Хар хүч ба баялгийн шунал

-/Үүнийг та заавал уншиж, бас ухаарах ёстой. Сэтгүүлч, судлаачдын анализ дүгнэлтээс илүүтэй үйл явдалд нуруулан бичсэн нь энэ бүгд үнэн болохыг нотолж, танд итгүүлэн хүргэх гэснийх билээ/ -

Монгол Улсын стратегийн ордод нэр дэвшсэн 39 орд бий. Дэлхийд нөөцөөрөө эхний тав болон аравт орох Оюутолгой, Тавантолгойн орд  газраас аваад эрдэс баялгийн арвин их нөөцтэй монголчууд тэнгэр газар шиг ялгаатай амьдарч байна. Зөвхөн өнөө цагийн бус үр хүүхдүүдийн минь ирээдүйг тодорхойлох эдгээр ордын жолоог  төр бус бизнесийн бүлэглэл атгаж, төрийн эрх мэдлээ ашиглан эх орны баялгийг халаасалсаар буй.

Монголчууд нүүрсээ баяжуулах боломж байгаа ч том бүлэглэл түүхийгээр нь экспортлох сонирхолтой. Агаарт цацаад байгаа нүүрсний давхаргын метан хийг олборловол импортоор авдаг 2500 төгрөгийн хийг бид 200 төгрөгөөр ард түмэндээ нийлүүлэх боломжтой ч том бүлэглэл үүнийг нууцалдаг.  Зэсийн баяжмалын агуулга дахь алт, мөнгө, платиниум гээд асар үнэтэй олон елемент, металлуудыг салгах боломжтой ч том бүлэглэл баяжмалаар нь экспортлох хүсэлтэй. Энэ бүхэнд том бүлэглэлийн ашиг сонирхол нуугдаж буй.

Монголчуудын Оюутолгойгоос хүртэх ашиг улам бүр алсарч байна.  Иргэн болгонд 1072 ширхэг хувьцаа эзэмшүүлсэн Тавантолгойн орд том бүлэглэлийн саалийн үнээ болчихлоо. Удахгүй  1.533 сая паунд зэс, 2 сая унцаас багагүй алт бүхий 203 сая тн хүдрийн нөөцтэй Хармагтайн ордыг  Бороо гоулд, Цайрт минерал, Нарийн сухайт, Оюутолгойн ордуудын адил хувь заяа хүлээж байна. Энэ бүхнээс ашигт малтмалын ордууд далд эзэдтэй болж, эрх мэдлийн тойрогт буй бизнесийн бүлэглэл Монголын, монголчуудын амьдралыг хэрхэн хүссэнээрээ жолоодож буйг харж болох. Тэд ийнхүү уул уурхайн томоохон гэрээ, мега төслүүдийн ард зайдалж, УИХ, Засгийн газар, цагдаа, тагнуул, АТГ  гээд Монгол улсын бүх эрх мэдлийг гартаа атгаж байна.  Ийм нэгэн сонирхолтой бүлэглэл өнөөдөр хүчээ авч байгаа бөгөөд энэ бүлэглэлийг “ХАР ХҮЧ” гэдэг.

Хар хүч гэж хэн бэ

Улс төрд  “хар хүч” хэмээх нэгэн тодотгол яригдах болсон бөгөөд улстөрчдийн чанга дуугаар хэлэхээс ч цэрвэдэг “Хар хүч”-нийхэн бол Хятадын нөлөө орсон, улс төр бизнесийн “маш том” бүлэглэл юм. “Хар хүч” хэрхэн бий болсон, толгойлогчид нь хэн болохыг та нийтлэлийг уншаад төвөггүй ойлгох болно.

“Оюутолгойд би эрх ашгаа хийе, харин чи Тавантолгойд хий”  

2005 онд Намбарын Энхбаяр МУ-ын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож, тухайн үед хотын дарга байсан М.Энхболдыг намын даргаар тавьжээ. Н.Энхбаяр ийнхүү М.Энхболдыг МАХН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга байсан С.Баярын дээгүүр давуулчихсан нь өөртөө хэзээ ч эвлэрэхгүй дайсан бэлдээд зогсохгүй  “Хар хүч”-ний эхлэлийг тавьж орхижээ.  Баахан  хорсол тээсэн  Санжийн Баяр 2007 онд М.Энхболдыг тонгорч намын дарга болов.  Дараа нь  “хариуцлага үүрүүлье гэвэл эрх мэдлийг нь өг” хэмээн намынхнаа шахан лоббидож байж Ерөнхий сайдаар томилогдов. 

