Т.Билэгсайхан: Шолой Убашийн удмынхан дүрвэж, хожим Дарьгангад очсон гэдэг

Монгол Улсын 33 ястнаас дарьганга ястныг онцолж, энэ ард түмний түүх, өв соёлыг судалж, олны хүртээл болгож, түгээн дэлгэрүүлж байгаа судлаач, доктор Т.Билэгсайхантай ярилцсанаа хүргэе. Энэ онд  Дарьганга хошууны харьяанд явж ирсэн, уугуул түүх, уг гарвалаа одоо ч дээдэлж яваа Сүхбаатар аймгийн нэр бүхий зургаан сумын 100 жилийн ой тохиож буй билээ.

-Та “Дарьганга уулын хошууны хүн амын бүртгэл” гэсэн сонирхолтой номыг хэвлүүлснийг уншиж байсан.  Энэ чиглэлээр хэдийнээс судалж эхлэв?

-Дарьганга судлалаар арав гаруй жил ажиллаж байна. Судалгааны ажил маань хоёр чиглэлтэй. Нэгдүгээрт, Дарьгангын түүхийг Монгол Улсад хадгалагдаж буй архивын баримтанд  тулгуурлан тодруулахыг зорьсон. Хоёрдугаарт, Дарьгангын орчин үеийн асуудлыг 2011-2017 оны хооронд явуулсан 14 сарын суурин судалгааны  дүнд тулгуурлан  хүн судлалын үүднээс авч үзсэн. Судалгааны ажилд тулгуурлан 2015 онд  “Дарьганга түүхийн тойм” нэгэн сэдэвт бүтээлээ ном болгож хэвлүүлсэн. Үүнд   Дарьгангын түүхийг тодруулахыг зорьсон.  Дараагийн сэдэв болох дарьгангачуудын нутаг эзэмшлийн тухай асуудал 2019 оны хавар БНПУ-ын Варшавын их сургуульд хамгаалсан миний докторын судалгааны ажлын гол хэсэг болсон. Судалгааны ажлын хүрээнд нэлээд хэдэн өгүүллийг  дотоод, гадаадын мэргэжлийн сэтгүүлүүдэд хэвлүүлсэн. Судалгаагаа олон улсад  хүргэх үүднээс сүүлийн жилүүдэд англи хэл дээр бичиж байна. Судалгааны ажлын зэрэгцээ “Дарьганга уулын хошууны хүн амын бүртгэл” ном хэвлүүлсэн. Учир нь өвөг дээдсийнхээ талаар тодруулах хүсэлтэй хүмүүс надад ихээхэн ханддаг. Тэдэнд  гарын авлага болохуйц бүтээл болсон  гэж бодож байна.

ДАРЬГАНГЫГ ЦАХАРЫН САЛБАР ГЭЖ ҮЗЭХ НЬ Ч БИЙ

-Судалгаагаар дарьганга ястны тухай хэр тодруулав?

-Дарьгангыг зарим судлаач бие даасан ястан буюу угсаатны бүлэг гэдэг бол зарим нь ястан болох замдаа явж буй халхын салбар гэж үздэг. Түүнчлэн Дарьгангыг Цахарын салбар гэж үзэх нь ч бий. Миний хувьд ястан буюу угсаатанчлалын үүднээс асуудалд хандах нь учир дутагдалтай гэж үздэг. Миний докторын судалгаа арай өөр өнцгөөс буюу нутгийн онцлог гэдэг талаас нь уг асуудлыг авч үзсэн. Монгол дахь энэ олон угсаатны бүлгүүдийг тэдний нутгийн онцлог буюу оршин амьдарч буй орчин, харьяалагдаж байсан засаг захиргаатай нь холбож үзэх хэрэгтэй. Өнөөдөр Монгол Улсад монгол, казах гэх хоёр угсаатан байна. Бусад олон угсаатны бүлгүүд маань бүгдээрээ монголчууд бөгөөд нутгийн онцлогоос үүссэн нийтлэгүүд гэж үзэж болмоор. Энэ үүднээс авч үзэхэд Чин улсын үед 200 гаруй жил хааны төмөр сүргийг хариулж хатуу захиргаанд тусгаарлагдмал оршиж ирсэн дарьгангачуудын ухамсар ХХ зууны эхэн гэхэд хэдийн төлөвшсөн байжээ. Тиймээс дарьганга хүн гэж өөрийгөө ухамсарлаж, шууд тэгж нэрлэж буй тохиолдол архивын баримтад хэд хэд гарч байна. Энэ үүднээс авч үзэхэд дарьгангачууд нь халх зэрэг бусад монголчуудтай адил нутгийн бие даасан тусгай нутгийн нийтлэг буюу бүлэг гэж болно.

