Х.Болорболд: 1990 оны ардчилал Монголд гавьяа биш, гай авчирсан

Дэлхийн эдийн засгийн талаар судлаачдын байр суурь тун адармаатай болж иржээ. Судлаачдын шуугиан тарьсан дүгнэлтүүд, таамаг, баримтууд бүхий номуудыг орчуулсан эдийн засагч Х.Болорболдын ярилцлагыг хүргэж байна. Тэрбээр “Хүн сүргийн үйлдвэрлэл”, “Сүйрлийн үрүүд”, “Эдийн засгийн алуурчны наминчлал”, “Урхи-Бидний эрх чөлөөний мөрөөдөл юу болчихов оо”, “Эдийн засгийн алуурчны золиосууд-Эзэрхэг гүрний эртний арга бач” зэрэг номыг орчуулсан юм.

-Таны орчуулж, нийтийн хүртээл болгож буй номууд нь өнөөгийн манай нийгмийн хөгжлийн зам, түүний ирээдүйд эргэлзэх эргэлзээг уншигчдад төрүүлж байгаа. Та чухам яагаад ийм номуудыг сонгон орчуулах болсон бэ? 

Анх 1998 онд Удирдлагын хөгжлийн институтэд суралцаж байхад л бидний замнаж буй замд эргэлзэх эргэлзээ надад төрж эхэлсэн. Сургуулиа 2000 онд төгсөөд 10-аад жил улс төр, эдийн засгийн асуудлууд судалж байна. Сүүлийн үед манай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр гарч байгаа мэдээллүүдийг, ялангуяа гадаадын блогуудыг нэлээд судалж, 7 хоногтоо нэгээс хоёр удаа заавал орж тэнд болж байгаа үйл явдлыг мэдээллийг монголдоо болж байгаа зүйлтэй харьцуулан харахаар маш сонин байдаг. Энэ олсон мэдээллээ хүмүүст хүргэе гэсэн үүднээс долоон ном орчуулж гаргаад байна. Олон ном үзэж харсны эцэст "Энэ л номыг Монголын ард түмэнд хүргэх нэн шаардлагатай юм байна" гэснээ л сонгон орчуулж ирлээ. 

-Дээрх номнуудад гарсан санаануудын бодит дүр зураг Монголын нийгэмд тодорхой харагдаж байна гэх ямар ямар баримтууд байна вэ? 

-Бид 1991 оны цагаан морин жилийн хувьсгалыг "Ардчилсан хувьсгал" гэдэг. Хувьсгал нь ямар нэгэн нийгэм-улс төрийн тогтолцоог өөрчлөн халж, чанарын өөр шатанд гаргаж байх ёстой. Тиймээс аливаа хувьсгалаас шинэчлэл дэвшилд хүрэх учиртай биз дээ? Тэгвэл сүүлийн 20-иод жилд Монголд өрнөсөн процессийг нарийн судлаад үзвэл энэ нь дэвшил биш харин асар том ухралт гарсан байна. Гагцхүү тэр гарсан өөрчлөлтүүдийг дандаа өөр үгээр илэрхийлсээр ирсэн байгаа. Жишээ нь, "Бүтцийн өөрчлөлт", "Шилжилтийн эдийн засаг" гэх зэргээр. 

Гэтэл тэр шилжилт нь хаашаа шилжиж байна гэсэн асуулт гаргаж ирээд үзвэл их өөр хариулт гарч байна. Монголын ард түмний язгуур эрх ашигт нийцэх, монгол үндэстний хөгжил цэцэглэлтийн төлөө шилжиж байна уу гэдгийг нарийн судлаад үзэхээр түүхийн өмнөх 70 жилд олсон ололт амжилтаас асар их ухралт хийсэн нь харагдаж байна. Энэ нь мөнгө, банк-санхүү, эдийн засаг, боловсрол, эрүүл мэнд гээд бүх салбарт асар том ухралт хийсэн. Энэ талаар тодорхой жишээнүүдийг авч ярьвал улам ойлгомжтой болно. 

