Өртэй, өргүйн хооронд

Terrence Edwards

Тавантолгойн орд газрын үнэт цаасыг иргэд гартаа атгах цаг ойртож байгаа ч үйл ажиллагааны хувьд тус ордыг бүрэн хүчин чадлаар нь ашиглах боломжгүй бололтой. Учир нь, газрын гүнд буй түүхий нүүрсийг хэн ч хаана ч ашиглаж чадахгүй. Хэдийгээр олборлосон нүүрс бага ч гэсэн үнэд хүргэх үүднээс  үүнийг боловсруулах шаардлага гарна. Боловсруулах бэрхшээлийг  даван тууллаа гэж бодоход хэрэглэгчдэд хүргэнэ гэдэг бас нэг төвөгтэй ажил угтаж байна. Нүүрс үйлдвэрлэлийн салбарт тулгамдаж буй асуудлын нэг нь дэд бүтцийн хөгжилтэй холбоотой юм. Хэдийгээр нүүрс боловсруулалтын ажилд ахиц гарч байгаа боловч боловсруулах тоног төхөөрөмж, төмөр зам болон Хятад-Монголын хилийн зааг дээрх дэд бүтцийн дутмаг байдлаас үүдэн нүүрс олборлож байгаа шигээ  хурдан борлуулдаггүй аж. Өнгөрсөн жил “Эрдэнэс Тавантолгой” ХХК нэг сая тонн нүүрс олборлосон хэдий ч үүнийхээ зөвхөн тал хувийг л Хятадын худалдан авагчдад нийлүүлжээ. Тус компани олборлосон нүүрсээ өөрсдөө боловсруулж чадахгүй л бол уурхайн нүүрсний үнэ цэнэ “шаварт хутгагдана”.

“Coal Mongolia 2012” хуралдааны үеэр Монголын өмнөд хэсгийг Хятадын хилийн боомттой холбох төмөр замын өргөтгөлийн ажлыг 2017 он гэхэд дуусгахаар төлөвлөсөн, мөн уг бүтээн байгуулалтын эхний хэсгийг эхлүүлэхэд бэлэн болсон тухайгаа Монголын уул уурхайн корпорациас мэдэгдсэн. Өргөтгөлийн хоёр дахь шат Дорнод аймгийг чиглэх бөгөөд Засгийн газрын удирдлага дор явуулах аж. Харин хоёр дахь шатны өргөтгөлийн ажил хэзээ дуусах нь тодорхойгүй байна. Эдгээр төслийг үргэлжлүүлэхэд тулгамдаад байсан санхүүжилтийн асуудлыг Засгийн газар өрийн бичиг арилжаалах замаар шийдвэрлэх юм. Монголын Хөгжлийн банкнаас гаргасан 580 сая ам.долларын бонд нь урд өмнө нь дэлхийн аль ч улс, орон хийж байгаагүй өрийн бичиг борлуулах оролдлого бөгөөд гол зорилго нь Монголын бизнесийн болон хөгжлийн чадамжийг дээшлүүлэхэд чиглэх аж.   

“Би чамд өртэй шүү”

Монголчууд бондын арилжааны талаар тун ядмаг мэдлэгтэй нь төслийн багийнхны хувьд шүдний өвчин болоод байна. Монголын хувийн хэвшлийн салбарт чухал үүрэг үзүүлэх хүчин зүйл нь хувьцааны худалдаа. Тэгвэл “Эрдэнэс Тавантолгой” ХХК Монголын иргэдийг хувьцаа эзэмшигч болгосон. Гэсэн хэдий ч үнэт цаас, өр хоёр тэс ондоо ойлголт юм. Хувьцааны арилжааг морьтой зүйрлэвэл энэ нь “Хүчит дөрвөн туурайтай, хөнгөн шингэн явдалтай...” гэж магтаал байдаг боловч үргэлж унах эрсдэлийг дагуулдаг. Харин бондын арилжааг тэмээтэй зүйрлэвээс, ийм төрлийн худалдаа нь удаан боловч бат найдвартай байдаг. Гэсэн хэдий ч тэмээ маллаж үзсэн хүн тайван дөлгөөн төрхтэй энэ  амьтан бас  урьдчилан таашгүй зантай болохыг хэлэх биз ээ.

