Хамба С.Нэргүй: Монголд шашнаар дамжсан улс төр, бизнес, хуулийнхны мафи байна

Монголын бурхны шашны үйл ажиллагаа, удирдлага зохион байгуулалтын талаар сүүлийн өдрүүдэд нэлээн шүүмжлэлтэй мэдээллүүд гараад байгаа. Үүнтэй холбогдуулан зарим хийдийн хамба лам нартай санал бодлоо солилцохоор шийдэн, энэ удаад Налайх дүүрэгт байрладаг “Сайн номуун” хийдийг зорилоо. Өмнө нь очиж байгаагүй тул нутгийн иргэдээр заалгасаар ойртоход өндөрлөг сэрүүн дэнж дээр байрлах сүрлэг сайхан хийд биднийг угтав.

Хийдийн гадна тохижилт, доторх орчин цэвэр цэмцгэр, өнгө үзэмж төгс, үнэхээр л бурхан номын ариун дагшин газар аргагүй мөн юм даа гэх сэтгэгдлийг төрүүлж байлаа. Ингээд тус хийдийн хамба лам, доктор С.Нэргүй Монголын бурхны шашны “тогоон” доторх ноцтой асуудлуудын талаар зоригтой ам нээснийг толилуулья.

-Монголын бурхан шашинтны төв Гандантэгчинлэн хийд хэмээн нэрийддэг. Тэгэхээр Төв Ганданг албан ёсоор бурхан шашинтны төв гэж үзэж болох уу?

-Монголын бурхан шашинтны төв хэмээх тусдаа бие даасан байгууллага 1990 онд байгуулагдан анхны чуулганаа хийхэд олон сүм хийдийн төлөөлөл оролцсон бөгөөд ерөнхийлөгчөөр нь н.Мөнхдэмбэрэл сонгогдож байсан. Мөнхдэмбэрэлээр ахлуулсан уг төв тухайн үед тусдаа тамга тэмдэгтэй, бие даасан үйл ажиллагаа явуулж байсан юм.

-Тэгвэл энэ төв Гандантэгчинлэн хийдтэй ямар нэгэн хамааралгүй тусдаа байгууллага байсан гэсэн үг үү?

-1990 онд  хоёр тусдаа өөр байгууллагууд байсан. Бурхан шашинтны төв нь бусад сүм хийдүүдийг нэгдсэн нэг зохион байгуулалт удирдлагаар хангаж, бурхны шашны төлөвлөлт, бодлогыг гаргаж байх зориулалтаар анх байгуулагдаж байсан юм. Гэтэл хоёр жилийн дараа буюу 1992 онд Д.Чойжамц хамба хоёр байгууллагыг нийлүүлэн, өөрөөр хэлбэл бурхан шашинтны төв хэмээх байгууллагын тамга тэмдэг, үйл ажиллагаа явуулах эрхзүйн орчинг нь үгүй болгоод Монголын бурхан шашинтны төв хэмээх нэрийг нь Гандантэгчинлэн хийддээ нийлүүлээд авчихсан. Ингэснээр тухайн төвийн бие даасан үйл ажиллагааны статус алга болж, тэр цаг үеэс хойш бурхны шашны салбарт нэгдмэл  удирдлага, зохион байгуулалт байхгүйгээр 30 гаруй жилийн нүүр үзээд байна.

-Тэгвэл 1990 онд лам нар нэгдэж анхны чуулганаа хийснээс хойш огт хуралдаагүй хэрэг үү? Бусад салбарууд байсхийгээд л чуулган, их хуралдайгаа хийгээд байдаг шүү дээ.

