж бичихэд хүүхдүүд бүгд алдахгүй үсэглэнэ. “Амьдарлага” гэж бичихэд хүүхдүүд эргэлзэнэ, зарим нь алдана. Алдсан нь хасагдана. Уралдаан тэмцээний зарчим шүү дээ. Энийг л асуудал болгож цахим сүлжээгээр нэг юм боллоо. Энэ нь “амьдрал” гэдэг үгийг “амдарлага” гэдэг үгээр сольж хэрэглээнд хэрэглэе гэсэн санаа огт бишийг хүн бүхэн л мэдэж байгаа. Эх хэлний талаарх бодлогыг хүчгүйдүүлэн замбраагүйтүүлэх гээд байгаа нь харин ч ойлгомжгүй байгаа юм. Үүн дотор нэг бус нэр нөлөөтэй хүмүүс оролцон олон түмнийг турхираад байгааг хэн хүнгүй л мэдсэн дээ. Дайран дээр давс гэгчээр яг энэ цахим маргааний үеэр зарим нэг ухаан богино хүмүүс түүнийг нь дэвэргэж тус нэвтрүүлгийн дүрс зурган дээр эвлүүлэг хийж цахим сүлжээгээр цацаад улам их замбраагүйтүүллээ. Хүн өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх нь хүний эрхийн асуудал ч гэлээ ёс зүй, гоо зүйд захирагдаж байж сая хүний нийгмийн нэг эд эс гэж хүлээн зөвшөөрөгдөнө шүү дээ. Тийм биз дээ

-Шинээр гаргасан журамласан толь бичгийн дүрмийг өөрчилсөн мэтээр хүмүүс маш их ярьдаг. Энэ тал дээр таны бодол?

-Шинэ үсгийг анх зохиосон Ц.Дамдинсүрэн гэдэг хүний гаргасан зөв бичих үсгийн дүрмээр л өнөөг хүртэл явж ирлээ шүү дээ. 1946 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс шинэ монгол үсгийг анх хэрэглэж эхэлсэн гэдэг. Тэр үед Ц.Дамдинсүрэн “Монгол шинэ үсгийн товч дүрэм” гэдэг номыг гаргасан юм гэнэ лээ. Их эрдэмтнийг шүүмжлэх гэсэн хэрэг биш л дээ гэхдээ л мэдээж анхны юм болохоор түүнд алдаа оноо байсан л байх. Түүнийгээ Ц.Дамдинсүрэн гуай, Б.Осор гэж эрдэмтэнтэй хамтраад улам боловсронгуй болгож 1983 онд “Зөв бичих үсгийн дүрмийн толь” бичиг хэвлүүлсэн. Олон эрдэмтэдтэй санал солилцоод алдаагүй гэж үзсэний үндсэн дээр тус толийг гаргасан нь ойлгомжтой. Зарим нөхөд нь “Бид багадаа ингэж сурсан одооны эрдэмтдийн санал болгоод байгаа энэ дүрэм бол бидний сурсан дүрэм биш байна”, “Зөв бичих үсгийн дүрмийг өөрчилсөн байна” гэх зэргээр энд тэнд дур зоргоороо жиргэх болсон. Түүнийг нь олон түмэн аванхайлан дэмжиж нийгэмд “Хуучин зөв, зүгээр, хүн бүхэн сураад алдахгүй бичдэг болсон байсан үсгийн дүрмийг одоо цагийн монгол хэлний эрдэмтэд дур мэдэн өөрчилж, эх хэлний зөв бичих зүйг замбараагүй болголоо” гэдэг ойлголт төртөл давлагаалаад эхэлсэн юм. Ингэхээр нь эрдэмтэд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Монгол хэлний бодлогын үндэсний зөвлөлтэй хамтраад мөнөөх 1983 онд Ц.Дамдинсүрэн гуай, Б.Осор гуай нарын гаргасан “Зөв бичих үсгийн дүрэм”-г дахин хэвлэсэн хэрэг. Тус толийг хэвлэхдээ ганц нэг эргэлзээтэй маргаантай бичигдээд байгаа үгийг ерөөсөө хоёр санаа байхгүйгээр ингэж бичдэг болъё гэж журамлаж өгсөн байдаг юм. Тэр нь тус толинд жижиг хүснэгтэн дотор андуурагдаж бичигдээд байдаг бичлэг болон журамлаж бичих болсон бичлэг хоёроо зэрэгцүүлж оруулснаар ялгагддаг. Тэр үг нь цөөхөн дөө. Хүний толгой эргээд байхаар юм байхгүй. Худалч хүнд гарын арван хуруунд багтахаар цөөхөн үг. Ингээд шинэ монгол бичгээр маргаангүй бичиж байхаар журамлаж хэвлүүлсэн толь бичгээ “Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн журамласан толь” нэртэйгээр хэвлүүлсэн юм. Энэ нь шинэ Монгол үсэг болоод түүнд хамаарах дүрмийг анх зохиосон Ц.Дамдинсүрэн эрдэмтний зөв бичих үсгийн дүрмийн толь болохоос өнөө цахимд шуураад байгаа хэн нэгэн хүний санаанаасаа зохиочихсон зөв бичих үсгийн дүрмийн толь биш гэдгийг өргөн олонд харин сайтар ойлгуулах хэрэгтэй л гэж бодож байна.

-Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөлөөс эх хэлээ хамгаалах тал дээр хийж хэрэгжүүлж буй ажлууд хэр үр дүнтэй байна гэж хардаг вэ?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөлөөс олон ажлууд хийсэн юм билээ. Тэндэхийн ажилтан биш болохоор би тэр бүгдийг нарийн мэдэхгүй байна. Миний мэдэж байгаар бол энэ “Зөв бичих дүрмийн журамласан толь” байна, бас гадаад нэр томъёог хэрхэн орчуулж хэрэглэх талаар өчнөөн судалгаа тайлбар, толь сэлтийг хийж хэвлэлд бэлтгэн хэвлүүлсэн зэрэг өчнөөн ажлууд бий дээ. Бид нэг ажил хийгээд байгаагаа анзаарч баалах, муулах гээд байх болохоос хийхгүй байгаа бол магтаад байх царайтай юмдаг аа даа. 

-Хамгийн их яригддаг "шавьж, шавж" гэдэг үгэн дээр жишээ авч зарим зохиолчид цахим орчинд нилээн ширүүн хэлэлцүүлэг өрнүүлсэн харагдана лээ. Ер нь зохиолч нар өөрсдөө зөв бичиж байж бусдыгаа уриалах учиртай байх?

-Би бодохдоо 1983 оноос өмнө “шавьж”, “гавьж” гэж хэсэг бичсэн байж магадгүй гэж боддог зарим хуучны ном зохиол дээр гавьж, шавьж гэж бичсэн таарч байсан шиг санагдаж байна. Үүнийгээ Ц.Дамдинсүрэн гуай 1983 онд Б.Осор гуайтай хамтран зөв бичих дүрмийн толь гаргахдаа үгийн үндэс алдагдаад байна. Ер нь “гавж”, “шавж” гэж бичих нь зөв байна гээд өөрчилсөн байхыг үгүйсгэхгүй л дээ. Тэгэхдээ бас яг тэгсэн ч гэж баримтай ярьж байгаа хэрэг биш. Ямартай ч тэр маргаад байгаа  “”шавьж”-ийг чинь 1983 онд Ц.Дамдинсүрэн гуай “шавж” гэж бичнэ ээ л гээд хар дээр цагаанаар хэвлэчихсэн байгаа.  Энэ бол гарцаа байхгүй үнэн. Хэн нэгэн дурын хүн гэнэт гарч ирээд мөнөөх шинэ монгол үсэг зохиогчийн “шавьж” гэж бичнэ гэснийг толгой мэдээд “шавж” гэж бичнэ гээд өөрчилчихсөн л юм байхгүй юм билээ шүү. Мэдээж зохиолч, яруу найрагчид бол энэ зөв бичих дүрмийн тал дээр үлгэр болж бусдыгаа түүчээлэн явагч байх болохоос биш “би ингэж бичиж сураагүй”, “би бол өөрийнхөө дүрмээр бичнэ” гэхчилэн бусдыг үймүүлэгч байж хэрхэвч болохгүй л дээ. Гэвч одоо ингэж боддоггүй, бас ингэж ойлгодоггүй цөөн хүн байгааг яалтай ч билээ дээ. Ард түмэн аяндаа ялгаад ойлгочих байлгүй дээ.