Ингээд Ерөнхий сайд болсныхоо дараа  АН-ын дарга Ц.Элбэгдоржтой уулзаж, нууц тохироо хийжээ.  Тэр нь “Оюутолгойд би эрх ашгаа хийе, харин чи Тавантолгойд хий”.   Нууц тохирооны дагуу МАХН-аас Ерөнхийлөгчид нэр дэвшсэн Н.Энхбаяр ялагдав. Хэрэв Н.Энхбаяр Оюутолгой, Тавантолгойн ордод тэдэнтэй ашиг сонирхлоо нийлүүлчихсэн бол өнөөдөр түүнийг огт өөр хувь заяа хүлээж байх байлаа.  Тэд тохиролцсоноороо ажил хэргээ эхэлж, Оюутолгойн гэрээг УИХ-д оруулжээ. Оюутолгойн гэрээг баталж УИХ-аар тогтоол гаргуулахад ҮАБЗ-ийн зөвлөмж хэрэгтэй байсан бөгөөд энэ зөвлөмжийг шинэ Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж төвөггүй гаргав. Ингээд С.Баяр Оюутолгойн гэрээг хийж чадсан бөгөөд  “эрх ашгаа шингээн”  80 сая доллар авсан гэдэг.

Н.Алтанхуягийн төлөөс

С.Баяр Ц.Элбэгдоржийн хүсэлтийг гүйцэлдүүлж амжсангүй. Тэрээр өөрийн хүсэлтээр Ерөнхий сайдаас огцорлоо. Үнэндээ түүний бие муудсан биш харин 7 сарын 1-ний үймээний хэрэг задрахаас айсандаа ийнхүү яаран сандран ажлаа өгөөд алга болсон. Ингэхдээ  Сү.Батболдод ажлаа шилжүүлж, Тавантолгойн асуудлыг  түүнд даалгажээ. Сү.Батболд харин түүний захиасыг үг дуугүй биелүүлэхийг хүссэнгүй. Тавантолгойн гэрээний асуудлаар ажлын хэсэг гаргаж Н.Алтанхуягийг ахлагчаар томилжээ. Н.Алтанхуяг ч  Тавантолгойг “MCS”-т өгөх  Ц.Элбэгдоржийн хүсэлд тун хойрго хандав. Учир нь “MCS” тухайн үеийн АН-ын дарга Н.Алтанхуягт “Ардчиллын ордон” барьж өгөх амлалтаа биелүүлээгүй байжээ.  Бас тэр Ерөнхий сайд болсныхоо дараа С.Баярын  “бөгсийг ухаж”  Оюутолгойн гэрээнд шалгалт оруулж, 130 сая ам.долларын зөрчил илрүүлэв.  Чухам үүнээс болж  “Дан болон давхар дээл”-ний асуудал гарч,  Н.Алтанхуягийн ЗГ огцроход хүрэв. Шинэ Засгийн газрын  Тэргүүнээр “Ц.Элбэгдоржийн хүн”  Ч.Сайханбилэг томилогдож, тэр үеэс эхлэн Ц.Элбэгдорж  “Тавантолгойг УИХ-аар хэлэлцэх шаардлагагүй, Засгийн газрын дангаараа шийдэх асуудал” хэмээн хэлж шахах боллоо. 

Лондонгийн тохиролцоо

2010 онд Ц.Элбэгдоржийн гадаад айлчлалд Шадар сайд М.Энхболд багтжээ. Энэ үеэр тэд  улс төрийн болон бизнесийн нууц тохироо хийсэн байна.

Нэгдүгээрт, 2013 онд Ц.Элбэгдоржийг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд дахин ялуулах, ингэхдээ М.Энхболд МАН-аас сул нэр дэвшигч хаяж өгч, намынхаа эсрэг ажиллах, хариуд нь 2017 онд АН  М.Энхболдыг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд дэмжихээр тохирчээ.

