Б.Цогтгэрэл: Манайд сонгуулийн холимог тогтолцоо тохиромжтой

МҮАН-ын дарга Б.Цогтгэрэлтэй Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудлаар ярилцлаа.

-Үндсэн хуулийг өөрчилье гэсэн нам, хөдөлгөөнүүдийн шаардлага эрх баригчдын захиалга уу, эсвэл. Үүнд та чин үнэнээр хариулж өгөөч?

-Эрх баригчид зөвхөн өөрсдөдөө ашигтай зүйлийг санаачилж, хуульчилдаг гэж хардах нь гаж сэтгэлгээний нэг илрэл. Нөгөөтэйгүүр нийгмийн харилцааны баялаг ядмагшиж, харилцан итгэлцэл буурсны хам шинж гэж болно.

-Тогтолцоог өөрчилнө  гэх боллоо. Гол үндэслэл нь юу вэ?

Гурван үндэслэл хэлье.

• Нэгдүгээрт: 1992 оны Үндсэн хууль бол тусгаар тогтнолын баримт бичиг. Одоо хөгжил дэвшлийн Үндсэн хууль гаргах хэрэгтэй.
• Хоёрдугаарт: Төрийн албаны зөвлөл, Аудитын ерөнхий газар, Сонгуулийн ерөнхий хороо, Монгол­банк, Ерөнхий шүүгч, Ерөнхий прокурор, Цэцийн гишүүдийн томилгоог Ерөн­хий­лөгч, УИХ, Ерөнхий сайд болон ялсан намаас салгахгүй бол ав­лига, хахуулиас ангижрах боломжгүй.
• Гуравдугаарт: Сонгуулийн тог­толцоог өөрчлөн  бодлого сонгодог, улс төрийн нам болоод улстөрчдийг төлөвшүүлж, хөгжүүл­дэг пропорционал элемент орсон холимог тогтолцоо руу орох хэрэгтэй.
• Дөрөвдүгээрт: Сум, дүүргийн сонгуульд улс төрийн нам оролцохыг хориглосон зохицуулалт хийх нь зүйтэй. Орон нутаг дахь намчирхал талцлыг арилгахгүй бол Монголд иргэний нийгэм, цаашлаад өрхийн бизнес, ЖДҮ хэзээ ч хөгжихгүй.

-Хоёр танхимтай парламенттай болох санал давамгайлж байна уу?

-Бүгд тэгж бодож байгаа гэх нь юу л бол. Тухайлбал, миний дээр дурдсанчлан томилгооны эрхийг УИХ болоод  ялсан намаас салгая. Хараат бус байдлыг хангах зорилгоо өргөн бүрэлдэхүүнтэй төлөөлөгчдийн танхим байгуулах замаар шийдье гэх хэсэг байна. Зарим нь сонгодог утгаар нь хоёр танхим байгуулъя гэх жишээтэй. Би бол хоёр танхим гэхээс илүү томилгооны хараат бус байдлыг халж, өнөөгийн Үндсэн хуульд мэргэжлийн холбоод, ТББ, улс төрийн намуудын ооролцоотой томилгооны байгууллага байгуулж болно гэж үздэг.  

-Төрд тавих хяналтыг хэрхэн  бий болгох вэ?

-Өөрөө өөрийгөө хянана гэж горьдох бол төөрөгдөл. Хоосон горьдлого юм. Үүнийг өнгөрсөн 30 жил хангалттай харууллаа. Хянаж чадахгүй бол авлига, хулгай, төсөв шамшигдуулалт байнга байна. Энэ цоорхойг нөхөж чадахгүй бол эдийн засаг өсөхийн хэрээр идэж уух нь улам нэмэгдэнэ. Иймд хараат бус томилгооны байгуулллага байгуулах чухал.  600-800 хүн цуглаад томилдог болчихвол УИХ-аас эсхүл, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдын дохио зангаагаар ажиллаад байхгүй. Хонгилын түлхүүрийг хувь хүн атгахгүй. Бид Ерөнхийлөгчийн институт гэж нэрлэдэг ч бодит амьдралд нэг л хувь хүн шүү дээ.

