Эх хэл бүтэн байж улс бүтэн оршино

Эх хэлээ хадгалж, түүнийг манаж байгаа утга, уран зохиол, кино урлаг, соёл урлагтаа ямар ч дэмжлэг үзүүлдэггүй гэх шүүмжлэл хаа сайгүй өрнөдөг. Мэдээж хэрэг, энэ бүхнийг зах зээлийнхээ өрсөлдөөнөөр амьдрах ёстой гэсэн локига санаа гаргаж ирэх байх. Өнөөгийн нийгмийн нэгэн том шалгуур зарчим мөн үү гэвэл мөн. Хэн ч маргахгүй. Харин эх хэлний талаасаа бол үгүй юм. Эх хэл өөрөө үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолын нэгэн том баталгаа. Шууд утгаараа төрөөс хамгаалалттай, дэмжлэгтэй байх учиртай зүйл. Үүнийг бүр Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн хэмжээнд авч үзэх ёстой. Ийм цаг нь ч нэгэнт ирчихсэн. Өнөөдөр дэлхий нийтээр даяаршлын шуурганд нүдүүлж байгаа цагт манайх шиг жижиг үндэстэн хэрхэн дангааршиж үлдэх вэ гэдэгт анхаарах хэрэгтэйг эрдэмтэн мэргэд сануулсаар байна. 

Тэгэхээр хүссэн хүсээгүй төрөөс эх хэлээ манаж байгаа үндэсний утга зохиол, уламжлалд суурилсан кино урлаг, нүүдэлчдийн өвийг хамгаалж байгаа соёл урлагийг дэмжих үүрэг зайлшгүй байх ёстой. Өдгөө харь сурталдсан, даяаршлын шуурганд уруудсан утга зохиол, кино урлагийг дэмж гээгүй. Тэд нар ёстой зах зээлийнхээ өрсөлдөөний зарчмаар явна биз. Унах босох нь тэдний хэрэг. Гагцхүү утга зохиол, урлаг соёлд үндэсний гэсэн бүхнээ авч үлдэх гэсэн нэг хэсэг байгааг л анзаарч үлдэхгүй бол нөхцөл байдал өөр тийшээ эргэхэд тун ойрхон болчихож, өөрөөр хэлбэл, эх хэлэнд санаатай санаагүй халдаж эхэлсэн гэхэд болно. Гэтэл манайхан дэмжих нь бүү хэл эсрэгээрээ “Кино урлагийг дэмжих сан”, “Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийг дэмжих сан”-г татан буулгахаар нэг хэсэг дайрсан. Хэсэг гишүүдийн саналаар мөнгө тавилгүйгээр татан буулгалгүй хоосон сан үлдээж байх жишээтэй.

Аливаа үндэстний дархлаа, оршин байхын утга учир нь хэл соёл, түүх дурсгал, утга зохиол гэдэгтэй маргах хүн үгүй. Түүнээс өндөр гоё барилга, өргөн сайхан хөгжил огт биш юм. Дэлхий дээр өв соёл, эх хэлээ устгаад мөхсөн улс цөөнгүй байгааг судлаачид тогтоосон нь бий. Тодотговол, XVI дугаар зууны үед дэлхий дээр 14000 орчим хэл байсан бөгөөд сүүлийн 400 жилд 7000 орчим хэл мөхөж алга болсон судалгааг эрдэмтэд дэлгэн тавьжээ.

Үүний ард том жижиг 7000 орчим үндэстэн байна гэсэн үг. Энэ нь дэлхий нийтэд даяаршлын давалгаа хүчтэй шуурч байгааг илтгэсэн хэрэг. Хамгийн ойрын жишээ татахад анх Өмнөд Манжуураас мандаж, 1644-1661 онд Бүх хятад орныг эзлэн, 1636-1757 онд хүчирхэг мандсан, Монгол Улсыг эзлэн оршиж байсан Манж гүрний хэл соёлыг устгасан учраас тэд мөхсөн гэж үздэг. Одоо манж үндэстэн гэж түүхэнд үлдсэн болохоос биш аварга том хятад залгичхсан. Манж хэл судлал гэж орон зай төдий зүйл байхаас дэмжлэггүй явж байна.