-Ганц ч удаа хуралдаагүй. Тиймээс ч бидний тавьж байгаа шаардлага бол 30 гаруй жил хуралдаагүй чуулганаа хуралдуулж бодлого, төлөвлөлтөө ярилцан, зохион байгуулалтын асуудлуудаа хэлэлцэх, тархай бутархай сүм хийдүүдийг нэгдсэн нэг зохион байгуулалтанд оруулах, хугацаагүй урт удаан жил үргэлжлэн, хариуцлага хүлээдэггүй  өнөөгийн тогтолцоог өөрчлөх, бурхны шашинтны төвийн тэргүүнээ нэгдсэн санал хураалтаар сонгодог болох, энэ албан тушаал нь дөрвөн жилийн хугацаатай байх, мөн Лам нарын зөвлөл буюу удирдах зөвлөлөө олонхийн санал хураалтаар сонгодог байх, нийгэм, олон нийтийн дунд шашны оролцоотой ямар нэгэн арга хэмжээ зохион байгуулагдах болбол олонхиороо шийдэж байх зэрэг товч бөгөөд тодорхой шаардлагуудыг тавиад байгаа. Гэвч энэ маань өнөөг хүртэл олигтой үр дүнд хүрээгүй л байна.

-Гандантэгчинлэн хийдийг бурхан шашинтны төв болгочихсон юм бол Д.Чойжамц хамбыг бүх хийдийн хамба нарын тэргүүн гэж үзэх үү, эсвэл сүм хийдээс үл хамааран хамба нарын зэрэг зиндаа ижил түвшинд яригдах уу?

-Угтаа бол Гандантэгчинлэн хийдийг бурхан шашинтны төв болгох шийдвэрийг чуулган хуралдаж байж шийдвэрлэх нь зохистой байтал ингээд шашны бүхэл бүтэн нэг толгой байгууллагыг үгүй хийн, Гандантэгчинлэн хийдийн хамба Д.Чойжамц төвийн тэргүүнээ ч, хийдийн хамбаа ч давхар хашна гэдэг зохимжтой бус зүйл. Иймээс ч лам нарын сүүлийн үед тавиад байгаа гол шаардлага бол бурхан шашинтны төв хэмээх хэнээс ч хамааралгүй,  бие даасан тусдаа байгууллагыг бий болгох явдал юм. Өмнө нь үйл ажиллагаа явуулж байгаад устсан уг байгууллагыг дахин сэргээж, сүм хийдүүдийг нэгдмэл удирдлага, зохион байгуулалтанд оруулах нь өнөөгийн бидний тавиад буй шаардлагын гол агуулга гэж үзэж болно. Сүм хийдүүдийн үйл ажиллагаа, сүсэгтэн олны дунд явуулах соён гэгээрлийн бүхий л ажлууд уг төвийн бодлогын хүрээнд зангидагдан явагдах ёстой.

-З.Санждорж хамбын өгсөн нэг ярилцлагыг сонсож байхад Д.Чойжамц хамбатай холбоотой элдэв булхайтай асуудлууд байгаа хэмээн өгүүлж байсан. Энэ хэр үнэний ортой юм бол?

-Тийм зүйлс яригдаж байгааг би соошлоос харж сонсон, бусдын л адил мэдээлэлтэй байгаа. Бодвол тэр хүмүүс нь баримт нотолгоотой, бодитой болоод л олон нийтэд гаргаж ирж тавьж байгаа байх гэж би хувь хүнийхээ үүднээс бодож байна.

-Зарим сүм хийдийн төлөөллүүд төрийн гурван өндөрлөгт хандан өргөх бичиг барихад үүсээд буй асуудлуудынхаа талаар лам нар өөрсдөө дотроо хуралдаж шийдвэрлэх нь зүйтэй хэмээн Ерөнхийлөгч зөвлөсөн гэсэн. Энэ зөвлөмжийг хэрэгжүүлэхэд юу саад болоод байгаа юм бол?