-Манжийн хааны төмөр сүрэг хэдийд үүссэн, ямар зохион байгуулалттай байв?

-Албан бичигт “Дээдийн адууны Дарьганга дахь сүрэг” хэмээх тусгай сүрэгчин захиргаа нь Монголчуудын түүхийн хамгийн ээдрээтэй цаг үед бүрэлдэн тогтсон гэсэн байдаг. Түүхийн сурвалжид тэмдэглэгдсэнээр Халхад орж ирээд байсан Галдан бошигтийн хүчийг дарах зорилгоор Манж Чин улсын хаан Канси 1696 онд Монголын нутагт цэрэг удирдан ирэхдээ Халхын нэгэн засаг ноён Цэрэнжавыг Дарьгангад буй Манжийн цэргийн агтыг адгуулах газрыг захируулахаар томилсон байдаг. Сүрэг малын эхийг Халхаас татаж байгуулсан бөгөөд түүнийг хариулах ардуудыг Цахараас гол төлөв татаж авчирсан тухай архивын мэдээнүүд байдаг. 

Чин улсын ноёрхлын үед Халхын дөрвөн аймагт өсгөж байсан үржил сүргээс жил бүр татварлан авах малыг Дарьгангад хүргүүлж байв. Энэ үед Дарьгангад хоёр тусгай захиргаа оршиж байсан. Чин улсын Цэргийн яамны мэдэл дэх Дарьганга дахь морь, тэмээн сүргийн бүгдийн тэргүүн  захиргаа нь Зүүн, Баруун гар адуу, тэмээ хэмээх дөрвөн гараас бүрдэнэ. Үүнээс гадна Дотоод хэргийг бүгд захирах яамны харъяанд Дарьганга дахь үхэр, хонин сүргийн нийтийн тэргүүний захиргаа гэж тусдаа оршиж байсан. Харин тус нийтийн тэргүүний захиргаа нь XIX  зуунд өөрчлөгдөж, үхэр сүрэг нь Цахар дахь үржил сүрэгт нэгдэж, Зүүн, баруун гар хоньчин нь нэг гар болж Дарьганга дахь бүгдийн тэргүүний захиргаанд нэгдсэнээр Дарьганга дахь гурван сүрэг адгуулах таван гар хэмээн нэрийдэх болсон. Энэхүү таван гарын сүрэгт 22 мянган адуу, таван мянган  тэмээ, 88 мянган хонь адгуулж байсан бөгөөд жил бүр Шанду дахь үржил сүрэгт найман зуун  адуу, гурван зуун  тэмээ, дөрвөн мянган  ирэг /хонь/  нийлүүлж байсан. Сүүлдээ Дарьгангаас нийлүүлэх ирэг хонины алба нэмэгдэн долоон мянга  гаруй тоо толгойд хүрэх болсон. Үүнээс үзэхэд Чин улсын үед залгуулж байсан Дарьгангын сүргийн алба нь маш  хүнд алба  байсан нь үүнээс харагдана.

ОЙРАДЫН ЗАРИМ НОЁД ЦАХАРЫН НУТАГТ ОЧИЖ СУУРЬШСАН

-Таны ярьснаас ургуулан нэг зүйлийг  тодруулъя. Өнөөдөр хүмүүсийн дунд Дарьгангыг олон газрын хүмүүсийн бүрдэл гэх ойлголт түгээмэл байдаг. Зарим нь Галдан бошигтын цэргүүдээс тус нутагт үлдэж хоцорсон гэж хэлж,  бичдэг. Дарьгангад газар газрын монголчууд цугласан гэж ойлгож  болох уу?

