Австралид “үрчлэгдсэн” Хармагтайн өгөөж ард түмэнд падгүй гэж үү?

/Хармагтайн алт-зэсийн порфирын ордод 2001-2009 онд хийсэн ажлын үр дүнг дор баримтаар хавсаргав/

  Дэлхийд баялгаараа тэргүүлэх Хармагтайн орд газрын тухай мэдээлэл ертөнцийн  чихийг сортойлгоод байна. Тэд манай эрх мэдэлтнүүдийг тэрхүү орд газрыг ард иргэдээсээ яагаад нууцлаад байгааг  ч мөн гайхан толгой сэгсэгч сууна гэнэ. Хариултыг нь Монголын ард түмэн тэртээ тэргүй мэдэх болсоор удаж. “Өөрсдөө л харийнхантай нийлж ухаж, идэх гэж байгаа биз...” гэж хариулна. Газрын баялгийг эрх мэдэлтнүүд булааж иддэгтэй бараг эвлэрчихээд байгаа. Гэвч Үндсэн хуулийн, “...газар доорх баялаг ард түмний өмч...” гэсэн заалт баллуурдагдаагүй байна.  Хармагтайн орд газрын тухай сураг саяхнаас чих дэлсэх болсон. Саяхандаа бүр Засгийн газрын унах эсэх тухай маргаан дунд нэр нь хавчуулагдан гарч ирэв. Оюутолгойтой барьцахуйц их нөөц агуулсан эл ордыг  “60 тэрбумынхан” ширээн дээр гаргаад тавьчихсан халбага сэрээгээ бэлдэн зооглоход бэлэн сууж байж. ALS Group-ийн мэдээлсэнээр бол Индонези улсын дэлхий дахинаа гайхагддаг Грасбергийн уурхайтай зүйрлэхээр их баялагтай гэнэ.

   Бяцхан мэдээлэл өгөхөд тус уурхай алтны нөөцөөрөө дэлхийд тэргүүлэгч уурхай юм. 1988 онд нээгдэж, 1990 оноос ашиглагдаж эхэлсэн тус уурхайд  дэлхийн томоохон улсууд хамтран олборлолтоо хийдэг /Рио Тинто дийлэнх хувийг эзэмшдэг гэх/ Грансбергийн ордын алтны нөөц нь: 106 231 000 унци буюу 3011 тонн. Харин Хармагтайн орд ЖОРК-ийн тайлангаар 1.533 сая паунд зэс, 2 сая унцаас багагүй алт бүхий 203 сая тн хүдрийн нөөцтэй.  Хамгийн өндөр агууламжтай хэсэг нь 0.47 хувийн зэс, тн тутамд 0.59 гр алт бүхий 56 сая тн хүдэр байгаа юм.  Иргэний хөдөлгөөний идэвхитэн Ч.Мөнхбаяр манай сайтад өгсөн ярилцлагдаа, “Хармагтай зэрэг орд газрын асуудлаас болж, суудлаасаа үхэлдэн зууралдаж байна” гэж дурдсан нь ийм учиртай аж.

  Дэлхийд тэргүүлдэг алтны нөөцтэй барьцахуйц орд газрын эзэн сууна гэдэг чинь ”тэнгэрийн умдаг” байтугай л аз завшаан биз дээ. Нөөц нь аль эрт тогтоогдчихоод байхад энгийн иргэд сургийг нь ч сонсоогүй сууж байдаг үгүй мөн өндөр нууцлал шүү. Австралийн хөрөнгө оруулалттай “Занаду майнз” гэж компани нутгийнхаа хөрөнгийн бирж дээр санхүүжилт босгоод хашхирч явна. Өмнөговь аймгийн нутаг дэвсгэр үнэхээр газрын баялагаар хахаж байдаг аж. Тус аймгийн Цогтцэций сумын нутаг дэвсгэрийг хамарсан Хармагтайн ордыг 1974 онд орос ах нар судлаж, хүдрийн зангилааг олжээ. Тухайн үед В.И.Вертлиб, Г.М.Добров нарын эрдэмтэд дээрх ордыг магадлаж, эрэл-үнэлгээний ажил явуулах тухай зөвлөмж гаргаж байж. Түүнээс цаашихыг дор баримтаар оруулсан тул нурших илүүц биз.