-Өнгөрөгч арванхоёрдугаар сарын 22-нд бурхны шашинтны сүм хийдүүдийн төлөөллийг Ерөнхийлөгч Их тэнгэрт хүлээн авч уулзан хүндэтгэл үзүүлсэн юм. Тэр үеэр олон лам нар өөрсдийн санал бодлоо хэлж, бурхны шашныг цаашид яавал шинэ гольдролд оруулах талаар сүсэгтэн олон болон төр засгийн оролцоо ямархуу байж болох талаар ярилцсан. Мөн 30 гаруй жил хуралдаагүй чуулганы асуудал ч тэр үеэр хөндөгдсөн юм. Ийм олон жил чуулган огт хуралдсангүй, ганц хүнээс хамааралтай явсаар ирлээ, цаашид энэ маягаар үргэлжлүүлэлгүй шинэ түвшинд үйл ажиллагаагаа гаргаж ирмээр байна гэх саналыг тавьцгаасан.

-Тэнд Д.Чойжамц хамба ч бас хамт байсан юм байна, тийм үү?

-Байсан. Тухайн үед Ерөнхийлөгчийн зүгээс юу хэлсэн бэ гэхээр, та бүхний саналыг би сонсож ойлголоо, олон жил завсарласан чуулганаа хуралдуулж, шашин номын үйл ажиллагаагаа шинэ түвшинд гарган, нэгдмэл удирдлага, зохион байгуулалттай болъё гэж байгаа нь зөв зүйтэй гэж бодож байна. Энд бүх хамба нар байгаа дээр та бүхэнд хандаж хэлэхэд чуулганаа хуралдуулж, асуудлаа дотроо хэлэлцэн, боломгүй бол хаалттай хуралдсан ч болох юм гэх зөвлөмжийг өгье. Төр засгийн зүгээс бол тэг, ингэ гэж шашны дотоод хэрэгт оролцох боломжгүй тул Ерөнхийлөгчийн хувьд та бүхнийг чуулганаа хуралдуулж, дотроо асуудлаа шийдээсэй хэмээн хүсэж байна гэсэн юм.

-Чуулган хуралдуулмаар байна гэсэн саналыг Ерөнхийлөгчийн зүгээс дэмжсэн гэж ойлгож болох уу?

-Ер нь өгсөн зөвлөмжөөс харахад уг саналыг дэмжсэн гэж ойлгогдож байгаа. Түүний дараа сүм хийдүүдийн зарим төлөөлөл Гандангийн удирдлагад шаардах бичиг хүргүүлсэн. Чуулган хуралдуулах талаар Ерөнхийлөгчийн байр суурь тодорхой байгаа тул түүнийг хэрэгжүүлэх товыг зарлаж өгнө үү гэх шаардлагыг хүргүүлсэн хэдий ч өнөөг хүртэл тодорхой үр дүнд хүрсэн юмгүй байна. Өөрчлөлт шинэчлэлт хийх талаар Төв Гандангийн доторх зарим лам нар  3-4 удаа шаардлага тавьсан хэдий ч  шаардлагыг хүлээн авах боломжгүй гэх хариу авсан талаар сонсогдож байсан.

Шашны салбар дахь янз бүрийн бусармаг үйлдлүүдийн талаар үнэн худал нь мэдэгдэхгүй яриа цуурхал сонсогддог. “Олны үг ортой” гэлцдэг болохоор бас сэжигтэй л санагдаад байдаг юм.

Өөрчлөлт шинэчлэлтийн өчүүхэн ч салхи савир ороогүй ганц салбар бол Монголд шашны салбар л байна. Тэнд янз бүрийн хууль бус, бусармаг үйлдлүүд явагдаж байгаагийн дотор, Ганданд соёлын хулгай бодитой нүүрлэсэн талаар олон лам нар ярьж байгаа. Соёлын эд өлгийн зүйлсийн тооллого, хяналт хийгддэггүй гэх гомдол саналууд ч их гардаг. Энэ мэтээр яриад байвал өнгөрөгч 30 жилд шашинд завхрал маш их явагдсан.

-Ер нь шашин, сүм хийдийн харилцааг зохицуулахад чиглэсэн ямар хууль дүрэм, дэг жаяг Монголд одоо үйлчилж байгаа вэ?