Хоёрдугаарт, Тавантолгойг авах санаагаа  Ц.Элбэгдорж  тулгаж чадсан байна.  М.Энхболд хэлсэн тохирсноороо өөрийн намаас  нэр дэвшсэн Б.Бат-Эрдэнийн эсрэг ажиллаж унагав.  Хэрэв Б.Бат-Эрдэнэ Ерөнхийлөгчөөр сонгогдвол 2 дахиа улирч, 8 жил Ерөнхийлөгчийн суудалд сууж мэдэх учраас Ц.Элбэгдоржийг дэмжих нь түүнд мэдээж ашигтай байлаа. Харин “Таван толгойн нүүрсний ордод төрийн өмчит компани ашиглалтын үйл ажиллагаа явуулах, “Эрдэнэс-Таван толгой” компанийг байгуулж, ордын ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг хуваахгүйгээр шилжүүлэх тухай”  УИХ-ын 39-р тогтоол Ц.Элбэгдоржийн санааг гүйцэлдүүлэхэд чөдөр цоож болоод байсан учраас бүрэн эрхээ дуусгавар болохоос өмнө яаран дараагийн нүүдэлд шилжив.

Энэ бол Эрдэнэт үйлдвэр байлаа.

Ц.Элбэгдорж “Эрдэнэтийн асуудлыг яаралтай шийдэх хэрэгтэй” гэж шахаж эхэлсэн бөгөөд  гэнэт нэг өдөр Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг “Эрдэнэт” үйлдвэрийн Оросын талын 49 хувийг Худалдаа Хөгжлийн Банк хувьчилж авсан тухай мэдээлэв. “Эрдэнэт үйлдвэр”, “Монголросцветмет”-ийн 49 хувийг худалдаж авсан 400 сая ам.долларын 56 сая нь Улаанбаатар хотын банкнаас, 354 сая нь Худалдаа хөгжлийн банкнаас зохиомол хэлбэрээр гарсан байдаг. Ийнхүү Засгийн газартай хуйвалдаж, Монголбанкны Ерөнхийлөгч асан Н.Золжаргалаар мөнгө хэвлүүлэн байж уулын баяжуулах үйлдвэрийн 49 хувийг худалдаж авсан “Монголын зэс” корпорацийн ард Ц.Элбэгдорж байлаа.

2016 он, МАН олонх болов. Тэрээр Эрдэнэтийн 49 хувийг төрд шилжүүлэн авах ажлыг яаравчлан хийлээ. Энэ шийдвэрийн нэг талд хууль хяналтын байгууллагууд нь Эрдэнэт үйлдвэрийг хувийн мэдэлд байлгах сонирхолтой байгаад бухимдсан  “Эрдэнэт” үйлдвэрийн ажилчид харин нөгөө талд нь “УИХ-ын энэ шийдвэр МУ-ын эрх ашигт нийцэхгүй байна” хэмээн бухимдсан Ц.Элбэгдорж нар зогсож байлаа.

УИХ-ын энэ шийдвэр одоог хүртэл хэрэгжихгүй гацсан хэвээр л байна.  Яагаад гэвэл, М.Энхболд Ц.Элбэгдоржтой хийсэн тохироогоо мартаагүй. Түүний “Би Эрдэнэтийн 49 хувийг төрд буцааж авах шийдвэр гаргалаа”  хэмээн Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар өөрийгөө сурталчилж байсан нь ердөө “жүжиг” байв. УИХ-ын олонхийн шийдвэрийг “би шийдсэн” хэмээн уулзалт бүртээ тийнхүү ярьж явсан нь сонгогчдын итгэл биш инээд болж байлаа.

Хоёр Э-гийн хувьцааны наймаа

2005 онд Н.Энхбаяр С.Баяртай муудан байж М.Энхболдыг намын дарга болгосон ч ачийг бачаар гэгчээр тэр намын дарга болсныхоо дараа Н.Энхбаяраас Худалдаа Хөгжлийн Банкийг булааж авчээ. Улмаар Н.Энхбаярыг шоронд ороход М.Энхболд Ц.Элбэгдоржтой хүч хавсарсан байдаг. М.Энхболд ийм л ёс суртахуунгүй хүн ажээ.  Ийм хүн Монгол Улсын  Ерөнхийлөгч болчихоогүй нь Монголчууд бидний хувь юм.