Харин Ашигт малтмалын газрын даргын 2010 оны тушаалаас харахад, Хармагтайн орд газар “Оюут улаан” ХХК /Жон Макен/-ний нэр дээр хайгуулын  лиценз эзэмшиж  байгаа нь сонирхолтой.  Яаж яваад Занаду майнзын гарт очсоныг бурхан л мэдэх бизээ.  “Оюут Улаан 2013 онд Занаду Дорноговь аймагт байрлах Vantage LLC компанийн 100%-ийн эзэмшилийн Оюут Улаан порфирийн зэс-алтны төслийн 90%-ийг худалдан авсан. Оюут Улаан (Улаан Уул) порфирийн зэс алтны төсөл нь Улаанбаатар хотоос 420 км-ийн зайд оршдог. Сайншандын аж үйлдвэрийн төвөөс хайгуулын ажлын талбай нь баруун зүгт 70 км зайтай орших энэхүү төсөл дээр 2014 онд хайгуул үргэлжлүүлж хийх төлөвлөгөөтэй байна. Занаду компани Оюут Улаан дээр өмнө нь хийсэн хайгуулын ажлын үр дүнг 2013 оны 10 сарын 15-нд зарласан. Оюут Улаан дахь эрдэсжилт болон өөрчлөлт нь маш олон удаагийн давтагдсан ко-генетик порфирийн зэс-алтны төв судлаар мэдэгдэж байна. Оюут Улаан төсөл дээр хийсэн судалгаанаас харахад өндөр чанарын алтны минералжсан судал илрүүлсэн (ойролцоогоор 0.5 – 5 гр/тн алт ба 0.3 – 1.5% агууламжтай зэс). Геологийн судалгаа болон минералжилтийн байдлаас харахад алтны агууламж гүн рүүгээ илүү байгааг харуулж байна.” Ийм нэгэн баримт олдов.

 Ямартай ч 2010 онд Ашигт малтмалын газрын дарга асан Д.Батхуягийн зөвшөөрлөөр Хармагтайн ордын хэтийн зам шулуудсан гэлтэй. Ер нь эндээс үзэхэд манай газрын баялаг гадныхны халаасанд аль хэдийн орчихоод, ухуулж төнхүүлэх хоногоо хүлээн байдаг мэт харагдана. Тэгэхээр газар дорх баялаг ард түмний өмч байхаа хэдийн болиод, төрийн өмчийн хувилмал дүрээр гадаад эзэнд үрчлэгддэг болж таарлаа. Ард түмэн зүгээр цаасан дээр хувь эзэмшдэг, эрх мэдэлтнүүд л өмнөөс нь хувь хүртдэг болж таарлаа.

   Даруй долоон жил өнгөрсөний хойно монголчууд дэлхийд алтны нөөцөөрөө тэргүүлэх орд илэрчихээд байгааг мэдэж байна. Долоон жил нууцлагдсан Хармагтайн орд, долоон концессын гэрээ.. гээд энэ Засгийн нөхөд долоогийн тоог шүтэж амьдардаг бололтой юм. Тэгээд тэр долоогийн тоо нь харин харшилдаг ч гэмээр. Хэзээ ч билээ “Долоон бурхан харавдаггүй” нэртэй УСК хийж олонд түгээсэн нь одоогийн ЗГХЭГ-ын дарга Ж.Мөнхбатын зохиол байх шүү. Энэ сарын долоон Засгийн газрын хувь заяаг шийднэ. Уг нь Хармагтайн ордыг Засгийн газрын хэдэн эрх мэдэлтэнд биш улс эх оронд ашигтайгаар ашиглаж чадвал тун хэрэгтэй билээ. Өр зээлүүдийн төлбөр өнөө маргаашгүй нэхэгдэх дээр тулаад ирсэн энэ эгзэгтэй мөчид зориг гаргаад, хувийн эрх ашигаа хойш нь тавиад ажиллачихвал ч сайн сан.

  Ард түмнээсээ тас нууцлаад, өөрсдийн биеийг бэлдээд байгааг нь харахаар өнөөгийн Засгийн газрын сайд нар л лав Хармагтайг хярамцаглаж орхихоор байх шиг. Энэ орд бусад орд газруудаас хамгийн давуутай нь асар бага өртөгөөр өрөмдлөг хийж, олборлолт явуулахаараа эрх мэдэлтнүүдийн арааны шүлсийг асгаруулж байгаа гэлтэй. Бод л доо, бусад одууд дор хаяж л 600 ам.доллараар нэг метр тутмыг өрөмдөж байхад “Занаду майнз” метр тутмыг 100 ам.долларын өртөгөөр Хармагтайд өрөмдлөг хийж байх жишээтэй. Зургаа дахин бага өртгөөр асар их баялагийг эзэмшинэ гэдэг сайн хэрэг биз... Ингээд бодохоор Оюутолгойгоос ч ашигтайн дээр үр өгөөж нь ч зургаа дахин илүү байх нь. Хармагтайн орд гадны компаний мэдэлд оччихоод яагаад эрх мэдэлтнүүдийн анхаарлыг татаад байгаа нь сонирхолтой байна уу? Өнөөх Оюутолгойн гэрээ байгуулдагтай адилхан үйл явдалын өрнөл шүү дээ. Оюутолгой бидний хараан дор сайн муугаараа дуудуулан ард түмэнд ашиггүйгээр гэрээ хийгдсэн бол Хармагтайд далдуур ч, ард иргэдэд ч мөн ашиггүй гэрээ хийх нөхцөл байдалтай тулгарчихаж.