-Судлаачдын дунд ч  ийм хандлага өнөө хүртэл давамгайлж ирсэн. Харин бидний явуулсан судалгааны дүнд энэ асуудал тодорхой болж байгаа. Архивын баримтаас үзэхэд анх Дарьгангад очсон Цэрэнжав ноён удалгүй өөрийн хошуундаа албатаа авч буцаж ирсэн байдаг. Зарим  аман домгийг эс тооцвол Халхаас болон Баруун монголоос хүмүүсийг шууд Дарьгангад аваачсан гэх мэдээ сурвалж алга. Харин Цахараас хүмүүсийг бүрдүүлсэн тухай баримт мэдээ нэлээд байна. Гэхдээ тэдгээр Цахараас татан авчирсан хүмүүсийн бүрэлдэхүүн нь  их өвөрмөц. Учир нь 1675 онд Лигдэн хааны ач хүү Бүрни вангийн удирдсан Чин улсыг эсэргүүцсэн өвөрмонголчуудын бослого дарагдаж цахаруудыг нутгаас нь нүүлгэж олон хэсэг тархаан суурьшуулсан. Иймд  Галдангийн довтолгооны үед халхууд, мөн хожим Зүүн гарын хаант улсын дотоодын зөрчилдөөний үед Ойрадын зарим ноёд Цахарын уугуул нутагт очиж суурьшсан. Тэрхүү Цахар нутагт цугларсан эрээвэр хүмүүсээс хожим Дарьгангад шилжүүлэн суулгасан гэж болно. Тухайлбал, Хотгойдын захирагч Шолой Убашийн удмын хүн Галдан бошигтыг Халхад орж ирэх үед нутгаас дүрвэж Цахарт очиж суурьшиж байгаад хожим Дарьгангад ирсэн тухай архивын мэдээ бий.

-Дарьгангыг шилийн сайн эрсийн түүхээр монголчууд  сайн  мэддэг. Тэд ямархуу хүмүүс байв?

-Дарьгангад яагаад тийм олон шилийн эрс газар газраас цугларав гэвэл тухайн үед мөрдөгдөж байсан журамтай холбоотой. Учир нь эзэн хааны сүргийг  хариулсан сүргийн захиргааны нутагт хулгайг мөрдөж яваа бусад хошууны албаны хүмүүст ч гэсэн улаа залгуулахыг хориглодог байсан. Иймд Дарьгангын сүрэгчин захиргаанаас төдийгүй түүнийг тойрсон Халх болон Өвөрмонголын олон хошууны хулгайч нар нийлж засгийн хошуудаас хийгээд Дарьгангад ирж орогнох болсон. Түүхэн баримтаас үзэхэд зарим тохиолдолд Дарьгангад буй тэдгээр эрчүүд 50 орчим тоонд хүрч буу, шийдмээр зэвсэглэсэн тохиолдол ч бий. Тэд монгол хүнээс авахгүй хэмээн голдуу зам зуур явж байгаа  иргэд, худалдаачид болон заримдаа монгол ноёдын хөсгийг тонодог байсан. Харамсалтай нь тэдэнд дээрэмдүүлсэн хүмүүсийн нөхөн төлбөрийг тэдгээр эрчүүдийн уугуул захиргаа нь төлөх өрд унаж байсан. Тухайлбал, Торой бандийн хулгайлсан эд зүйлс дээр нэмээд хүрээнд хар гэрт хоригдож байсан үед түүний хэрэглэсэн болон харгалзагч хуягуудын зардлыг Дарьгангаас нэхэмжилсэн бичгүүд архивт олонтоо хадгалагдаж байна. Үүнээс үзэхэд зорилго нь аргаа зөвтгөхгүй гэдгийг тэдгээр эрчүүдийн үйл ажиллагаанаас харж болохоор байгаа юм.