Сүүлийн жилүүдэд манай нийгэмд задрал, ялзрал маш их явагдсан нь тохиолдлын зүйл огт биш. Нийгмийн ёс суртахуун, хүмүүсийн маргаашдаа итгэх итгэл, хүнийрхэх үзэл, мөнгөний төлөө яахаас ч буцахаа байсан уур амьсгал нь мэдээж том макро түвшинд төдийгүй жижиг аж ахуйн нэгж, айл өрх, жирийн хүмүүс, бүх нийтийн амьдралд хэрхэн илэрч байна гэдгийг ажиглавал маш хүчтэй ухралт болсон байна. Бид энэ 20 жилд хуурагдаад явжээ. Мэдээж би энэ дүгнэлтийг хийхээсээ өмнө юм юманд эргэлздэг байсан. 

-Бидний сонгосон капитализм үнэхээр их асуудалтай нийгэм гэж үү?

-1991 онд ардчилсан хувьсгал болоход монгол хүн бүрийн зүрхэнд юу байсан бэ? Ер нь 1911 оны хувьсгалын дараа 1991 онд Монголд үндэсний эрх чөлөөний тэмцлийн хоёрдугаар давалгаа болсон хэдий ч түүний агуулгыг нь гадна талаас сольчихсон бөгөөд зөвхөн нэрийг нь л үлдээсэн. Бодлого, үйл ажиллагааг нь "гадна талаас нь заана" гэсэн нэрийн доор өөр зүгт чиглүүлсэн байдаг. Мэдээж социалист нийгэмд олон бэрхшээлтэй асуудал байсан нь ойлгомжтой. Ер нь бол асуудалгүй нийгэм гэж байхгүй шүү дээ. Гэтэл биднийг чирээд явж байгаа энэ капиталист нийгэмд түүнээс илүү их асуудал байна шүү дээ. Хэдэн зуу, мянга дахин их асуудал байна. Гэтэл бид өмнөх үеийнхээ олсон амжилтыг сайжруулж явах ёстой атал яасан? Харин ч тэдний даалгавраар бүх ололт амжилтаа устгах ажлыг хийсэн байгаа. 

Ер нь монголчууд эдийн засгийн талаар огт ярихгүй, харин эдийн засгийг тойрсон элдэв догмуудыг л тойруулж яриад байна шүү дээ. УИХ-ын түвшинд ч, Засгийн газрын түвшинд ч гэсэн эдийн  засгаа ярихгүй байгаа. Гэтэл эдийн засгаа ярина гэдэг нь манай хүн ардын өнөө болоод ирээдүйн тухай асуудал шүү дээ. Гэтэл бид хэнд хичнээн ажлын байртай, ашиг орлоготой, дотоодын хэрэглээтэй болох юм бэ, хүн ам, хүний хөгжил нь ямар болох юм бэ гэдгийг ярихгүй байна. Ихэнх тохиолдолд энэ нь ухарчихаад байна. 

-Манай улстөрчид барууны үзэл суртлын урхи гогцоонд орчихсон юм уу, эсвэл гэнэн хонгороосоо ашиглагдчихав уу?

-Миний хувьд бол тэд зориудаар эх орноо, ард түмнээ элгээр нь хэвтүүлчихэе, эдийн засгийнх нь бааз суурийг унагаая гэсэн зорилго тавиагүй байх л даа. Гэхдээ та бүхэн санаж байгаа бол "Бид зах зээлийн эдийн засгийн гол зарчим, механизмуудыг мэдэхгүй байна" гэж ярьж байсан шүү дээ. Тэд үүнийгээ одоо ч хүртэл мэдэхгүй л байна. Одоо ч бид өөрсдөө мэдэхгүй байна. 