-1992 онд батлагдсан “Төр, сүм хийдүүдийн  харилцааны тухай хууль”-ийг ямар ч өөрчлөлтгүйгээр одоо хүртэл мөрдөж байгаа. Тухайн үед Монголд бурхны шашнаас өөр шашин бараг байгаагүй болохоор тохирч байсан байх, харин олон шашны урсгал орж ирсэн өнөөгийн нөхцөлд уг хууль нь цаг үеийн болон нийгмийн шаардлагыг хангахаа болиод байна. Шашнаас бусад бүх салбар өөрсдийн хууль, эрхзүйн орчноо байнга шинэчлэн сайжруулсаар байхад төр засгийн зүгээс шашны талаар анхаарал тавих нь сул, бараг л хэдэн лам нарын асуудал мэтээр орхигдуулж гаргуунд нь гаргаснаар өнөөдөр нийгмийн оюун санаа, үзэл суртал талцал хуваагдалд өртөн,  оюуны доройтолд орсон нь илэрхий харагдаж байна. Хэрвээ 1990 оноос хойш ганц бурхны шашин гэлтгүй бүхий л шашнуудын хувьд төр дотор нь орж хутгалдахгүй хэдий ч бодлогоор зөв чиглүүлж явсан бол өнөөгийн оюун санааны ялзрал ийм түвшинд хүрэхгүй байх байсан. Нийгэм, хүмүүсийн хандлага, эх оронч үзэл, үндэсний бахархал, үнэт зүйл алдагдах гол эх үүсвэр бол шашныг гаргуунд нь хаяснаас үүдэлтэй. Үүнийг засаж залруулах хугацаа аль хэдийн болсон атал өнөөг хүртэл юу ч хийгдсэнгүй.

-1992 онд батлагдсан тэр хууль журам дээр Хамба ламыг хэрхэн шалгаруулж сонгох талаар юм тусгагдсан байдаг уу?

-Байхгүй. Тийм учраас л хуулийн цоорхойг ашиглаад хэдэн нөхдүүд хугацаагүй ноёрхох боломжийг олгоод байна. Жишээ нь, шүүхээр шашны асуудлыг хэлэлцэх гэхээр хууль эрхзүйн үндэс байхгүй гээд авч хэлэлцэхгүй байгаа. Тодорхой хэдэн сүм хийдийн хамба нар цуглараад, бурхны шашин чуулганаа хуралдуулахгүй байна гэх гомдлыг шүүхэд гаргатал шүүх түүнийг авч үзээд шашны талаар хэлэлцэх зүйл заалт байхгүй гээд, Захиргааны хэргийн шүүхийн тайлбарлаж буйгаар уг зүйл заалтыг 2017 онд хуулиас аваад хаячихсан байна гэсэн.

-Тэгвэл шашинтай холбоотой асуудлыг ямар шүүхээр хэлэлцэж таарах юм бол?

-Шашны талаарх гомдол саналыг хэлэлцдэг байсан зүйл заалтыг 2017 онд аваад хаячихсан учраас өнөөдөр бидний гаргасан гомдол саналыг хэлэлцэх ямар ч эрхзүйн үндэсгүй болчихоод байгаа. Тэрхүү зүйл заалтыг хэн аваад хаячихсан нь бас ойлгомжтой, нөгөө л олон жил монопольдож байгаа эрхэм өөрийн хамсаатны тусламжтайгаар хуулинд гар дүрсэн байж таарна. Ингэж бидний санал гомдлоо шийдвэрлүүлэх аргыг мухарласан хэрэг.

-Одоо тэгээд ямар ч хууль эрхзүйн үндэс байхгүй гэхээр яана гэсэн үг вэ? Үндсэн хуулинд шашны талаар хэрхэн тусгасан бол?