ТУСГААР ТОГТНОЛОО СЭРГЭЭХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААГ ДАРЬГАНГАЧУУД АНХНААСАА ДЭМЖИЖ ОРОЛЦСОН

-Монголчууд Чин улсаас салж тусгаар тогтнолоо сэргээсний дараа дарьгангачуудын хувь заяа хаашаа эргэсэн бэ?

-Тусгаар тогтнолоо сэргээх үйл ажиллагааг дарьгангачууд анхнаасаа дэмжиж оролцсон. Дарьгангын бүгдийн тэргүүн Содномдовдон өөрийн хөвгүүн Цэвэгжавыг Их хүрээнд илгээн Богдыг хаан ширээнд залах ёслолд оролцуулж дарьгангачууд тулгар төрд нэгдэж буйгаа илэрхийлсэн байдаг. Иймд, Богд хаан Содномдовдонд улсын түшээ гүнгийн хэргэм өгч, үе улиран захирах засаг болгож, Дарьгангыг Сэцэн хан аймагт харъяалуулах болсон. Бусад халхын хошуудтай адил болгосон энэхүү өөрчлөлтийг Дарьганга дахь бусад тэргүүлэгчид тухайлбал таван гарын дарга нар шууд эсэргүүцсэн. Иймд  Дарьгангын хуучин сүргийн захиргааг хэвээр хадгалан  Дотоод яамны харъяанд захируулах болсон. Энд онцлоход Хаант Монгол улсын үед Дарьгангын нэг гарыг Халхын нэг хошуутай адилтгаж байсан түүхтэй. Ийм ч учраас Дарьгангын таван хошуу гэсэн нэрийдэл тухайн үед хэрэглэгдэж байсан.

Харин 1915 оны Хиагтад болсон “Гурван улсын гэрээ”-ний дараа Дарьгангад эмх замбараагүй байдал хэсэг үргэлжилж, нэлээд тооны хүн  урагш Цахар мянганы нутагт, хойш Халхын хошуудад ирж суурьших болсон. Энэ үед Дарьгангын цэргийн хороон дарга байхдаа 1913 онд Өвөр Монголын чөлөөлөх таван замын цэрэгт багтаж, гарамгай үүргээ гүйцэтгэсэн гэж Богд хаанаас сайшаагдаж байсан Цэрэнтогтох тэргүүтэй хүмүүс  Нийслэл хүрээнд ирж Их шавьд орсон нь ч бий. 1921 оны хувьсгалын дараа Ардын засгийн газрын шинэчлэлтэй холбоотой Дарьгангын сүрэгчин системийг халах үйл ажиллагааг шат дараатай хийсэн байдаг. Орон нутгаас ихээхэн эсэргүүцэлтэй тулгарч байсан хэдий ч 1925 он гэхэд Дарьгангын таван гарыг тарааж 18 жижиг сум болгож, Дарьгангын сүрэгчин захиргааг өөрчлөн Дарьганга уулын хошуу болгосон. Дарьгангачууд 1929 он хүртэл Дотоод яамнаа урьдын адил харъяалуулж байсан ч 1929 оноос Хан-Хэнтий уулын аймаг, 1931 онд Дорнод аймагт багтаж зургаан суманд оршин суух болсон. Үүний дараа 1942 онд байгуулагдсан Жавхлант Шарга буюу өнөөгийн Сүхбаатар аймгийн урд талын сумдад дарьгангачууд оршин сууж байна.

-Дарьгангын удирдаж байсан түүхэн хүмүүсийн тухай мэдээлэл харьцангуй бага байдаг. Иймээс хүмүүс ихэвчлэн нэрт зохиолч Д.Маам агсны “Газар шороо” романд  гардгаар төсөөлөөд байх шиг санагддаг. Та тэдгээр хүмүүсийг тодруулж судлав уу?