М.Энхболд булааж авсан хувьцааныхаа зүсийг хувиргах хэрэгтэй болов. Тэрээр Ц.Элбэгдоржид шилжүүлжээ.  Харин Ц.Элбэгдорж Лу.Болдыг “энхийг сахиулахын мөнгийг өөр зүйлд зарцуулсан, онгоцны мотор Солонгос улсад зарсан” зэрэг шалтгаанаар АТГ-т шалгуулж, шантаажлан айлгаж байгаад Голомтын хувьцаанаас нь салгаж дөнгөв. Лу.Болдын Голомтын хувьцааг М.Энхболд худалдаж авсан бөгөөд тэр мөнгөний эх үүсвэр нь ноён Ц.Элбэгдорж байлаа. Лу Болдын Голомтоос хөөгдсөн гэх шалтгаан энэ.  

“Голомт” банк анх байгуулагдахдаа Ц.Элбэгдоржийн ЗГ-ын үед тэр үеийн “Ард”, “Сэргээн босголт”, “ХОТШ”-банкийг сүйрүүлж Ард банкны суурин дээр байгуулагдсан луйврын банк гэдгийг ард түмэн мартаагүй. Луйврын банк ийнхүү луйврын “сценаричин”аар дамжин М.Энхболдод очжээ. Харин Худалдаа хөгжлийн банк бол одоо “Хөтөл”-ийн цементийн үйлдвэр, “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 49 хувийг эзэгнэсэн том картель болж өргөжсөн бөгөөд   далд эзэн нь  Ц.Элбэгдорж гэдгийг та мэдэж авлаа.  

Хятад цус ба Монгол төр

УИХ-ын сонгуулийн дараа алба хувааж бялуу хүртэхийн цагт С.Баяр М.Энхболдоос салахгүй тал засаж, хоёр гуравхан агентлаг авсан ч хэл үг болоогүй.  Яагаад гэвэл М.Энхболд хар хүчнийг залгамжлах түүхэн үүрэг хүлээгээд байсан шүү дээ. УИХ-ын сонгуулийн өмнөхөн М.Энхболдыг  Бээжинд айлчлах үеэр Хятадууд түүнд энэ үүргийг өгчээ. Тэрээр “Ерөнхий сайд болох хэрэггүй, 2017 онд Ерөнхийлөгч болох ёстой” гэж захьсан байна.

Элэг нэгтнүүдийнхээ захиас даалгавраар Ерөнхий сайдыг алгасч Ерөнхийлөгчийн сонгуульд тийнхүү хүч үзжээ. Ялагдал амсаж, хар хүчнийхний амь тэмцэхийн цагт С.Баяр Англиас яаравчлан ирэв. Одоо хар хүчнийхэн хэзээ ч байгаагүйгээр сандралдаж эхэллээ. Хар хүчний эсрэг тэмцэл хурцдахад гадаад орчин тэр дундаа Хятад улс үймж эхэллээ. Монголд хар хүчнээр дамжуулан гадны ялангуяа Хятадын бодлого нөлөө орж, Монгол төрийг гадныхан жолоодож, Монголчууд бид эх орноо, газар нутгаа уул уурхайн лиценз хэлбэрээр алдсаар байгааг  ухаарахгүй бол бид дэндүү хожимдох нь.

Тогтвортой байдлын гэрээ ба Хар хүчний бараан туршлага

Монгол улсын түүхэнд байгуулж байсан Тогтвортой байдлын гэрээнүүдийн гурвыг нь Ц.Элбэгдоржийн Засгийн газрын үед хийснийг дурдах хэрэгтэй. Ийм гэрээнээс ой тоонд ч багтахгүй их унац олох туршлага "ХАР ХҮЧ"-нийхэнд бий. МоАХ-ны хэсэг гишүүд Ц.Элбэгдорж  Шин хуа Мак,  Цайрт минерал зэрэг  Хятадын компаниудаас их хэмжээний авлига авсныг нийтэд мэдээлэхийг шаардаж УИХ-д шаардлага хүргүүлж байсан түүх үүнийг нотолно. Тэгвэл тэдний бараан туршлага Хармагтайн ордын тогтвортой байдлын гэрээг онилж байна. М.Энхболд хэрэв өөрийнх нь хэлсэн шиг эх орноо бас намаа боддог бол Ж.Эрдэнэбатыг аль эрт огцруулах ёстой байлаа.

Харин тэр хүсээгүй. Яагаад? 

