Б.Энхтөр: Даатгуулагчид учирсан хохирлыг ажил олгогч төлнө

Нийгмийн даатгалын тухай хууль тогтоомж, үйлчилгээний талаар цувралаар мэдээлэл хүргэж байгаа билээ. Энэ удаад нийгмийн даатгалын шимтгэлийн өр, авлагын асуудлаар Нийгмийн даатгалын ерөнхий газрын Санхүү бүртгэлийн газрын Өр, авлага хариуцсан мэргэжилтэн Б.Энхтөртэй ярилцлаа.

-Нийгмийн даатгалд шимтгэлийн авлага гэж юуг хэлдэг вэ? Аж ахуйн нэгж, байгууллага хэр хэмжээний өртэй, эсвэл хэдий хугацаанд шимтгэл төлөлтөө хийгээгүй бол өртэйд тооцогддог вэ?

-Нийгмийн даатгалын тухай хуулийн 16 дугаар зүйлийн 16.1-д "Ажил олгогч, даатгуулагч нь нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээг хуульд заасны дагуу тооцож, тухайн сард нь багтаан нийгмийн даатгалын сангийн дансанд шилжүүлнэ" гэж заасан байдаг. Тэгэхээр тухайн сардаа багтааж, нийгмийн даатгалын санд шилжүүлж төлөөгүй нийгмийн даатгалын шимтгэлийг дараа сарын 01-ний өдрөөс шимтгэлийн авлага гэж тооцно. Өөрөөр хэлбэл, төлөгдөөгүй шимтгэлийн дүнгээр авлага үүссэн гэж тооцдог. Харин нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөгдөөгүй хугацаагаар нь авлагын насжилтыг тооцож, хуулийн дагуу тухайн ангилалд тохирсон арга хэмжээг авч байгаа. Нийгмийн даатгалын байгууллагын хувьд шимтгэлийн авлага үүсч, аж ахуйн нэгж байгууллагын хувьд шимтгэлийн өр үүсч байгаа хэрэг юм.

-Тэгвэл нийгмийн даатгалд шимтгэлийн өртэй хичнээн аж ахуйн нэгж байна?

-Нийгмийн даатгалын байгууллагад бүртгэлтэй 45 мянга гаруй ажил олгогч бий. 2019 оны гуравдугаар сарын 10-ны байдлаар 21000 орчим аж ахуйн нэгж 120,3 тэрбум төгрөгийн шимтгэлийн өртэй байна. Үүний цаана 160 гаруй мянган даатгуулагчийн эрх ашиг хөндөгдөж байгаа юм. 

-Ажил олгогчид шимтгэлээ цаг тухайд нь төлөхгүй өр үүсгэх нь ямар хор уршигтай вэ?

-Ажил олгогч нийгмийн даатгалын шимтгэлийн авлага үүсгэснээр Нийгмийн даатгалын сангийн орлого бүрдүүлэх, тэтгэвэр, тэтгэмжийг хугацаанд нь олгоход хүндрэл учруулахаас гадна тухайн байгууллагад ажиллаж байгаа даатгуулагчдын нийгмийн баталгаа алдагдаж, нийгмийн даатгалын сангаас үйлчилгээ авах эрх нь хязгаалагдана. Тухайлбал эмэгтэй даатгуулагчдын тухайд жирэмсний болон амаржсаны тэтгэмжээ авч чадахгүй, залуучууд ажлаас гарах, ажлын байраа солих үедээ ажилгүйдлийн тэтгэмж авч чадахгүй, өвдсөн бол хөдөлмөрийн чадвар алдсаны тэтгэмж олдохгүйгээс гадна эмнэлэгийн тусламж үйлчилгээ ч авахдаа ч даатгалаараа хөнгөлүүлэх боломжгүй болно. Түүнчлэн насан туршдаа авах өндөр насны тэтгэврээ тогтоолгох боломжгүй болох, тэтгэврийн хэмжээ буурах зэрэг асуудал ч үүсч болох юм. Нийгмийн даатгалын байгууллагаас үзүүлэх 30 төрлийн үйлчилгээнээс гадна нийгмийн харилцаанд ороход ч хүндрэл учирч болно. Тухайлбал, иргэд арилжааны банкнаас зээл авах, гадаад улс руу зорчихоор виз мэдүүлэх зэрэгт нийгмийн даатгал санхүүгийн баталгаа болдог. Гэтэл шимтгэлийн өрнөөс болоод ийм боломжуудаа ч хязгаарлуулж байна.

Даатгуулагч нь байгуулага суутгасан шимтгэлээ төлөөгүйгээс нийгмийн даатгалын үйлчилгээ авч чадалгүй хохирсон хохирлыг дээрх заалтын дагуу ажил олгогчоос нэхэмжлэх эрхтэй. Хуулийн энэ заалтыг сайн мэдэдгүйгээс даатгуулагч хохирч үлдэх тохиолдол гарч байгааг үгүйсгэхгүй.

-Иргэд цалингаасаа нийгмийн даатгалын шимтгэлээ суутгуулаад л яваад байдаг. Гэтэл яг эмнэлэгт очоод үзүүлэх гэхээр, эсвэл банкнаас зээл авах гээд дэвтрээ бариад очихоор шимтгэл төлөгдөөгүй байна гээд үйлчилгээ үзүүлдэггүй шүү дээ. Энэ тохиолдол яах ёстой вэ? Хуулийн хариуцлага нь ямар байдаг юм бол?