-Юуны өмнө Дарьганга нутгаас төрж гарсан нэрт зохиолч, соён гэгээрүүлэгч  Д.Маам агсны “Газар шороо” гурамсан роман нь дарьгангын түүхийг уран зохиолын аргаар олон нийтэд гайхалтайгаар таниулсан бүтээл гэдгийг тэмдэглэх хэрэгтэй. Зохиолч маань Дан буюу Буяндэлгэр амбаны албат байсан ой сайтай нэгэн настангаас номын ихэнх мэдээллээ авсан гэдэг. Гэхдээ  үүнээс болсон уу, эсвэл тухайн ном бичигдэх цаг үеийн үзэл суртлаас үүдэлтэй юу Дарьгангын тэргүүлэгчдийн тухай нэлээд хэдэн  ташаа мэдээлэл байдаг. Тухайлбал, Дан амбаны нэг өрсөлдөгч, тус бүтээлд сөрөг дүрээр гардаг Содномдовдон бол Дундад иргэн улсын дарамтыг үл харгалзан насан эцэслэтэл нэгдмэл Монгол Улсын төлөө байсан зүтгэлтэн. Мөн бүтээлд гардаг Уулын Ду ноён буюу Баруун гар адуун сүргийн дарга Дугарсүрэн гэхэд тухайн хил орчмийн нөхцөл байдал ээдрээтэй цаг үед Зүүн өмнөд  хязгаарыг төвшитгөн тогтоох цэрэгт үлэмж тооны адуу хувиасаа нийлүүлж тус хүргэсэн тул цол хэргэм шагнуулж байсан нэгэн  байдаг.

Эдгээр хүмүүсээс жаахан урагшилвал Орлойн цагаан амбан буюу бүгдийн тэргүүн гэж ихээхэн нэртэй хүн Дарьгангад XIX зууны хоёрдугаар хагаст амьдарч байсан. Тэр бол Тэмээчин гарын дарга байж байгаад бүгдийн тэргүүнд томилогдож шударгыг барьж ажилласан Донров гэгч хүн болох нь баримтаас хөөхөд мэдэгдэж байгаа юм. Гэвч  сайн эрсийн тухай цуврал бүтээл гаргасан манай нэг нэртэй зохиолч түүнийг шилийн сайн эр болоод хулгай хийж давхиж байснаа нас жаахан яваад ирэхээр амбан болсон гэж тусгайлан тууж бичсэн нь бий. Гэтэл бодит байдалд Чин улсын хааны төмөр сүргийг адгуулж байсан Дарьгангад мерит зарчим маш хатуу үйлчилж байсан. Бүгдийн тэргүүний ор гарахад таван гарын дарга нараас нэг нь дэвшиж байсан. Гарын даргын ор гарахад тус гарын дэд даргаар ажиллаж байсан хүн болох, дэд даргын орон гарахад гарын жинхэнэ бичээчээр ажиллаж байсан хүн дэвших ёс тогтсон байсан. Тэдгээр дарга нар нь эрдэм мэдлэгтэй үндсэн шалгууртай бөгөөд түүний нэгэн шаардлага гэхэд л манж, монгол, хятад  бичгийн боловсролтой байх ёстой байв. Энэхүү системээр л Донров дэвшсээр бүгдийн тэргүүн болсноос биш хулгай хийж давхиж байгаад гэнэт дэвшээд явсан юм байхгүй. Ер нь одоо үеийнхээрээ сэтгээд түүхийг төсөөлбөл ташааралд хүргэж буйг энэ мэт цөөнгүй түүхэн уран зохиолын бүтээлүүдээс харж болохоор байна.

УНТАРСАН ГАЛТ УУЛСААР ДҮҮРСЭН ДАРЬГАНГЫН БАЙГАЛЬ ЭКОЛОГИ ИХ ӨВӨРМӨЦ

-Дарьгангын тухай ярихад зайлшгүй асуух ёстой зүйл бол  Дарьгангын мөнгөн урлал, уран дархчуул, дээр нь  хурдан хүлгүүд юм. Энэ талаар мэдээ сурвалж байх юм уу?