“Бонд гэх ойлголт нь өрийн бичиг л гэсэн үг. Өнөөдөр би танаас  мөнгө зээлээд, хэзээ нэгэн  цагт төлнө гэсэнтэй ижил” хэмээн бондын арилжаанд оролцож буй ING банкны Хөрөнгө оруулалтын хэсгийн дарга Ховард Ламберт хэлжээ. Тэрбээр өрийн бичиг, үнэт цаас хоёрын гол ялгаа нь үнэ цэнэдээ бус стратегидээ оршдог хэмээн тайлбарласан юм.

Улсын төмөр замын сүлжээг өргөтгөх зорилгоор Засгийн газар бонд гаргах үүргийг өнгөрсөн жил Хөгжлийн банкинд даалгасан. Харин тэд гарах үр дүнг төлөвлөснөөс өөр байна гэж таамагласангүй. Засгийн газар тэрхүү бондыг зөвхөн дотооддоо борлуулахаар зэхэж байсан ч Сингапур улсын зах зээлд худалдаалагдах болсон байна.

Өнгөрсөн зун Сангийн яамнаас гаргасан 300 тэрбум төгрөгийн бондыг дотоодын зах зээл дээр арилжаалахыг оролдсон. Эдгээр бонд нь ноолуурын салбарыг 100 тэрбум, ноосны үйлдвэрлэлийг 50 тэрбум мөн жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг 150 тэрбум төгрөгөөр тус тус санхүүжүүлэх зорилготой байж. Анх долдугаар сард зарлагдсан уг бондыг наймдугаар сарын 9-нөөс аравдугаар сарын сүүлч  хүртэл арилжаалсан ч зөвхөн тал хувийг нь л худалдаалж дөнгөсөн юм. “Одоогийн гаргаж буй бондын худалдааг өнгөрсөн зуныхтай харьцуулж авч үзэх нь сайхан санаа мэт боловч дорвитой өөрчлөлт харагдахгүй” хэмээн Ламберт хэлсэн. Тэрбээр “Эдгээр бондыг хооронд  нь харьцуулшгүй. Сүүлд гаргасан бондын арилжааг зөвхөн олон улсын зах зээлд түгээхээр боловсруулсан гэдгээрээ онцлогтойг тэмдэглэсэн.

Асуудлын мөн чанар

Бондын зах зээлтэй “дотно” бус хүмүүст эргэлзээ төрүүлэхүйц хэд хэдэн асуудал бий. Euro Medium Term Note гэх нэртэй хөгжлийн банкны бонд нь үнэндээ еврогоор гэхээсээ илүүтэй ам.доллараар арилжаалагддаг. Мон­голын Хөгжлийн банкнаас гаргасан эдгээр бондыг Засгийн газрын бонд гэж томьёолох нь үнэнд нийцэхгүй. Учир нь, бондыг Сангийн яам батлаагүйд оршино хэмээн Хөгжлийн  банкны захирал Л. Болормаа хэлсэн байдаг. Засгийн газрын бондын адил татваргүй, хувь ногдолгүй тул тэдгээрийг “хагас бие даасан бонд” хэмээн нэрлэвэл Засгийн газрын бонд гэдэг ойлголттой дөхөм болох гэнэ.

Засгийн газар батлан дааж буй учраас  нэр хүндтэй нь салшгүй холбоотой болохыг Болормаа хэлсэн. Монгол Улс одоогоор дундаж болон ядуурлын үнэлгээний төвөөс “ВВ-“ үнэлгээ, Moody’s Investors Service “В1” гэх үнэлгээг тус тус авсан нь Засгийн газрын бондыг “хог” болгоход хүргэж байгаа юм. Гэхдээ энэ нь тэдгээр бонд үнэ цэнэгүй гэсэн үг биш юм. Харин ч эсрэгээрээ байх аж. Хэдийгээр олон улсын үнэлгээгээр Монгол Улс зээлээ буцаан төлөх магадлал багатай орны тоонд орж байгаа ч “ААА” үнэлгээг авсан ХБНГУ  зэрэгтэй  ижил түвшинд байгаа гэнэ. Банк болон санхүүгийн салбарын ил тод байдал дутмаг, Засгийн газрын хөрөнгийн асуудал, бараа бүтээгдэхүүний эрэлт хэрэгцээнээс хамаарах эдийн засаг зэрэг нь энэхүү үнэлгээний гол шалгуур болдог байна. Үнэлгээний доогуур үзүүлэлттэй улсын хувьд хөрөнгө оруулагчдыг татахын тулд өндөр хүүтэй бодлого баримтлах шаардлагатай.