Энэ бүгдийг яагаад дурдаад байна вэ гэвэл 3.5-хан сая хүн амтай аугаа их түүхтэй Монгол Улсын төр хэл соёл, түүх дурсгал, утга зохиолдоо зарцуулах хөрөнгө, хандуулах анхаарлаа жилээс жилд хумисаар ирсэнд хамаг учир бий. Ялангуяа эх хэлээ хамгаалж, түүний дархлаа болсон утга уран зохиолыг бол ор тас хаясан. Зах зээлийн нийгэмд шилжиж ахуй 1990 оноос бүр мөсөн орхигдсон зүйл бол уран зохиол яах аргагүй мөн. Бусад нь ч өнгө үзэмж, гадаад хэлбэрээрээ боловч өөрсдийгөө санхүүжүүлээд явж байна.

Одоогийн байдлаар үгийн сангийн бүрэлдэхүүнд байдаг үгсээс өргөн дэлгэр хэрэглээнд 4000-5000 үг эргэлддэг гэж үздэг бол идэвхтэй хэрэглэгддэг нь 1000 үгэнд багтдаг. Ямар ч хэлэнд 1000 үгийг ашиглаад харилцааны хэрэглээгээ хангаж болдог. Хэлний баялаг санг хадгалж үлдэх өв уурхай нь уран зохиол юм. Урлаг соёл, ёс уламжлал, зан заншилдаа өвөг дээдсийнхээ өвлүүлж үлдээсэн аялгуу сайхан монгол хэлээ хадгалж үлдэхийн төлөө бид хичээх үүрэгтэй. Хэлний дархлаа гэдэг монгол хүн бүрийн үүрэг болохоос ганц мэргэжлийн хүмүүсийн үүрэг биш гэдгийг ч дурдах хэрэгтэй. Өдөр тутмын хэрэглээнд байгаа үгийн сангаа баяжуулж, үр хүүхдэдээ өвлүүлэх талаас анхаарах хэрэгтэйг эрдэмтэд сануулж байгааг зүйтэй гэж боддог. 

Дэлхийн улс орон хөгжиж, даяарчлагдахын хэрээр үндэстний хэл соёл устан, үгүй болох аюул тулгарсаар. Ерөөсөө өдөр бүр тулгарч байна. Өдөр тутмын хэлэнд харь үг хэрэглэж, гудамж талбайн хаяг, шошго бүрийг гадаад хэлээр нэрлэж, үгийн баялаг санд харь үг нэвт, шувт нэвтрэх нь  хэл, соёл устаж, уусан бүдгэрэх аюулын дохио юм. Тийм ч учраас улс орон бүр эх хэлээ хамгаалахаар тусгай хуулийг батлан гаргадаг. Үүнд “Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт хүн бүр монгол хэлээр бичнэ” гээд заачихсан. Мөн 2003 онд батлагдсан “Төрийн албан ёсны хэлний тухай” хуульд хэлийг нийгмийн харилцааны үндсэн хэрэглүүр болох талаас нь төдийлөн зохицуулаагүй гэх маргаан байдаг. Өнгөрөгч 2015 онд батлагдсан Монгол хэлний тухай хууль нь урьд өмнө гарсан Төрийн албан ёсны хэлний тухай хуулийг бодвол бүх нийтийн хэлний хэрэглээг нийгмийн бүх салбарт зохицуулснаараа онцлог гэж үздэг. Харин энэ удаагийн Монгол хэлний тухай хуулийг Монгол Улсын иргэд, төр улсын болон аж ахуй нэгж байгууллагууд, Монгол улсад ажиллаж амьдарч буй гадаадын иргэд монгол хэлийг хэрхэн зөв хэрэглэх, хөгжүүлэх, хамгаалах, хадгалах талаар олон талын зүйл заалт орсноороо өвөрмөц болсон гэдэг.