-Энэ хоёрын үүсэл нь  Дарьганга сүрэгчинтэй холбоотой болов уу. Хоёр гарын сүрэгт тусгайлан үржүүлж байсан нь адууны сайн үүлдэр бий болох хүчин зүйлс болсон. Үүнээс гадна унтарсан галт  уулсаар дүүрсэн Дарьгангын байгаль экологи их өвөрмөц. Иймд Сүхбаатар аймгийн адууны идэж буй өвс ургамлын бүтэц нь тэр зүгийн хүлгүүдийн хурдтай байхад их нөлөөтэй санагдсан. Үүн дээр мэдээж уяа сойлгыг тааруулах уяачдын хөдөлмөрийг үнэлэх нь зүйтэй. Хоёрдугаарт, дарьганга дархчуул урлаг судлалын үүднээс тусгайлан судлагдахуун болоод явж байна. Миний ажигласнаар дарьганга хийцийн эд зүйлс дахин давтагдашгүй. Өөрөөр хэлбэл, дархан болгоны хийц  өөр  байдаг. Нийтлэг тал нь гэвэл хийцэндээ хөдөлгөөн их оруулсан байдаг нь монгол дахь бусад алдартай хийцээс ялгардаг. Мөн мөнгө их хэрэглэж байсан нь иргэд цалингаа мөнгөөр авч байсантай холбоотой гэж тайлбарлаж болох юм. Үүнээс гадна гар урлалын зүйлсээ Чуулалт хаалган зэрэг газруудад арилжаалах боломж бусдаас их байсан нь тус газар дар­ханы урлал хөгжих эдийн зас­гийн хөшүүрэг болсон байх талтай. 

-Цаашид ямар судалгаан дээр ажиллаж байна вэ?

-Монгол Улсад буй дарьгангын түүхэнд холбогдох архивын баримтуудыг эмхэтгэж ирсэн.  Би Архивын ерөнхий газарт  архивч, эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллаж байхдаа чөлөөт цагаараа Дарьгангын тухай нэлээдгүй баримтуудыг кирил  үсэгт буулгасан юм. Тэдгээр баримтуудаа цэгцэлж ахисан түвшний архив зүйн судалгаа буюу баримтыг баримтаар нь тайлбарласан ном гаргасан. Дарьгангын  түүхийг тодруулахад нэн чухал бүтээлээ Сүхбаатар аймгийн ИТХ-ын дэмжлэгтэйгээр  олны хүртээл болгосон. Энэ номд XVIII зууны үеэс XX зууны эхэн хагаст холбогдох Дарьгангын бүхий л асуудлыг хөндсөн баримтуудаас түүвэрлэн оруулсан юм. Дарьгангын аман түүхийн судалгааг дариухан явуулах хэрэгтэй гэж боддог байсан. Аман түүхийн судалгаа нь ард түмний түүхийг тодруулахад ихээхэн чухал байдаг. Иймд настан буурлуудаас тэдний дуулсан болон туулж өнгөрүүлсэн амьдралыг баримтжуулж авах нь чухал. Мөн урд хөрш дэх зарим архивууд харьцангуй нээлттэй болж буй мэдээ байгаа. Тэндээс Дарьгангын түүхэнд холбогдох баримтыг үзэх бодолтой явж ирсэн. Ингээд “Тал нутгийн аман түүх” номоо хэвлүүлсэн. Мөн докторын дипломоо номын хэлбэрт оруулж хэвлүүлсэн, малчдын бэлчээр ашиглалт, байгаль орчин хамгаалал, аялал жуулчлал хийгээд уул уурхай хөгжил гэх мэт Дарьганга дахь нийгмийн антропологийн олон асуудлууд уг бүтээлд орсон. Үүнээс гадна, орон нутгийн нийгэм, эдийн засаг, малчдын эрсдэл, нутгийн удирдлагын төлөвшил, хөдөөгийн тогтвортой хөгжил зэрэг нийгмийн олон асуудлаар цаашид судалгаа хийх боломжтой юм.