ING болон бусад холбогдох банкуудын дараагийн алхам нь үнэт цаасыг зах зээлд гаргах. Худалдаа хөгжлийн банктай хэлэлцээр хийж буй ING нь Монгол Улсад бондын арилжаа хийж байгаа цорын ганц банк болохыг Ламберт хэлсэн. Тэрбээр Хөгжлийн банктай хамтарсан явдал нь тун ахицтай байгаа төдийгүй Ламберт болон түүний баг хамт олон Монголын хөрөнгийн зах зээлийг сонирхож буй пүүс, компаниудын жагсаалтыг гаргаад амжжээ.

Хөгжлийн хурдыг “аахилуулсаар”

Ийм төрлийн үнэт цаасны арилжаа амжилтад хүрэх эсэх   нь хөрөнгө оруулагчид Монгол Улсад хэр “итгэж” байгаагаас шалтгаална. Евро бүсийн болон бусад эдийн засгийн хямрал тэдэнд тийм ч их хүндрэл учруулсангүй. Зах зээлийн нөхцөл байдал үүнд чухал үүрэгтэй. Тухайлбал, өнгөрсөн зун “ААА“ зэргээс “АА+” болон буурсан Америк улсын Дундаж болон ядуурлын түвшний үзүүлэлт болон  евро бүсийн хямралаас үүдэн Азийн орнуудын үнэт цаас моодонд орсон. Хөрөнгө оруулагчдын хувьд америк доллар, еврогийн тогтворгүй байдал нь  хувьцаа нь үнэгүйдэж буй компаниудад хөрөнгө оруулахаас илүү Азийн орнуудын Засгийн газраас гаргаж буй бондод хөрөнгө оруулах нь найдвартай мэт харагдсан.

Монгол Улсын хувьд гадаад   зах зээлд  гарах нөхцөлийг Хөгжлийн банкны бонд бүрдүүлж байна. Үнэт цаасны арилжаа амжилттай хэрэгжиж хуучин болон шинэ хөрөнгө оруулагчдыг татна гэдэгт найдаж байгаагаа Болормаа илэрхийлжээ. Хэдийгээр уг бондыг Засгийн газраас албан ёсоор гаргаагүй ч Өмнөд Солонгос, Энэтхэг зэрэг олон улс орон ийм аргаар үнэт цаас гаргаж байсныг тэрбээр онцолсон юм.

Мөн тэрбээр “Филиппин, Вьетнам зэрэг улс бидэнтэй адил журмаар үнэт цаас гаргаж байсан. Анхны үнэт цаасны  арилжаа болон түүний урьдчилсан нөхцөл хоёрыг ялгах хэрэгтэй. Энэ нь хэрэв зээлдэгч өмнөх зээлийн өрийг цаг бүрт нь төлж байсан бол тухайн хүний орлогын хэмжээ хэд ч байсан зээл нэхэмжлэхэд чухал нөлөө үзүүлэхгүй гэсэн үг” хэмээн ярьсан.

Бонд арилжаалах цаашдын ирээдүйд уян хатан чанар олгож байгаа нь энэхүү төлөвлөгөөг сонгон хэрэгжүүлэх гол шалтгаануудын нэг болжээ. Хэрэв төмөр замын төслийг өргөжүүлэх болвол эсвэл Засгийн газар мөнгөн сан бүрдүүлэх шаардлагатай гэж үзвэл өрийн бичгийн төлөвлөгөөний гарын авлагыг Euronote-ийн үнэт цаасны санамж бичгийг  ашиглан эдгээрийг хэрэгжүүлж болох нь ээ. Банк үнэт цаасны арилжааг 600 сая ам.доллараас 800 сая, тэр ч бүү хэл нэг  тэрбум ам.доллар хүртэл өсгөх боломжтой. Мөн төлбөрийн хугацаанаас өмнө бондыг урт болон удаан хугацаагаар гаргаж болно.