Гагцхүү бүх юмнуудаа нураачихсан. Одоо яахаа ч мэдэхгүй байгаа тул зарим улс төрийн хүчнүүд "Ард түмнээсээ асууя" гээд явж байна. Гэтэл ард түмэн нь мөн адил мэдэхгүй байна. Ерөөсөө бид эдийн засгийг л ярихгүй байгаа. Эдийн засаг гэдгийг би жинхэнэ утгаар нь ярьж байна шүү дээ, тийм үү? 

Улс орны эдийн засаг гэж чухам юуг ойлгох юм бэ? Улс орон бүр дотооддоо өөрийн үйлдвэрлэлтэй, дотоодын ажлын байртай, ийм учраас хүн амынх нь орлого дээшилж байдаг, тэр эдийн засгаасаа гарч ирсэн бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг бид өөрсдөө дотооддоо хэрэглэдэг байх ёстой. Өнөөгийн Монгол улсын эдийн засгийн ерөнхий загварыг аваад үзэх юм бол ихэнх бүтээгдэхүүнээ гадаадаас импортолж оруулж ирдэг, түнийг нь тодорхой хэмжээний зуучлагч нар үнэ нэмээд л зардаг. Ийм л байна. Монгол улс нь тэр чигээрээ тодорхой хэмжээгээр зүгээр л дэлгүүр, ченжийн зах болчихож байгаа юм. 

Гэтэл аль ч улс орон өөрийн гэсэн эдийн засаг, үйлдвэрлэлтэй л байж хөгжинө. Ялангуяа амин чухал үйлдвэрлэлүүдийн баазтай байж л хөгждөг. Гэтэл 10 юаниар авсан зүйлээ 15 юаниар зарж борлуулахыг эдийн засаг гэдэггүй. Энэ бол цэвэр хараат, колонийн эдийн засаг юм. 

-Монголд сонгодог утгаараа эдийн засаг хөгжихгүй байна гэсэн үг үү?

-Хөгжихгүй байна, түүнийхээ загварыг ч ярихгүй байна. Харин социализмийн үед байсаан, байлгүй яахав. Социалист нийгмийн та бид мэдэж байгаа. Энэ эдийн засаг нь дэлхийн II дайнаас л хойш үүсч буй болсон шүү дээ. Энэ үед л Улаанбаатар хот болоод бусад аймгийн төвүүд байгуулагдаж, САА, үйлдвэрүүд буй болон бүтээн байгуулалтууд, ШУ, боловсрол, эрүүл мэндийн салбар, муу ч гэсэн дэд бүтэц, үндэсний ажилчин анги, инженер-техникийн ажилтнууд гээд улс оронд хэрэгтэй бүхий л салбар богинохоон хугацаанд бий болсон байдаг.Хүн ам бараг 4-5 дахин өссөн. Хүн ам нь эрүүлжиж, боловсролтой болж, бүхэл бүтэн сэхээтний давхарга үүссэн шүү дээ. Ердөө л 40-хөн жилд. Гэтэл үүнийг одоо зарим нь "колоничлол байсан" гэж хэлээд сууж байна. 

Энэ нь тэр нөхөд өөрсдөө колоничлол гэж юу байдгийг мэдэхгүй байгааг л харуулж байгаа хэрэг. Колоничлол гэж юу байдаг вэ? Харин яг одоогийн бидний замнаж буй энэ 20 жил бол жинхэнэ колоничлол мөн. Энэ үед бүх ололт амжилтыг нь устгадаг. Тухайлбал, боловсрол л гэхэд бид энэ салбарт чанарын асар их ухралт хийж байна. 