Үндсэн хуулийн 2019 оны нэмэлт, өөрчлөлтөд миний гаргасан санал хуульчлагдсан. Аудитын ерөнхий газар Үндсэн хуулийн субъект болсон. Энэ бол дэвшил. Гэвч бүтэц, орон тоог УИХ-ын Төсвийн байнгын хороо баталж, Ерөнхий аудиторыг УИХ-ын даргын санал болгосноор УИХ томилж байгаа нь үйл ажиллагаа, зохион байгуулалт, чөлөөлөх эрх нь бүгд ялсан намд хадгалагдаж байна. Ийм нөхцөлд хараат бус дүгнэлт гаргах чадамжаа алдаж байгаа юм. Хяналт тавих өөр арга бол иргэний нийгмийн байгууллага,  мэргэжлийн холбоод болон улс төрийн намууд. Гэвч аль ч нам нь хөгжиж бэхжиж, эсвэл төлөвшиж чадаагүй байна. Ялангуяа иргэний нийгмийн байгууллагууд нам, улстөрчдөөс ангидаар өсөж, хөгжих бололцоог намуудын зүгээс  олгохгүй байгаа. Ийм нөхцөлд өрхийн бизнес, том төсөл бүү хэл ЖДҮ хөгждөггүй. Үүнийг Зүүн Европын судлаачид, судалгааны институтууд санал нэгтэй хэлж,  дүгнэж байна.

-Үндсэн хуулийг өөрчлөх нийгмийн зөвшилцөл бүрдсэн үү?

-Нийгмийн зүтгэлтнүүд, улстөрчид, улс төрийн намууд судалгаатай, мэдлэгтэй, бэлтгэлтэй, идэвхтэй, бас сонор сэрэмжтэй байх хэрэгтэй. Сөрөхийн тулд сөрөөд байж таарахгүй. Зөв гэж үзсэнээ дэмжээд, буруу бусармаг, явцуу эрх ашиг, сонирхол нуугдсан зүйлийн эсрэг хатуу  тэмцэх ёстой.

-Энэ удаа шинэ сэдэв хөндөгд­сөн нь таны ярьж буй Үндсэн хуулийн эдийн засаг. Ямар гарц, гаргалгаа байна вэ?

-Тухайлбал, баялгаа өрх гэр бүлд өмчлүүлэх, үндэсний мөнгөн тэмдэгт төгрөгийн үнэ, ханшийг тогтвортой байлгах боломжтой. Монголбанкны үүргийг хуульчлах, салбарын мэргэжлийн холбоод, иргэний нийгмийн байгууллагууд тогтвортой хөгжих бололцоог бий болгох гээд яривал олон гарц, шийдэл  байна.

-“Үндсэн хуулийн өөрчлөлт нь улсын төсвийг хувааж идэх төлөвлөгөө” гэсэн шүүмжлэлд  ямар тайлбар хэлэх вэ?

-Асуултыг сайн ухаж барахгүй нь. Ер нь бол аудит болон хууль, хяналтын байгууллагуудад хараат бусаар ажиллах бололцоог олгож байж идэж уух  хязгаарлагдана.

-2019 оны нэмэлт, өөрч­лөлтийг та  хэрхэн дүгнэдэг вэ?

-Тухайн үед ажлын хэсэгт ажиллахдаа зургаан бүлэг санал оруулсан. Тооны хувьд дөрөв нь ямар нэг хэмжээгээр хуульчлагдаж, чанарын хувьд дийлэнх нь ороогүй.

-Өнөөгийн нөхцөлд Үндсэн хуульд ямар өөрчлөлт хийх ёстой вэ?

-Авлигын эсрэг нэгдсэн 10 гаруй нам Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт,өөрчлөлтийн саналаа Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд, Монгол Ардын намын даргад хүргүүлсэн.

Үндсэн хуулийн шинэчлэл, өөрчлөлтийг хэлэлцэхээр болсон нөхцөлд Монгол Үндэсний ардчилсан намаас Үндсэн хуулийн эдийн засгийн бүлэг, намчирхал талцлыг бууруулах, төр улсын амин эрдэнэ өрх бүлийг тэтгэн бэхжүүлэхэд чиглэсэн томъёоллуудаа санал болгож хэлэлцүүлэгт хамруулна гэсэн бодолтой байна.

Ч.ЗОТОЛ

Эх сурвалж: Өглөөний сонин