-Таны шүлэг өгүүллэгүүдэд мартагдсан эртний үг хэллэг их орсон байдаг. Тэр бүрийд амьдралд хэрэглэгдээд байдаггүй нутгийн аялгуугаар бүтсэн үг хэллэг бүхий ном бүтээл хэр байдаг юм бол. Таныг “Монгол ахуй, соёлын үг хэллэгийн тайлбар толь”- бүтээж байгаа гэж дуулсан?

-Манай эрдэмтэдийн гаргасан нутгийн аялгууны судалгаа, толь бичгүүд олон байдаг даа. Үүнийг манай уншигчид андахгүй мэднэ. Яруу найрагч хүнийхээ хувьд би монгол хэлнийхээ яруу үг, хэрэглүүрүүдийг аль болох өргөн ашиглаж шүлэг бүтээл туурвихыг зорьдог. Тэр ч надад бас бахтай сайхан байдаг юм. “Харанхуйг зүхэж суухаар нэг л гэсэн лаа асаа” гэж нэг үг байдаг даа. Эх хэлний минь талаар баримталж байгаа төрийн бодлого болон эрдэмтдийн хийж байгаа зүйлсийн энэ нь ч болохгүй байна, тэр нь ч болохгүй байна гэж шүүмжилж суухаар өөрийн чадлын хэрээр бас бүтээл тууврих нь зүйтэй юм байна гэж бодсон. Тэгээд сүүлийн найман жил шахам монгол ахуй соёлын мартагдсан болон мартагдах шахаад байгаа үг, хэллэгийг судалж цуглуулж нэг тайлбар толь хийж байна. Үүнийхээ эхний ботийг бичиж дуусаад одоо хэвлэлд шилжүүлэхэд бэлэн болоод байна. Энэ тайлбар толь бол жишээ шүлэгтэй гэдгээрээ урьд өмнө гарч байсан монгол хэлний тайлбар толиудаас өвөрмөц ялаагтай юм. Өөрөө хэлвэл тухайн толинд тайларлагдсан үг, хэл яриа, хэрэглээ бичлэгт яаж ашиглагдаж болох вэ гэдгийг нь жишээ шүлгээр үзүүлсэн гэж ойлгож болно. Мөн ховор үгийн толь ч гэж ойлгож болно. Жишээ нь:

ХҮЙТЭН ЗУН

Дүүжүү алсын хөх салхи тавин хонгиноно

Дүүдийтэл шуусан хэдэн тэмээ уруугаа харна

Зуны сар гэхээргүй нар гуравлан ёлтойно

Зусландаа буусан айлууд тохь алдан жиндэнэ

“Дүүжүү алсын салхи” гэдэг нь хол алсын уужим холхиор нэвт салхилах салхийг хэлж байгаа юм.  “Хонгинох” гэдэг нь салхины төлөв байдлыг хөндий хоосон сав салхинд хонгинон дуугарах чимээгээр төлөөлүүлэн хэлсэн байдал. “Дүүдийтэл шуух” гэдэг нь хавар эрт тэмээг ноослохдоо хавсарга салхинд даарахаас сэргийлж бөх нуруу хэсэгт нь ноос үлдээн омруу гэдэс хэсгийн унгасыг авсны улмаас ноосон нэмнээтэй мэт үзэгдэх байдлын нэр. Бас “тэмээ шууна” гэнэ. Энэ мэт 200 орчим шүлэг 5000 орчим ховор үгсийг тайлбарласан толь бичиг юм.

-Хэл гэдэг мөнхөд хэрэглэгдэж байдаг мөнхийн хөдөлгөөнтэй зүйл. Саяхан УИХ эмэгтэй гишүүн монгол хэл мөхөж буй хэл болох нь гэдэг асуудал дэвшүүлсэн. Монгол хэл үнэхээр мөхөж буй хэл мөн үү?