-Ажил олгогчид даатгуулагчийн цалингаас хуульд заасан хувь хэмжээгээр нийгмийн даатгалын шимтгэл суутган авч, тайландаа тусган ирүүлдэг ч нийгмийн даатгалын санд тухайн суутгасан шимтгэлээ шилжүүлэхгүй авлага үүсгэсэн тохиолдолд “Шимтгэл төлөөгүй” гэсэн мэдээлэл лавлагаан дээр харагддаг. Үүнээс үүдэн тухайн даатгуулагчийн нийгмийн баталгаа алдагдаж, нийгмийн даатгалын сангаас үзүүлэх үйлчилгээг авах эрх хязгаарлагдаж байна. Шимтгэлийн авлага үүсгэсэн насжилтаас хамаарч ажил олгогчид хуульд заасны дагуу уулзалт зохион байгуулах, мэдэгдэл өгөх, дансны гүйлгээ хаах, улсын байцаагчийн албан шаардлага өгөх, шүүхэд нэхэмжлэх зэрэг арга хэмжээг шат дараатай авч хэрэгжүүлэн ажиллаж байна. Гэхдээ даатгуулагчийн эрх ашгийг хамгаалсан эрхзүйн зохицуулалтыг хуульд тусгасан байдаг.

Тодруулбал, Нийгмийн даатгалын тухай хуулийн 6 дугаар зүйлийн 6.2-т “Ажил олгогчийн буруугаас нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөгдөөгүй даатгуулагчид учирсан хохирлыг ажил олгогч бүрэн хариуцаж төлнө” гэсэн заалт бий. Иймээс даатгуулагч нар байгуулага суутгасан шимтгэлээ төлөөгүйгээс нийгмийн даатгалын үйлчилгээ авч чадалгүй хохирсон хохирлыг дээрх заалтын дагуу ажил олгогчоос нэхэмжлэх эрх нь нээлттэй. Хуулийн энэ заалтыг сайн мэдэдгүйгээс даатгуулагч нар хохирч үлдэх тохиолдол гарч байгааг үгүйсгэхгүй.

-Ажил олгогч нь хариуцлага хүлээхгүй байвал яах вэ?                                                     

-Шимтгэл төлөлтөө хуулийн хугацаанд барагдуулахгүй даатгуулагчийг хохироож байгаа тухай мэдээллийг манай Хяналт, шалгалтын газарт ирүүлэн шалгуулж болно. Түүнчлэн ажил олгогч нь хариуцлага хүлээхгүй байгаа тохиолдолд даатгуулагч шүүхийн байгууллагад хандан шийдвэрлүүлэх боломж бий. 

-Иргэд өөрсдөө хяналт тавих хэрэгтэй гэлээ. Шимтгэл төлөлтөө хянах ямар боломжууд байдаг вэ?

-Шимтгэл төлөлтөө хянах хэд хэдэн арга бий. Хамгийн энгийн нь та нийгмийн даатгалын дэвтэр дээрээ байцаагчийн тамга дарагдсан эсэхийг хянаад явж болно. Мөн ТҮЦ машинаас лавлагаа авч болно. Өөр нэг хялбар шийдэл нь “Нийгмийн даатгал” гар утасны аппликэйшнийг татаж суулган ашиглах, нийгмийн даатгалын вэб сайтны “Даатгуулагчид зориулсан вэб” програмд нэвтрэн мэдээллээ харах боломжтой. Дээрх цахим хэлбэрээр шалгахын ач холбогдол нь өмнөх сар, жилүүдийнхийг ч үзэх боломжтой юм. Даатгуулагч энэ маягаар шимтгэл төлөлтөө хянан, ажил олгогч тань шимтгэлийн өр үүсгэсэн байвал өөрийн эрх ашгаа хамгаалж шаардлага тавих хэрэгтэй.

-Нийгмийн даатгалын байгууллага нь даатгуулагчийн эрх ашгийг хамгаалах үүрэгтэй шүү дээ. Дээр дурьдсан шиг хохирохоос нь өмнө өр авлагыг бууруулахын тулд арга хэмжээ авч ажиллах хэрэгтэй юм биш үү? Өр, авлагыг бууруулахын тулд ямар ажлууд хийж байна?

-Дээр дурьдсанчлан Нийгмийн даатгалын төв орон нутгийн бүх шатны байгууллагууд шимтгэлийн авлага үүсгэсэн ажил олгогчид хуулийн дагуу авлагын насжилтаас хамаарсан шат дараатай арга хэмжээ авч ажилладаг.  Жилд дунджаар 500 орчим тэрбум төгрөгийн хуримтлагдсан болон урсгал авлагыг барагдуулдаг нь нийт орлогын 2530% гэсэн үг юм. Мөн үйл ажиллагаа нь хэвийн явагдаж байгаа хэрнээ шимтгэлийн авлага үүсгэж байгаа ажил олгогчид хяналт шалгалт хийх, төсвийн байгууллагуудын авлагыг барагдуулах, нэмж үүсгэхгүй байх талаар орон нутгийн удирдлага, Сангийн яам, бусад төрийн болон төрийн бус байгууллагуудтай хамтран ажиллаж, даатгуулагчийн нийгмийн баталгааг хангахад анхаарч байна.

-Ярилцсанд баярлалаа.