Уул, уурхайн компаниудад тулгарч буй дэд бүтцийн асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд төслийн багийнхан уртхан замыг туулах болно. Гэхдээ энэ удаагийн бондын арилжаа нь хөрөнгө оруулагчдад уул уурхайн компаниудын хувьцааг дам хэлбэрээр худалдаалах бус, харин шууд аргаар Монгол Улсын хөгжилд хөрөнгө оруулах боломжийг бүрдүүлж байгаа юм. Одоогийн санал болгож буй бондын арилжааны хэтийн төлөвт сэтгэл хангалуун байгаагаа Болормаа илэрхийлэхийн зэрэгцээ ирээдүйд томоохон төслүүд санаачилвал илүү олон бонд борлуулна гэдэгт илтгэлтэй байна гэсэн юм. Тэрбээр “Энэ жилийн, тэр дундаа зах зээлийн бондын бүрдүүлэлт, маш эерэг эхэлж байна” гэв.

Өрийн зах зээлийн эрчимт урсгал

ING банкны Ховард Ламберт “Бондын арилжаа гэдэг нь хувьцааны арилжаанаас өөр зүйл бөгөөд нэг салбарын мэргэжилтэн нөгөө нэг худалдааны салбарт амжилт гаргахгүй байх нь бий” хэмээсэн. Аль аль талдаа эерэг, сөрөг үр дагавар гарч болно. Гэхдээ бондын арилжаа нь илүү найдвартай бөгөөд урт хургацааны ашиг авчирдаг гэдэгтэй маргах эдийн засагч ховор биз ээ. Компанийн бүтцийн хувьд авч үзвэл бонд эзэмшигчид нь хувьцаа эзэмшигчдээс давуу эрхтэй байдаг тул бондыг найдвартай гэж хэлж болно. Учир нь,  компаниуд өрийн бичиг хийгээд үнэт цаасны аль алийг нь худалдаалдаг. Хэрэв ямар нэг байгууллага төлбөрийн чадваргүй болох эсвэл дампуурлаа зарлах болвол өрийн бичиг эзэмшигчдийн хохирлыг  нэн тэргүүнд барагдуулдаг.

Бондын хамгийн чухал гурван хүчин зүйл нь бондын хүүгийн төлбөр, татварын нийт дүн, үнэ  болно. Бондын хүүгийн төлбөр гэдэг нь худалдаалагч бонд худалдан авах үедээ купон буюу тасалбар хүлээн авах бөгөөд хувь эзэмшлээ тэрхүү тасалбараар солин авдаг юм байна. Купон, төлбөрийн хугацаа хоёр харьцангуй тогтвортой байхад үнэ ханш зах зээлийн байдлыг дагаад өөрчлөгдөх нь бий. Харин татварын нийт дүн гэх ойлголт нь худалдаалагчын тухайн үед арилжаалсан төлбөрийн буцаалтыг төлөөлөх ба зах зээлийн ханшаас урвуу пропорционалиар явдаг аж.

Өөрөөр хэлбэл, татварын нийт дүн гэдэг нь бондын хүүгийн төлбөрийг үнийн ханшид хуваасан үзүүлэлт гэсэн үг. Ерөнхийдөө төлбөрийн хугацаа дуусах хүртэл бондын ашиглах хугацааг тодорхойлох олон хүчин зүйл байдаг ч эдгээр нь татварын хүүгийн дүнг тооцоход хүндрэл учруулдаг. Хэдийгээр хүүгийн хэмжээ тогтвортой байдаг боловч үнэ ханш ийм байдаггүй тул татварын нийт дүн үүнийг даган хэлбэлздэг.  Татварын  хэмжээ болон татварын нийт дүн хоёр үндсэндээ адил утга агуулах тул хөрөнгө оруулагчид үүнийг ижил түвшинд авч үздэг. Татварын нийт дүн зах зээлээ даган өөрчлөгддөг учир, үнэ буурсан тохиолдолд энэ нь буурдаг.  Хөрөнгө оруулагч ижил хэмжээний ашигт бага төлж байхад шинэ хөрөнгө оруулагч тухайн бондын ашигт их хэмжээний мөнгө зарцуулсан байх жишээтэй.

Монголын Сингапурын зах зээлд борлуулагдаж буй бонд нь томоохон байгууллагуудад зориулагдсан тул одоогийн байдлаар бие даасан худалдаачид тус бондоос хувь хүртэх боломжгүй ажээ. Гэхдээ Монгол Улс эдийн засгийн хувьд чадвартай, бондын арилжаанд идээших тэр цагт бондын хувь хүртэх боломж хүн бүрт нээлттэй болох биз ээ.

Эх сурвалж: http://mongolianeconomy.mn