Хорин жилд 28 тэрбум ам.доллар олсон ч, хойч үедээ ӨР өвлүүлж байна

Монгол Улсын уул уурхайн салбар 2000 оноос хойшхи хугацаанд нийт 28 тэрбум ам.долларын уул уурхайн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэжээ. Энэ орлогыг цалин, ашиг, татвар болон ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр гэж ангилах бөгөөд сүүлийн 15 жилд уул уурхайн салбараас  шууд  хэлбэрээр  төлсөн  татвар  болон  ашигт  малтмалын  нөөц ашигласны төлбөр 9 тэрбум ам.долларт хүрчээ. Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрөөс гадна Засгийн газар ирээдүйн ашигт малтмалын орлогоо барьцаалах замаар 8.7 тэрбум ам.долларын зээл авчээ.

Засгийн газар 2011 оноос хойш Тогтворжуулалтын сан, Ирээдүйн өв санд хуримтлал үүсгэж эхэлснээр сүүлийн есөн жилд энэ хоёр санд 1.4 тэрбум ам.доллартай тэнцэх хуримтлал хийсэн байна. Гэвч  1.2 тэрбум ам.долларын зарцуулалт гарснаар цэвэр  дүнгээр  0.2  тэрбум  ам.долларын  үлдэгдэлтэй  байна.  Товчхондоо Монгол Улс уул уурхайн орлогоо бараг бүгдийг нь зарцуулсан дүр зураг ажиглагдаж байгааг эдийн засагч, судлаач Д.Ган-Очир, Б.Даваадалай, Д.Эрдэнэбаяр нарын судалгаанд бичсэн байна.

Монгол Улс уул уурхайн орлогынхоо дийлэнхийг хэрэглээд зогсохгүй ирээдүйн орлогоо барьцаалан зээл авч байгаа нь хойч үеийн санхүүгийн дарамтыг нэмэгдүүлж байна. Өнгөрсөн 20 жилийн туршид Монгол Улс уул уурхайгаас олсон орлогын нэг ам.доллар бүрийн 99 центийг хэрэглэж, дөнгөж нэг центийг л хуримтлуулсан ерөнхий дүр зургийг дээрх судлаачид сануулж байгаа юм.

Уул уурхайн орлогыг зарцуулахдаа эдийн засгийн үр ашгаас илүүтэй улс төрийн сонирхлыг илүүд үзсээр байгааг мөн тодотгож байна. Уул уурхайн орлогын өчүүхэн хэсгийг л хуримтлуулж байгаа учраас түүнийг хэрхэн зарцуулж байгаа тухай асуулт  тавигдана.  Уул  уурхайн  орлого  нь  нэгдсэн  төсвийн  бүрэлдэхүүн хэсэг болдог ч мөнгө хэлбэрээ сольдог учраас төгрөг бүрийн зарцуулалтыг мөшгөх  боломжгүй  юм.  Гэвч  уул  уурхайн  баялгийг  ашиглаж  эхлэхийн өмнөх  үе  (1998-2003)  болон  дараах  үе  (2004-2019)-ийн  зарцуулалтуудыг дараах графикаас  харьцуулвал  нэгийг  өгүүлнэ.

Уул уурхайн орлогын зарцуулалт 1998–2019 онуудад /ДНБ-ий хувиар/

Уул  уурхайн  баялгийг  ашиглаж эхэлсний эхний жилүүдэд төсвийн зарцуулалтын хандлага өөрчлөгдөөгүй байна. Энэ үе ДНБ-д эзлэх улсын өрийн хувь хэмжээ буурч байв.

Харин 2008,  2012,  2016  онуудын  сонгуулийн  жилүүдэд  дараалан  нийгмийн шилжүүлгийн зардал (ДНБ-ий 3.1 хувь), улсын хөрөнгө оруулалт (ДНБ-ий 6.3 хувь), төрийн албан хаагчдын цалин, тэтгэврийн зардал (ДНБ-ий 1.8 хувь) огцом өсчээ.

Энэ үеийн уул уурхайн орлого ДНБ-ий 6.7 хувьтай тэнцэж байгаа тул дээрх нэмэлт зардлыг шинэ зээллэгээр санхүүжүүлсэн байхаар байна. Өөрөөр хэлбэл, зарлагын дээрх гурван зүйлд л уул уурхайн орлогыг зарцуулсан гэж үзвэл Дэлхийн банкны тооцоогоор уул уурхайн орлогын 56 хувийг улсын хөрөнгө оруулалт, 28 хувийг нийгмийн шилжүүлэг, 16 хувийг цалин, тэтгэвэрт зарцуулсан дүр зураг ажиглагдаж байгааг судалгаанд дурджээ.