Ер нь нэг ийм үг байдаг. "Там хүрэх зам дандаа сайхан амлалтаар дүүрэн байдааг" гэж. Одоо бол дандаа л "Бүтцийн өөрчлөлт" гэж ярьж байгаа. "Бүтцийн өөрчлөлт" гэдэг нь Монгол Улсын эдийн засгийн гол гол бааз сууриудыг бүгдийг нь нураах явдал юм. Нураана гэдэг нь улс үндэстэн өөрөө нэн эмзэг болон хувирч байгаа юм. Гадны импортоос бүрэн хараат болно. Өдгөө Монгол Улс бүс нутгийнхаа хөдөлмөрийн хуваарьт хэрхэн орж байна гэхээр газар доорхи баялагаа экспортолдог,үндсэн хэрэгцээгээ гадна талаас импортоор оруулж ирээд зардаг л болж. 

Иймээс өмнөх 70 жилд бүтээн байгуулсан баялгийн нөөц одоо л шавхагдаж дуусч байна, бидний үед. Иймээс энэ бүх алдаагаа эргэн харая. Ямар нэг изм, үзэл суртал гэсэн хоосон догмуудаасаа салая аа гэсэн үзэл санааг хүмүүст хүргэх гээд л явж байна.Монгол улсад алсын зорилго гэж байх ёстой. Тэгвэл нэн түрүүнд шийдэх ёстой зорилтууд нь юу байна? Тэр рүүгээ манайд өдгөө байгаа нөөц баялгаа чиглүүлэх ёстой, тийм үү? Монголчууд богино хугацаанд үсрэлт хийх хэрэгтэй байна. Тийм бололцоо бидэнд гарч ирээд байна, 

-Олон намын систем хамгийн их туршигдсан сайн тогтолцоо гэж ярьдаг шүү дээ?

-Ер нь бол улс орныг дотоодоос нь задлахын тулд "Бүгдийг нь задалж хуваа, хооронд нь яс хая" гэсэн үг байдаг шүү дээ. Эртний ромчууд "Хуваагтун, захирагтун" гэсэн сургаалийг бүхий л эзлэн түрэмгийллийнхээ туршид хатуу баримталж ирсэн байдаг. Энэ нь гурав дахь ертөнцөд барууны өндөр хөгжилтэй гэж нэрлэгдээд байгаа улс орнуудын гол технологийнх нь үзэл санаа, ердөө л энэ шүү дээ. 

Үүнийгээ "олон намын систем" гэж гоёор нэрлэнэ ээ. "Хүн бүр өөрийн гэсэн үзэл бодолтой байх ёстой. Эцэг эх хоёр ч өөр өөр үзэлтэй байх ёстой. Тэгээд үзэл бодлынхоо төлөө хоороноо өрсөлдөж байх ёстой гэнэ. Тэгэхээр үндэстний хэмжээнд ямар нэг нэгдэл нягтрал үүсч чаддаггүй байна. Хэрвээ нэгдэл нягтрал үүсэх аваас гадныхны үгээр, дохио зангаагаар явах боломжгүй болдог аж. Тийм учраас нөгөө монголчуудын "Эвтэй бол хүчтэй" гэсэн уриаг задалж байгаа л хэрэг. Энэ бол тэдний сонгодог арга нь.

Та бүхэн мэдэж байгаа, АНУ-д ердөө л хоёрхон нам байдаг гэж. Гэтэл үндсэндээ арван хэдэн нам байна. Миний судалж мэдсэнээр бол жараад нам байдаг аж. Гэтэл үүнийг нь бид огт сонсохгүй байна.Өдгөө Монголын улс төрийн секторыг ердөө л хоёрхон намд хувааж байна. Гэтэл тэр хоёр нь үндсэндээ санхүү-эдийн засгийн нэг том бүлэглэлийн хоёр фракц төдий л юм. Алийг нь ч сонгосон тэр бүлэглэл хожиж таарна. 

Ийм л замаар бид өөрсдөө 20 жил замначихжээ. Бидэнд гадна талаас "зөвлөгөө өгсөн" нь мэдээж. Гэвч бид өөрсдөө өөрийнхөө гараар үүнийг хийсэн. Тийм учраас энэ мухардал, урхинаас гарах арга нь бол бидний толгой дотор "сууж" байгаа энэ бодол ухаанаа цэгцлэх хэрэгтэй юм. Толгойныхоо эргээг гаргах ёстой. 