Гэхдээ хэчнээн хуульчлаад оюун сэтгэлгээнд нь суулгаж өгөхгүй бол монголоор бичсэн харь сэтгэлтнүүд л болно. Нөгөө талаар Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын сурах бичигт анхаарах цаг нь болжээ. Монгол хэл бол яруу тансаг аялгуу, баялаг түүхтэй. Тиймээс бид энэ баялгийг авч үлдэх, хөгжүүлэх, түгээн дэлгэрүүлэхэд онцгой анхаарал хандуулах учиртай. Эх хэлээрээ алдаагүй бичдэг, ярьдаг байх нь монгол хүн бүрийн үүрэг билээ. Дэлхийн бусад орнууд ч төрөлх хэлнийхээ дархлаанд онцгой анхаарч, эх хэлээ хайрлан хамгаалах хууль болоод хөдөлгөөнийг тогтмол зохион байгуулж буйгийн нэг нь Хятад улс юм. Тус улсын хувьд эх хэлэндээ харь үг оруулахгүй байхыг хуульчилж чадсан цөөн орны нэг. Заавал хэрэглэх шаардлага тулгарвал галигаар нь дуудахыг зөвшөөрсөн байдаг аж. Тиймээс ч бага ангийн хичээлийн хөтөлбөрт нь Англи хэлний хичээлийг тусгадаггүй. Хүүхэд эх хэлээрээ ярьж, бичиж ойлголцдог болсны дараагаар нь буюу тавдугаар ангиас нь гадаад хэл заах тогтолцоотой ажээ. Харин манай улс янз бүрийн төсөл хөтөлбөр оруулж ирж, хүүхдэд хар багаасаа нь харь шүтэх суртал суулгаж өгч байна. Өсвөр насны хүүхдүүдийн хувьд боловсролдоо хөрөнгө оруулж, хоёр дахь, гурав дахь хэлийг сурч байгааг буруутгах гээгүй. Гэвч боловсрол гэдгийг бид юу гэж ойлгож байгаа нь чухал. Оюуны боловсролдоо хөрөнгө оруулахынхаа өмнө сэтгэлийн боловсролоо хэрхэн бэлтгэх ёстой вэ гэсэн асуулт гарч ирнэ. Энэ бол эх оронч үзэл, эх орноо хайрлах, хэл соёлоо хамгаалах, зөв боловсон төлөвшил олох юм болов уу. Хуульд тусгаагүй нэг зүйл гэвэл уламжлалт уран зохилыг түгээн дэлгэрүүлэх, дэмжлэг үзүүлэх тал дээр ямар нэгэн тусгайлсан зүйл заалт байхгүй. Хамгийн гол нь эх хэл бүтэн байж улс орон бүтэн оршино.

ОДОО МӨРДӨГДӨЖ БАЙГАА ХУУЛИЙН ОНЦЛОХ ЗААЛТУУД
 

Төрөөс олгосон зөвшөөрлийн дагуу гадаад хэлээр сургалт явуулдаг болон гадаад хэл заах тусгай зөвшөөрөл бүхий ерөнхий боловсролын сургуулиас бусад ерөнхий боловсролын сургуульд гадаад хэлийг тавдугаар ангиас эхлэн зааж болно.
 

• Бүх шатны сургалт, эрдэм шинжилгээний ажилд шинжлэх ухааны нэр томьёог монгол хэлнээ орчуулан хэрэглэхийг эрхэмлэнэ.
   
• Монгол Улсад аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа гадаадын хуулийн этгээд, төрийн бус байгууллага Монгол Улсын төрийн байгууллага, иргэнтэй монгол хэлээр харилцаж, санхүү, татвар, хөдөлмөр, ажлын байрны аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн холбогдолтой баримт бичиг, мэдээллийг монгол хэлээр үйлдэнэ.
   
• Их, дээд сургуульд элсэгчдээс авах элсэлтийн ерөнхий шалгалт болон төрийн албанд анх орох иргэнээс авах монгол хэлний шалгалтын агуулгын дөрөвний нэгээс доошгүй хувь нь үндэсний бичгийн мэдлэгийг үнэлэхэд чиглэнэ.
   
• Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдаас гадаад улсын адил төвшний албан тушаалтанд илгээх албан бичиг, захидлыг үндэсний бичгээр үйлдэж гадаад хэлээрх орчуулгыг хавсаргана.
   
• Олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, хэвлэн нийтлэх үйл ажиллагаа эрхэлдэг байгууллага дараах үүрэг хүлээнэ.
   
• Монгол хэлний зөв бичих дүрэм, орчин цагийн утга зохиолын монгол хэлний хэм хэмжээг чанд баримтлах.
   
• Сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн ажилтны мэргэжлийн ур чадварын шалгалтад монгол хэл, бичгийн мэдлэгийн шалгуур тогтоосон байх.