Цагаан сар ХЭДЭНД БОЛОХ ВЭ?

Шинэ он дөнгөж гарсны дараачаас Монголчууд бид Цагаан сараа хэдэнд тэмдэглэх тухай маргалдаж эхэлдэг. Ийн маргалдсаар хориод жилийг үджээ. Цагаан сар дөххөөр ёс юм шиг тэндэнд болно, эдэнд болно гэж иргэдийг төөрөгдүүлдэг лам, зурхайч нар ч байдаг.

Монголчууд XIII зууны үеэс тэнгэр шүтлэг, бөөгийн ёсоор цагаалж байсан тухай Марко Пологийн зохиолд тодорхой гардаг. Бүх хүн цагаан сараар цагаан зүсмийн морь унаж, цагаан бөсөөр хийсэн хувцас өмсч, бие биедээ цагаан хадаг өргөж, цагаан идээ зооглодог нь хэн хэндээ хиргүй цагаан сэтгэлээр явж байя гэсэн эв найрын бэлгэдэл байж. Алгаа дэлгэнэ гэдэг надад зэр зэвсэг алга, миний сэтгэлийн өнгө энэ гэсэн утгыг илэрхийлдэг байсан аж.

Тэр үеэс Цагаан сарыг хавар тэмдэглэх болсон байна.

В.Инжинашийн “Хөх судар” романы 39 дүгээр бүлгийн эхэнд “IV жарны анхны жил, улаагчин туулай буюу 1207 онд Чингис хаан хулгана цагт дээшлэн, биеэ ариутгаад, ёсны хувцсаа өмсч, Өүлэн ээждээ мөргөж, ордноосоо заларч гарч ирэхэд есөн зүйлийн гүн нарийн хөгжим, алтан хасын чимээ дуурсгаж, жүн хэнгэрэг дэлдэн угтав. Чингис хаан харьяат олондоо Тэнгэрийн хөвгүүний дохио тэмдэг, хөгжим сэлтэс цөм Өмнөд Дундадын хууль дүрэм болой. Би өөрөө арьсан дээлтэй монгол хүн. Та бүхэн хаан өргөмжилж их сууринд суулгалаа. Өнөөдрийн ёслол сүрдүүлэн цочоох төлөв байдалтай учир Ар газар таарахгүй” гэсэн байдаг.

Ийнхүү өвлийн адаг сарын сүүлийн өдөр буюу битүүний өдрөөс өмнө монголчууд хуучин оны өр шир, өглөг авлагаа дуусган, дутуу зүйлсээ гүйцээдэг уламжлалтай болжээ.

Шар зурхай юу, Төгсбуянт уу?

Энэ жил Цагаан сарыг хоёрдугаар сарын 28-нд болно хэмээн Төв Гандантэгчэнлин хийдээс мэдэгдсэн. Харин зурхайч М.Намсрай энэ сарын 28-нд болно хэмээн хэвлэлийн бага хурал хийж мэдэгдсэн билээ.

Жил бүрийн Цагаан сарын өмнө ийн маргалдаж, ард түмнээ төөрөгдүүлж байхаар өмнө нь шийдчихэж болдоггүй юм уу хэмээн олон нийт бухимдаж байна. Үүнээс үүдэж Монголчууд хоёр өөр өдөр Сар шинийн баяраа тэмдэглээд нэлээд олон жилийг үджээ.

Төв Гандантэгчэнлин хийдээс Төгсбуянт зурхай хамгийн сайн зурлагатай нь, Монголчууд бидэнд яг тохирдог нь хэмээсэн бол зурхайч М.Намсрай “Монголчууд бид олон жил Цагаан сараа буруу өдөр тэмдэглэсээр ирсэн” хэмээн мэдэгдсэн билээ.