  Хармагтайн ордын өмнө одоо зөвхөн ашиглалтын лиценз, Тогтвортой байдлын гэрээ байгуулах тухай асуудал л үлджээ. Үүнийг Засгийн газрын эрх мэдэлтнүүд анаж байна. Энэ чинь л Засгийн газрын эрхмүүд болоод, УИХ-ын даргын суудалдаа нам шигдэж суухын шалтгаан болоод байна. Ер нь ирэх аравдугаар сарын эхээр гэрээг үзэглэхээр зэхэж байсан гэдэг “бор шувуу” нисэж буй нь үнэн бололтой. МАН-ын намын бага хурлыг хойшлуулах сонирхол ч бас Хармагтайн ордтой уялдаатай болж таарч байна. Засгийн газрыг унагах бичиг барихын өмнөх өдөр УИХ-ын дарга М.Энхболдын “өвддөг” ч Хармагтайг хармалсаных биз. Хар нялхаасаа  газрын баялагаар хоололсон Н.Номтойбаярт Хармагтайн орд баярын бялуу шиг л төсөөлөгдөх нь гарцаагүй. Өнөө хэд нь түүний дэргэд “юм үзээгүй” жаалууд. Хувь хүртэхээр хөөрцөглөж, хүлээж байгаа жижиг шуналтнууд биз. Гэхдээ л мөнгөний амт үнэрийг мэдэх хүмүүс. Концессын гэрээний хэд одоо л амаа барих нь гарцаагүй. “Өнөөдрийн өөхнөөс маргаашийн уушиг” гэдэг үг энэ үед орой руу нь орж байгаа. Концессын гэрээтэй зууралдаагүй бол хүмүүст нэр цэвэр харагдаж, Хармагтайруу хормогчоо зүүгээд орох байлаа шүү дээ.

  Хамгийн анхаарал татаж байгаа нэг асуудал нь “Занаду майнз” нь Оюутолгойн “толгой”-г залгиж буй Рои Тинто-гийн охин компани гэгдэж буй асуудал юм. Үнэхээр тийм бол Монголын газрын баялагийг нэг хүн асар бага өртөгөөр  хүүдийлж зөөгөөд дуусгах нь. Ард иргэд ухсан нүх овоолсон шороо ширтээд, тоосон дунд үлдэх нь. Гэрээний урьдчилсан нөхцөл ч ил болж. Түүнээс харахад Оюутолгойн гэрээний нөхцөлийг хуулсан байгаа нь сонирхол татаж буйг эх сурвалжууд дурдсан байна. Эзэн гэгдэх Монголын Засгийн газар нийт ашигийн 34 хувийг эзэмшинэ. гэсэн үг. Харин Занаду майнз 51 хувийг эзэмшихээр заасан нь гайхмаар. Дундаас нь 15 хувь алга болчихож. Тоонд тийм муу Засгийн газрын гишүүн гэж хаана байхав. Энэ хуваарилалт дээр тэд өөрсдийнхөө дансыг огт мартаагүй, бүр орхиогүй болж таарлаа.

Хармагтайн ордыг  Оюутолгойтой ижил хувь заяа тосоод зогсож байна. Үүнийг хэн зогсоож чадах вэ... гэдгийг дор бүрнээ нухацтай тунгаах хэрэгтэй. Монголын газрын баялгийг харийнханд дур мэдэн өгч хувь хүртэгч “60 тэрбум”-ын бүлэглэлээс ангижрах өдөр ойртсоор. Тэд ч эрх мэдлээ авч үлдэх эрэл хайгуулд хатаж аль болох цаг хожихыг хичээсээр... М.Энхболд, Ж.Эрдэнэбат, Н.Номтойбаяр... тэргүүтнээс Хармагтайг салгаж авч үлдэж чадваас бидний эх орон, ирээдүй хойчид үр шимээ өгөх зам мөр л тодорхой байна.  Ер нь Хармагтайг халааслахаар өдөр завгүй, шөнө нойргүй зүтгэж байгаа “60 тэрбум”-ынханаас л хагацья!!!

З.Говьсайхан

www.zindaa.mn