-Төр засаг нэн түрүүнд шашны хуулиа шинэчлэх шаардлагатай. Үндсэн хуулинд тусгагдсан “Төр нь шашнаа хүндэлж, шашин нь төрөө дээдлэх” гэсэн зүйл заалтыг ч өнөөгийн олон шашинт нийгэмд бодууштай л юм. Гадаадаас орж ирсэн шашны харгис урсгалыг Төр дээдлэх хэрэг үү гээд бодохоор асуудал үүсэх нь мэдээж. Эсвэл энэ заалтын оронд “Бурхны шашны нэгдсэн толгой байгууллага нь Монголын бурхан шашинтны төв байна. Төвийн үйл ажиллагааны хувьд, чуулганаараа тэргүүнээ сонгож, бүтэц зохион байгуулалтаа хэлэлцдэг, сүсэгтэн олны дунд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаагаа тодорхойлно” гэх ч юмуу хуульчлаад өгчихдөг бол хэчнээн сайн.

Үндсэн хуулинд шашны талаар гуравхан заалт байдаг: 1.Төр нь шашнаа хүндэлж, шашин нь төрөө дээдэлнэ. 2. Төрийн үйл ажиллагаанд шашны байгууллага оролцохгүй, шашны үйл ажиллагаанд төрийн байгууллага оролцохгүй. 3. Төр, сүм хийдийн харилцааг хуулиар зохицуулна гээд.

-Тэгээд хуулиар зохицуулна гэхээр хууль нь хаана байна?

-Хууль нь байхгүй, хуультай болъё гэхээр өнөөдрийг хүртэл тэрийг хэлэлцдэггүй нь үнэхээр гайхмаар. 2018 онд шашны хууль хэлэлцүүлэх гэтэл Америкийн шашны хуулийг орчуулаад батлуулах гэж зүтгэсэн нөхдүүд бий. Түүнийг шашин сүм хийдийнхэн эсэргүүцээд хойшлуулж байсан. Гэтэл огт хуульгүй байх сонирхолтой нөхдүүд бас байна. Хууль байхгүй байх тусам эрх мэдэл, албан тушаалаа хадгалж үлдэх, одоогийнх шиг ямар ч хууль, дүрэм журамгүйгээр шашны салбарт дураараа тонгочин, өөрсдийн эрх ашгийг гүйцэлдүүлэхийг хүсдэг бүлэглэл байгаа учраас хууль хэлэлцэгдэхгүй байх тусам тэдгээр нөхдөд том боломж бололцоо олгож байгаа.  Захиргааны хэргийн шүүхээр шашинтай холбоотой асуудал орж ирэхэд түүнийг хэлэлцдэг зүйл заалтыг хуулиас авахуулж чадаж байна гэхээр л ямархуу том бүлэглэл байна гэдэг нь ойлгомжтой. Шашнаар дамжсан улстөр, бизнес, хуулийнхны маш том мафи байна. 1990 оноос хойш Монголын үнэтэй цайтай маш их соёлын өв гадагш алдагдсан талаар яригддаг. “Гандан бол хулгай нүүрлэсэн газар” хэмээн нэгэн алдартай яруу найрагч бүсгүй өгүүлж байсан нь үнэний хувьтай. Үнэт өв соёлын дурсгалт зүйлс алдагдсан баримт нотолгоо байсаар атал түүнийг авч хэлэлцэхгүй байна гэхээр ихээхэн учиртай байж таарна.

-Хулгайг ганц хүн хийдэггүй нь мэдээж. Тэгэхээр олуулаа үгсэн хуйвалдаж хийдэг байх даа.

Мэдээж, ганц хоёрхон лам түүнийг хийхгүй байгаа шүү дээ. Гандангаас гаргадаг бүлэглэл, гаргасныг нь цааш дамжуулдаг, дамжуулсныг нь зардаг, зарсан мөнгийг нь буцаагаад оруулж ирдэг бүлэглэл гадна ч, дотор ч байна гээд яригдаад байгаа атал түүнийг анхаардаг төр засаг ч алга, ерөнхийдөө шашныг гаргуунд нь гаргаад хаячихсан. Шашны аль өнгөтэй өөдтэй зан үйл, эд агуурс устаж мөхөж байхад түүнд санаа тавьж байгаа хүн алга.

-Төв Гандангийн уншлага ном бүгд тарифтай, их л орлого орж байх шиг ажиглагддаг. Тэр их мөнгийг юунд зарцуулдаг юм бол, ер нь Ганданд аудитын шалгалт ордог уу?

