З.Нарантуяа: Гишүүдийн тоог өсгөх шаардлага бий, гэхдээ болгоомжлол байна

УИХ-ын гишүүн асан, Ардчилсан намын Үндэсний бодлогын хорооны гишүүн З.Нарантуяатай ярилцаж, Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийн талаар байр суурийг нь сонслоо.

-Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахтай холбоотойгоор нийгэмд УИХ-ын гишүүдийн тоо, сонгуулийн тогтолцооны тухай асуудал гол сэдэв болоод байна. Энэ талаар та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийг ярихын тулд зөвхөн тоо, пропорциональ, мажоритарын холимог тогтолцоо ярих бус үүнээс нийгэмд, эдийн засгийн хөгжилд ямар үр дагавар, ашиг тус авчрах вэ гэдэг өнцгөөс нь эхэлж харж байж энэ тоо зөв үү, буруу юу, ингэж бичиж оруулах гэж байгаа нь зөв үү, буруу юу гэдэг дүгнэлтийг өгөх хэрэгтэй болно. Шууд энэ 152 гэсэн тоо зөв, буруу гэж ярихаас өмнө энэ удаагийн өргөн бариад, хэлэлцүүлж байгаа Үндсэн хуулийн өөрчлөлт өнөөдрийн нийгмийн хэрэгцээ шаардлагатай нийцсэн өөрчлөлт мөн үү, бид аль өнцгөөс харж энэ өөрчлөлтийг тайлбарлах учиртай вэ, шалтгаан нөхцөлөө юу гэж үзэж байгаа вэ гэдгээс эхэлж яримаар санагдаж байгаа юм. Үндсэн хуульд нийгмийн хэрэгцээ, шаардлагад тулгуурлаад байнга нэмэлт, өөрчлөлт хийж байх ёстой. Заавал найман жилийн дараа өөрчилнө, эсвэл арван жилийн дараа л өөрчилнө гэсэн механик ойлголтоор хандаж болохгүй.

-Илүүтэй эдийн засгийн үр дагаварыг харгалзах ёстой гэж та хэлэх гээд байна уу?

-Өнөөдрийн манай улсын эдийн засаг, нийгмийн бодит нөхцөл байдал ямар байна вэ? Хүн амын амьжиргааны чанар үнэхээр доройтсон байна шүү дээ. Үнийн өсөлт их, өрхийн орлого буурч байна. Энэ их өндөр инфляц, валютын ханшийн өсөлт төгрөгийн худалдан авах чадварыг нь доройтуулж байна. Сүүлийн 2-3 жилийн статистикийг авч үзэхэд, инфляцаас айл өрхийн орлого дээр ирж байгаа бодит дарамт 3-4 их наяд төгрөг болсон гэсэн тооцоог Монголбанк гаргасан байна лээ. Өөрөөр хэлбэл,  зөвхөн төгрөгийн худалдан авах чадвар муудсанаас болоод бидний хадгаламжинд байгаа ч юм уу, эсвэл бизнестээ эргэлдүүлж байгаа мөнгөний 13-14 хувь нь алга болчихсон байна. Энэ нь өрхийн амьжиргаа, орлого дээр маш том дарамт болж байгаа юм. Улмаар энэ нь цаашаа өргөн хэрэглээний болон хүнсний бүтээгдэхүүн дээр тусаж байна. Тэгэхээр энэ инфляцтайгаа тэмцэхгүй бол ядуурал доройтол улам газар авахаар байна. Үүнийг яаж сайжруулах вэ гэдэг асуудлаасаа эхэлж яримаар байгаа юм.

-Засаглалыг сайжруулах нь эргээд эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлнэ гэсэн тайлбарыг Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийн төслийг санаачилсан Засгийн газар хийж байгаа шүү дээ?

-Манай улсын эдийн засаг өнөөдөр ямар чадвартай, ямар бүтэцтэй байгааг харъя. Хуримтлал огт байхгүй. Олсноо идээд, зараад, орлогоосоо давсан зардлыг төсвийн алдагдлаар хаагаад, өрөө өрөөр төлөөд л явж байна. Энэ бол засаглал өөрөө чадамжгүй, төрөө бид удирдаж чадахгүй байгааг харуулж байгаа юм. Засаглалыг сайжруулах шаардлагатай гэдэгтэй санал нэг байна. Засаглалын чадавх яагаад сул байна вэ гэсэн асуулт эндээс гарч ирж байна. Төрийн байгууллагуудын эрх мэдлийн уялдаа холбоо сул, бие биедээ хяналт тавьж чадахгүй байдал, эсвэл төрийн шийдвэрт нөлөөлөөд байгаа янз бүрийн бүлэглэл, авлига зэргээс болоод байна уу? Засаглаж чадахгүй байгаагийнхаа шалтгаан нөхцөлийг маш сайн тодорхойлж, Үндсэн хууль болон бусад хууль тогтоомжийн хүрээнд хэр хэмжээний шинэчлэлт хийж байж үүнийг сайжруулах ёстой вэ гэдгээ шийдвэрлэх шаардлагатай. Заавал Үндсэн хуульд бус органик хуулиудыг сайжруулах замаар хийх боломжтой юу, эсвэл төрийн болон  ялангуяа улс төрийн институцүүдийг хариуцлагажуулж, төлөвшүүлэх замаар хийх үү гэдгийг тогтоох нь зүйтэй. Минийхээр сонгуулийн тогтолцоогоо холимог болгох заалтыг Үндсэн хуульд оруулах нь үнэхээр чухал. Энэ асуудлыг 2019 онд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах үед мөн ярьж байсан. Пропорциональ болон мажоритар системийн холимог тогтолцоогоор Монгол Улс сонгуулиа явуулах нь маш оновчтой.