-Итгэл үнэмшлээ өөрчлөх ёстой юу?

-Итгэл үнэмшил гэдэг бол асар их хүч. Гэхдээ итгэл үнэмшил гэж хэрвээ байгаа бол түүнийг бий болгож байдаг гол гол суурь аксиомууд нь дандаа буруу хэлтгий тавигдчихсан байгаа юм. Жишээ нь, капитализм бол хүн бүхэн хувийн өмчтэй л болж чадах аваас "тэнгэрийн умдаг"-ийг атганаа гэх ч юм уу, тийм үү? Гэтэл энэ нь сууриараа буруу. 

Манай нийгэмд юм болгоныг хэтэрхий хялбарчилж ойлгодог сэтгэлгээ давамгайлаад байна шүү дээ. Түүнээс бус сууриар нь судалж үздэггүй. Мэдээж гадаад ертөнцөөс өгч буй зөвлөгөөг сонсох ёстой ч түүнийгээ шүүн тунгааж судалсныхаа дараа л хийх ёстой. Гэтэл манай Э.Бат-Үүл "Социализм бол шорон байсаан" гээд тууж суух юм даа. Тэгэж хэлж арай болохгүй шүү дээ. Миний өмнөөс, бидний найз нөхдийн өмнөөс ийм хариуцлагагүй үг унагаж болохгүй. Хэрвээ сайн мэдэхгүй бол та дуугүй л сууж бай л даа. 

-Нэг хэсэг нь юм бүрийг улс төржүүлж намчирхаад л, гэтэл нөгөө талаас нь либертаризм гээд л нийгмийн хувьд ямар ч идэвхгүй бай, сонин ч бүү унш гэсэн юм яриад байх юм аа?

-Ер нь либертаризм гэдэг нь хүн бүхний эрх чөлөөний үзэл санаа гэж байгаа. Эрх чөлөөний үзэл санаа гэдэг нь хүн төрөлхтний түүхийг судлаад үзэх юм бол бүх тэмцэл, өөрчлөлт хувьсгалууд нь дандаа л хувь хүний буюу нийгмийн эрх чөлөөний үзэл санаан дээр тулгуурласан байдаг. Тийм учраас хэрвээ тэрхүү үзэл санааг ямар нэг талаас нь манипуляци хийхийн тулд заавал эхний тэр шууд дуулдаж байгаа постулатуудад нь эхлээд манипуляциа суулгаж өгдөг байна. Тэгэхээр хэн ч эхлээд сонсоход хүн бүхний л төлөө, миний ч төлөө, чиний ч төлөө, бид бүгдийн төлөө яриад тэмцээд байгаа юм шиг байгаа. Гэтэл энэ нь зөвхөн тунхаглал төдийхөн л зүйл байдаг санж. Гэтэл эдгээр мундаг уриа лоозонгуудыг хэрэгжүүлэх механизм нь болох эдийн засгийн эрх чөлөө нь үгүй бол та ямар ч эрх чөлөөгүй нэгэн төдийхөн шүү дээ. Ердөө л хоосон үг, тунхаглал. 

Энэ бүх эрх чөлөөнүүдээс хамгийн чухал нь эдийн засгийн эрх чөлөө. Эдийн засгийн эрх чөлөө гэдэг бол бид нар өөрсдийнхөө амьдралыг өөрсдөө мэдэж, өөрсдийнхөө бүтээсэн тэр загвараар тавьсан зорилгоороо улс орноо удирдахыг хэлнэ. Гэтэл өдгөө биднийг улс гэрээ авч явах тийм бололцоогүй, нөхцөлгүй болгоод хаячихжээ. Зориудаар. 

-27 жил өрнөсөн энэ ардчилал маань харин ч балаг тарьсан нь их бололтой. Ямар ямар ноцтой үр дагавар авчрав аа. Энэ нь эцэстээ юунд хүргэж болох вэ?