-УИХ-н гишүүн яруу найрагч Г.Мөнхцэцэгийг тэгж хэллээ гээд л дургүйцлээ илэрхийлсэн хүмүүс цахимаар нэг дайрч давшлах шив дээ. Энэ тал дээр Улаанбаатарын Их Сургуулийн багш Хэл бичгийн ухааны доктор Ш.Баттөр, Э.Батжавхлан нар тодорхой хариу өгчихсөн дөө. Яахав тэдний бичиж хэлснээс энд тэр мөхөж буй хэлний атласт монгол хэл бүртгэгдсэн гэдгийг нь дахин хэлье. 1994 онд ЮНЕСКО-гийн «Мөхөж буй хэлний улаан ном» (UNESCOThe Red Book of Endangered Languages) цахим лавлах, 1996 онд «Мөхөх аюултай хэлнүүд» атласын (UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger) анхны хэвлэл тус тус гарч, улмаар 2001, 2009 онуудад агуулга мэдээллийг нь шинэчлэн хэвлэсэн бол цахим лавлах нь 2005 онд «Мөхөх аюултай хэлнүүд ЮНЕСКО-гийн интерактив атлас» (UNESCO Interactive Atlas of the World's Languages in Danger) болж өргөжсөн байна. Энд эмзэг, мөхөж буй хэл аялгуудыг тухайн аюулын зэрэглэлийн дагуу тэмдэглэсэн олон улсын албан ёсны эх сурвалж, мэдээллийн нэгдсэн сан болох юм. Тэгвэл энд монгол хэл аялгуудыг мөхөж буй эмзэг хэлний хувьд аюулын зэргийг нь тодорхой тэмдэглэн бүртгэлжүүлсэн байхаас гадна тухайн хэл аялгуугаар хэлэлцэгчдийн тоог ч бас оруулсан байдаг. Ер нь Монгол хэлний хэрэглээний үгийн сан, үгийн тоо хоног өдөр ирэх тоолонд хумигдаж цөөрч байгаа нь үнэн шүү. Цөөрч байгаа зүйлийг тэгээд юу гэж хэлдэг билээ дээ. Ямарч байсан хөгжиж байна гэж хэлэхгүй л байх даа. Тийм болохоор эх хэлний хэрэглээний үгийн санг нэмэгдүүлэх талаар тусгай бодлого баймаар байна. Хэл сэтгэхүй хоёр бол салшгүй холбоотой. Тийм болохоор хэлний баялаг ядуурахын хэрээр  хүмүүсийн сэтгэлгээ ядуурч байна. Огтоосоо салгаж ойлгож болохгүй хоёр зүйл бол хэл, сэтгэхүй хоёр юм шүү. Тийм болохоор одоо хүүхэд багачуудын сургалтад тэр хэл зүгшрүүлэх үг, жороо үг, зүйр үг, дайралцаа үг зэрэг ардын уламжлалт үгэн наадгайг түлхүү оруулж хүүхэд багачуудыг багаас нь хэлний мэдлэгийг нь тэлж сэтгэлгээг нь задалж монгол сэтгэхүйтэй болгох тал дээр аль аль талдаа анхаарч түлхүү ажилламаар байгаа юм даа. Гэтэл мөнөөх цахимд нь бас л эдгээр сайхан ардын үгэн наадгайг нь шүүмжлээд л хүүхдүүдэд ийм балай юм заалаа гээд л шуураад байгаа харагдана лээ дээ. “Нохой саадаг суулга” ч гэх шиг монголчууд хэзээ байхдаа нохой сааж байсан юм ч гэх шиг их мэдэгч нар гараад л ирсэн байна лээ дээ. Та анзаарч байсан уу. Өвөө эмээтэйгээ хөдөө өссөн жаал хүү их хэрсүү хэлж ярих нь хүртэл том хүн шиг болчихсон байдаг даа. Тэр чинь тэр хоёр хөгшний үгэн наадгай, зүйр үг, дайралцаа үгээр хүмүүжээд сэтгэлгээ нь задарчихаад, сэтгэхүй нь хөгжчихөөд байна. Үеийхнээсээ түрүүлчихээд байна. Гэтэл бид юу гэдэг билээ дээ. Энэ нэг муу юм одоо хэлэх хүнгүй өвөө, эмээдээ эрхлээд бүүр нэг эвдэрч гүйцлээ. Худлаа “пэд пэд” үсрээд л, бүлт бүлт яриад л гэж муушаан сөхөөж, аашилж загнадаг биз дээ. Тийм болохоор хэл сэтгэхүй хоёрыг ямагт хамтад нь авч үзэж сургалтандаа оруулж байх хэрэгтэй.

Эх сурвалж: ӨГЛӨӨНИЙ СОНИН