Харин энэхүү шашны маргааны тухай Гандантэгчэнлин хийдийн тэргүүн хамба Д.Чойжамц “XVI зуунаас хойш Монголд бурхны шашин дэлгэрсэн. Зурхайн дацан, мамба дацан, чойрын гүн ухааны дацан гээд мэргэжлийн чиглэлийн дацангууд үүсч бий болсон. Зурхайн дацанд л гэхэд арав, хорин жил ном үзэж байж эрдмийн цол хамгаалж зээрэмбэ гэдэг цолтой төгсдөг байжээ. Энэ дацангуудын сургалтад шар зурхай, Төгсбуянтын зурхай хоёул ордог байсан. Хоёулангаар нь  цаг тооны бичиг хийдэг байж. Тийм болохоор энэ хоёр зурхайг хоёуланг нь буруутгашгүй ээ. Яагаад гэхээр хоёулаа л хүн төрөлхтний хэрэглэдэг сайхан зурхай юм.

Гэхдээ Монгол Улс Манжийн эрхшээлд байсан тэр үеэс энэ хоёр зурхайгаар хоёулангаар нь цаг тооны бичиг хийж хэрэглэхээс аргагүй байдалд орсон юм билээ. Учир нь Манжийн төрөөс шар зурхайг өөрийн эрхшээлд байгаа гэж үзсэн бүх оронд хэрэглэхийг тулгаж байсан гэдэг. Тийм учраас монголчууд төрийн ажлаа зохицуулах талаасаа Шар зурхайг зайлшгүй мөрдөх шалтгаан бүрдсэн.

Тэгэхээр Төгсбуянтын зурхай нь яагаад давхар яваад байсан юм бэ гэдэг асуудал гарна.

Төгсбуянтын зурхай бол Монголд үүсч, манай газар нутгийг өргөрөг буюу газар нутгийн байдлаар нь илүү тодорхой зурдаг. Сарны үзэгдэх хугацаа газар газар ондоо юм. Тийм болохоор нэгд, орон нутгаар нь савлаж зурдаг. Хоёрт, өөрийн газар нутаг дээр өөрийн онцлогийг харуулсан зурхай нь илүү явцтай байдаг учраас Төгсбуянтын зурхайгаа заавал давхар авч явж байж.

Төгсбуянтын зурхайд юу нь илүү байна гэхээр дөрвөн улирал их сайхан тодорч гардаг.

Хавар, намар, өвөл, зуны хэм хэмжээ, хугацаа маш тодорхой байх ёстой. Нүүдэлчин малчин ард түмэн аж ахуйгаа эрхлэхэд дөрвөн улирлын тод томруун байгаа байдал, саран нарны хэлбэр, дүрс маш чухал байдаг. Түүгээр дамжуулан нүүдэлчид газар дэлхийгээ маш сайн мэддэг байв.

Монголчууд өөрийнхөө аж амьдрал, газар нутагтаа зохицуулсан зурхай гаргасан нь энэ юм. Монголчуудын амьдрал ахуйд сайн таардаг учраас шар зурхайг хэрэглэж байхдаа Төгсбуянтын зурхайгаа хаялгүй авч явж иржээ.

Мөн монгол тоололд илүү cap гэж бий.

Илүү сарыг яаж бодож, хаана нь хийх вэ гэдэг нь нүүдэлчдийн том соёл байсан. Харин зунаас өөр хувьсал хувирал байхгүй, эсвэл өвөл зун гэсэн хоёр л байгаль цаг уурын нөхцөлтэй газруудад Шар зурхай нь илүү сайн таарч байсан байх аа” хэмээсэн юм.

Тэгэхээр Төгсбуянтын зурхайгаар бид хоёрдугаар сарын 28-нд Сар шинийн баяраа тэмдэглэх нь зүйтэй аж.

Хоёрдугаар сарын 28-ныг хэт орой болж байна гэж үзэх хүмүүс бий. Монголчуудын Цагаан сараа тэмдэглэж байсан түүхийг эргэн сөхвөл Сар шинийн баяр дийлэнхдээ хоёрдугаар сарын дундуур болдог байжээ. Тэр дундаа сүүлийн 10 жилд гурван ч удаа хоёрдугаар сарын 20-д гаргаж Цагаан сарын баяраа хийж байсан байна. Мөн 2011 онд гуравдугаар сарын 5-нд тэмдэглэж байсан түүхтэй аж.