-Ер нь ямарваа нэг зүйлс, үзэл суртлын асуудлуудыг анх авахдаа заавал судалж байж өөрийн итгэл үнэмшил болгож авах ёстой. Түүнийг бодит практик амьдрал дээр туршиж үзэж байж, энэ нь бусад улс оронд энэ бодлого, үйл ажиллагаа нь ямар үр дагаварт хүргээд байна гэдгийг харж байж авах ёстой байдаг. 

Гэтэл гадаадад томилолтоор очиж үзчихээд, баян тансаг лангууг нь харчихаад л "Зах зээлд шилжвэл ийм болох юм байна" гээд л шуударч болохгүй. Наад зах нь л гэхэд баруун Герман хэдэн триллион еврогийн өртэй, АНУ л гэхэд 5 триллион долларын өртэй сууж байна шүү дээ... 

Бидний яриад байгаа дээрх бэрхшээл асуудлууд нь зөвхөн Монголд тулгараад байгаа хэрэг биш. Ер нь бид хуучин II ертөнцийн улс байсан, тийм үү? Барууны капиталист улсууд өөрсдийгөө нэгдүгээр ертөнц гэж нэрлэдэг юм бол бидний хамаарагдаж байсан социалист блокийн орнууд хоёрдугаар ертөнцийг бүрдүүлж байж. Гэтэл бид II ертөнцийн орноос III ертөнц рүү 20 жилийн турш гулгах үйл явцыг харлаа. 

Тэр ертөнцөд хүн амын дийлэнх олонх нь үгээгүй ядуу, тэдэнд амьдрал ахуйгаа сайжруулах ямар нэг механизм байхгүй. "Юуны ч тухай ярьсан энэ нь эцсийн эцэст заавал мөнгө, баялгийн тухай асуудал л байдаг" гэсэн америк үг байдаг. Хэрвээ нийгэмд болж байгаа түүхэн үйл явцуудын цаад талын тэр углуургыг нь олж харахын тулд үүгээр дамжаад нийгмийн баялаг хэрхэн хуваарилагдаж байна гэдэг механизмийг байнга толгойдоо бодож байх ёстой. Тэгэж чадаж гэмээнэ нь бид энэ бүхнийг зөв ойлгох, зөв үнэлэлт дүгнэлт өгөх тийм боломж бүрдэнэ. 

1991 онд ЗХУ задран унаж, постсоциалист улсуудад коммунист системийн задрал болсон. Тэр бол "Хүйтэн дайн"-ы төгсгөл үе байсан. Хүйтэн дайны нөхцөлд нэг том өрсөлдөгч нь дотроосоо задарлаа гэдэг ойлголт гарч ирж байгаа биз? Хэзээ ч дайны нөрцөлд нэг  нь дотроосоо задардаггүй юм санж. Энэ задралыг заавал гадна талаас нь нөгөө өрсөлдөгчийнх нь явуулсан үйл ажиллагаа тийм төгсгөл рүү түлхсэн байдаг. 

Ийм үйл явц нь тэр ертөнцийн хүмүүст хий хоосон хүлээлт, горьдлогыг буй болгодог аж. Өөрийнхөө харьяалагдаж байгаа ертөнцийг заавал эвдэлж нураах нийгмийн, олон нийтийн уур амьсгалыг хавтгай буй болгодог байна. Би судлаач хүний хувьд харахад одоогийн байдал энэ хэвээрээ үргэлжлэх аваас бидний яриад буй тэрхүү сайхан ирээдүй мөдгүй болно. Энэ бол манипуляция шүү дээ. Муу ёрлож буй юм биш. Бид бодит байдалд үнэн зөв үнэлэлт, дүн шинжилгээ хийж байж, мухардлаас гарах гарц, хөгжлийнхөө шийдлийг зөв олно. 

С.Энх-Амар