-Дотроо хяналтын хороо гэж байдаг хэдий ч төдийлөн нэмэр болохгүй. Зөрчилтэй зүйлс их байгаа ч ил гарах нь ховор, орж буй орлогыг бүртгэж хянах талаар дутмаг. Жишээ нь, хэн нэгэн сүсэгтэн Гандандаа л өргөе гээд гуулин бурхнаа өвөртөлж ирээд өглөө гэж бодоход тэр нь цаашаа хаачих нь тодорхойгүй. Гэхдээ Гандангийн лам нар дотор шударга үнэний төлөө дуугардаг, өөрсдийн өргөсөн ам тангарагтаа үнэнч хүмүүс  зөндөө байна. Тэнд гарын хуруунд багтахаар цөөн тооны нөхдөөс бүрдсэн бүлэглэл бусармаг зүйлсийг хийж байгаа болохоос биш ихэнх нь шударга санваартнууд байгаа. Тэд булхай луйврыг ил гаргаж, хэвлэл мэдээлэлд өгдөг хэдий ч ажил хэрэг болж ,үр дүнд хүрэх нь ховор. Хулгай луйврыг нь Эрүүгийн болон Зөрчлийн хуулиар шийдүүлье гэхээр хариуцлага хүлээлгэдэггүй. Учир нь, тэдний гар хөл бас хуулийн байгууллагад шургалсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл,зарим хуульчид, улстөрчдийг сүсэг бишрэлээр нь хахуульдаад авчихсан байдаг учраас тэдний гар хөл болж, “багш минь” гээд утсан хүүхэлдэй нь болон өмөөрч хамгаалж байдаг.

-Лам хувраг, улстөрчид, хууль хүчнийхэн, бизнесийнхэн хутгалдсан том бүлэглэлийг ялахад та нарын хүчин мөхөсдөх болов уу? Хуульгүй өнөөгийн нөхцөлд Д.Чойжамц хамба гэдийгээд суугаад байвал та нар чуулганаа хуралдуулж чадахгүй юм биш үү?

-Тэр том бүлэглэлийг ганц хоёр хийдийн лам нар ч юмуу, ганц хоёр хүн гарч ирээд дийлэхгүй. Олон жил идээ бээр болоод бугшаад чулуужчихсан тэр хана хэрмийг нураана гэдэг үнэхээр түвэгтэй. Шахалт дарамт ирнэ, айлгана сүрдүүлнэ, ор үндэсгүй гүтгэлэгт өртөнө гээд их зүйлтэй тулгарч байна. Надад хүртэл иймэрхүү зүйлс тохиолдож байсан.

Лам нарын цалин пүнлүү, амьдралын баталгаа хэр байдаг вэ? Энэтхэгт олон жил суралцаад ирсэн санваартнууд эрдэм мэдлэгийнхээ үр шимийг хүртэж чаддаг уу?

-Ихэнх лам нарын цалин гэж олигтой зүйл үгүй, сүсэгтнүүдийн өргөсөн багаахан хандиваар амьдралаа залгуулж байгаа. Олон жил Энэтхэгт суралцаад  зэрэг дэв авсан залуучууд хүртэл энд ирээд Гандангаас дэмжлэг тааруу, амьдралын баталгаа байхгүй учраас ихэнх нь гарч хар болдог. Угтаа бол тэдгээр эрдэм мэдлэгтэй лам нарыг энд ирэхэд нь  ажлын байр бэлэн, соён гэгээрүүлэх чиглэлээр салбар салбарыг хариуцуулаад баг болгон ажиллуулдаг бол тэдний сурч эзэмшсэн эрдэм мэдлэгийг улс орондоо өгөөжтэйгээр ашиглах боломжтой юм.

-Цаг зав гарган ярилцлага өгсөн танд баярлалаа. Буян номын үйлс нь арвижин дэлгэрэх болтугай.

Ярилцсан Д.Мягмарсүрэн

Эх сурвалж: leaders.mn