Удахгүй Хармагтайн ордын “Тогтвортой байдлын гэрээ”-г үзэглэнэ. Магадгүй  “Тогтвортой байдлын гэрээнд ор тас мартчихаад байгаа тэр 15 хувь”  М.Энхболдыг, Ж.Эрдэнэбатыг хаацайлагсад, тогтвортой байдал ярьж цээжээ дэлдэгсдийн амыг таглаж эгнээндээ нэгтгэсэн байж болох. Юутай ч "ХАР ХҮЧ"-ний эсрэг тэмцэлд маш том алхам хийгдлээ. Энэ тэмцэлд нэгдэж, эх орныхоо төлөө кноп дарсан УИХ-ын гишүүдэд талархах нь зүйтэй. Харин эрх ашиг нь хөндөгдсөн хар хүчнийхэн  ээлжит төлөвлөгөөндөө орох нь мэдээж. Тэд өөрийн хүнээ Ерөнхий сайдад дэвшүүлж байдаг аргаа хэрэглэнэ. Учир нь тэдний ээлжит зоог - Хармагтайн орд гэдгийг мартаж болохгүй.

 “Хэн нь хэн бэ” удахгүй тодорно

МАНАН хэмээх “ХАР ХҮЧ”-нийхэн  1990 оноос эхтэй бөгөөд тэр үед “намуудын тохиролцоо”-нд гарын үсэг зурснаараа  Э.Бат-Үүлийг МАНАН-гийн загалмайлсан эцэг гэж хэлж болох.  Балаг тарьсныхаа шагналд “баатар”-аар энгэрээ цоолсон түүний балаг ийнхүү 27 жил үргэлжилж байна. Энэ олон жил бугшсан, эгнээгээ тэлж хүчирхэгжсэн, хөл гараа чангатгаж бэхжүүлсэн Хар хүчнийхэнтэй шинэчлэгчид тэмцэж эхэллээ. Тэднийг дийлж устгахад тун хэцүү, бас дэндүү аюултай. Тиймээс хар хүчний эсрэг тэмцэлд амжилт олоход намуудын эрүүл хэсэг болон ард түмний дэмжлэг юунаас ч илүү чухал байна.

Өнөөдрийн улстөрийн  зөрчил тэмцэл  “хэн нь хэн бэ” гэдгийг харуулах болно. Хэн нь харийнхны гар хөл, хэн нь утсан хүүхэлдэй,  хэн эх орноо гэх чин сэтгэлтэй, бас хэн газар нутгаа зарж баяжигсад вэ. Тун удахгүй тодорно.  Ард түмэн өнөөдрийн өрнөж буй үйл явцыг тун анхааралтай харж байгаа гэдгийг өрөг дээр тоглож байгаа хүн бүхэнд хэлье. Бас Монгол эх орны хувь заяаг шийдэх энэ тэмцэлд шинэтгэл хийх  УИХ-ын болон  МАН-ын Бага хурлын гишүүдэд эх оронч сэтгэл, гал халуун зориг зүрх байгаа гэдэгт итгэе.

Шинэчлэгчдийг дэмжье

ХОТШ, Экспорт Импорт банк, Ард банк, Сэргээн босголт зэрэг төрийн банкуудыг идсэн, банкнаас банк унагаж баяжсан, дөрвөн тонн алтаар тоглосон, Эрдэнэт үйлдвэрээс их хэмжээний доллар завшсан, 75 төрийн өмчийн байгууллагыг үнэгүйдүүлж 17-хон тэрбум төгрөгөөр хувьчилсан, төрийн мөнгөөр өмч худалдаж авсан, гадны зээл тусламжийг хувааж залгисан гээд олон арван эцэг луйвруудыг бид мартах учиргүй. 

Ард түмэн харалган биш. Суудлын төлөө улайрсан биш хар хүчний халааг таслахад зориг шулуудсан өнөөгийн улс төрийн тэмцлийн гол агуулгыг ард түмэн ойлгож эхэллээ. Түүхийн давтаж үл болох гашуун сургамжийг ухаарч, хар хүчний эсрэг тэмцэлд нэгдсэн МАН-ын шинэчлэгчдэд  гасалсан ард түмэн, ёолсон эх орныхоо өмнөөс талархая.

Тэдэнд минь "ХАР ХҮЧ"-ний хар хорлол бүү тусчихаасай билээ. 

Х.Дорж 

Эх сурвалж: infomongol.mn