Харин Монголын үндэсний чөлөөт зурхайчдын холбооноос “Хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгэн 2017 оны нэгдүгээр сарын 28-нд эхэлнэ” хэмээн мэдэгдсэн.

Тус холбооны тэргүүн М.Намсрай “Хубилай хааны зарлигаар 1280 оны арванхоёрдугаар сарын 19-нд монгол түшмэдүүд цаг, улирлын судалгаа хийн эзэн хаандаа өргөн барьсан. Энэхүү судалгааны ажлыг Хубилай хаан “Цагийг мэдээлэх зурхай” хэмээн нэрлэснээр Монгол шар зурхай нь албан ёсоор Монголчуудын төрийн тоолол болсон байдаг.

Үүнээс хойш Монголын гэх нэр нь гээгдэж, дэлхийн даяар “Дорнын зурхай” гэж нэрлэн өдгөө Япон, Солонгос, Энэтхэг, Хятад, Вьетнам зэрэг Азийн улсууд хэрэглэсээр байна. 

Харин Сүмбэ Хамба хэмээх хүний Түвдэд дэлгэрүүлсэн зурхайн тооллыг 1747 оноос хойш Манжийн хааны бодлогоор Төгсбуянт гэж нэрлэн Монголд нэвтрүүлсэн. Төгсбуянт зурхайд сар бүр билгийн тооллын өдөр нь тасардаг, давхарддагаас болж тэнгэрт харагдах сар, календарийн сар хоёр илт зөрдөг. Үүнийг хүчээр тааруулсаар ирсэн.

Энэ зурхайг одоо зөвхөн Монгол, Түвд хоёрт л хэрэглэж байна.

Төгсбуянтын зурхайгаар шинэлж эхэлснээс хойш буюу миний тооцоолсноор 1807 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл 209 удаагийн цагаан сарын 134-ийг нь буруу 75-ыг нь зөв тэмдэглэж ирсэн байна.

Шинэлэх ёсоо буруу өдөр товлосноос болж тухайн зөрүүтэй хоногуудад мэндэлж байгаа хүүхдүүд бүх амьдарлынхаа турш буруу жилтэй, буруу төөрөгтэй явж байна.

Тухайлбал, 2017 оны нэгдүгээр сарын 28-наас хоёрдугаар сарын 27-ны хооронд төрөх хүүхдүүд Монгол шар зурхайгаар тахиа жилтэй байх ёстой. Гэтэл Төгсбуянт зурхайгаар мичин жилтэй болж таарч байна.

Би энэ тухай 2004 оноос хойш ярьж байгаа.

Энэ бүхнийг нотлоогүй, баримтжуулаагүй бол би үүнийг 20 гаруй жил ярихгүй байсан. Энэ бол судлагдаж, нотлогдсон зүйл” гэсэн юм.

Зурхайч М.Намсрайн хэлсэн шиг бид 209 удаагийн цагаан сарын 134-ийг нь буруу тэмдэглэсэн юм бол энэ анхаарч үзэх хэрэг биш гэж үү. Энэ асуудал дээр төрөөс ямар нэгэн зохицуулалт хийдэггүй, зурхайч нараа яс булаалдах ноход адил хоорондоо маргалдахыг харсаар суудаг.

Сүүлдээ ард түмэн ч цагаан сараа өөр, өөр өдөр тэмдэглэх болсон нь харамсалтай.

Шашин, төрийн тогтворгүй байдал аливаа улсын хөгжил дэвшил, эв нэгдэлд саад болдог гэдэг. Тиймээс жилийн жилд хоорондоо маргалдаж, уутанд хийсэн үхрийн эвэр шиг хавиралдаж суухаар шашны асуудлаа нэг мөр шийдвэрлэчихвэл ард түмэн ирэх жилийн Цагаан сараа эвтэй найртай угтахсан даа.

Б.Энх-Уянга

www.zindaa.mn