-Яагаад?

-Макро эдийн засгийн тогтворжуулах бодлого болон төсөв сангийн бодлого буюу Засгийн газраас хэрэгжүүлж байгаа нийгмийн шинж чанартай хөтөлбөрүүд хоорондоо нийцэж авцалдахгүй байгаа юм. Макро эдийн засгийн бодлого явуулахад төгрөгийн тогтвортой байдлыг хангахын тулд Төв банк экспортын орлогоор дамжуулан төсвийн төлбөрийн тэнцлийг эерэг гаргаж, ханшаа зөв барьж, гадаад валютын улсын нөөцөө зохих хэмжээнд байлгаж мөнгөнийхөө бодлогыг хэрэгжүүлнэ. Гэтэл Засгийн газар хэрэглээг дэмжиж, үүгээр дамжуулан инфляцдаа нөлөөлөөд, төсвийг тэлээд байхаар улсын төсөв алдагдалтай гарахад хүргээд байгаа юм. Юунаас болоод ийм байдалд хүрээд байна вэ гэхээр сонгуулийн жижиг тойргийн тогтолцоо нөлөөлөөд байгаа юм. Гишүүн бүр сонгууль дөхөөд ирэхээр тойрог тойрогтоо амласан зүйлүүдээ хийх гэдэг. Үүнээс болоод өнөө төсвийн нэгдсэн, улс орны  хөгжлийн бодлоготой уялдуулсан бодлого, төлөвлөлт ерөөсөө явагдахгүй байна. Зүгээр тойрог дээрх төсвийн хуваарилалт болчихоод байгаа юм. Үүнийг сайжруулахын тулд Засгийн газартаа хяналт тавих хэрэгтэй. Монгол Улсыг бүхэлд нь харж, макро эдийн засгийнхаа тогтворжуулалтын бодлогыг хөгжлийн буюу сүүлийн жилүүдэд маш их ярьж буй ч хэрэгжиж чадахгүй байгаа том төслүүдээ хөдөлгөх, гадаад зах зээл дээр өрсөлдөх чадвараа сайжруулах зэрэг том бодлогуудаа явуулахад энэ өөрчлөлт нэн чухал юм. Пропорциональ тогтолцоогоор сонгууль явуулахад улс төрийн намууд маш хариуцлагатай, тодорхой бодлоготойгоор орж ирдэг. Намуудын тэр бодлогыг хэрэгжүүлэх чадавхтай хүмүүс пропорциональ тогтолцоогоор, намынхаа жагсаалтаар орж ирдэг.

-Ардчилсан нам сонгуулийн холимог тогтолцооны талаар тантай адил байр суурьтай байгаа юу?

-Ардчилсан нам энэ холимог тогтолцоог дэмжсэн байр суурьтай байгаа. Гэхдээ 60 хувь байх уу, 40 хувь байх уу гэдэг асуудлыг ярьж байна. Одоо Монгол Улсын Үндсэн хуульд сонгуулийн тойргийг байгуулахдаа засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийнхээ онцлог, хүн амын тоог харгалзан төлөөллийг оролцуулах зарчмыг суулгачихсан байгаа. Тэгэхээр энэ зарчмаар яваад өнөөдөр Монголын хөдөөгийн хөгжил маш дорой байна шүү дээ. Тэгэхээр хөдөө рүүгээ хандсан хөгжлийн бодлого орхигдож, “тулга тойрсон” гэдэг шиг Улаанбаатар хотоо тойрсон зүйл яриад байхаар Монгол Улсын хөгжил бүхэлдээ хаягдаж байна. Тэгэхээр улс орны хөгжлийг бүхэлд нь харахын тулд гишүүдийн 60 хувийг ямар ч байсан нутаг дэвсгэрийнхээ хуваарилалтад суурилсан иргэдийнхээ төлөөллөөр бүрдүүлж, орон нутгийг хөгжүүлэх бодлогодоо анхаарал хандуулах хэрэгтэй.

-Харин ч жижиг тойргоос сонгогдсон гишүүд тойргоо л харж ажилладаг юм биш үү?

-Би дөрвөн жил УИХ-ын гишүүнээр ажилласан. Хөдөөгөөс сонгогдсон гишүүд хөдөөгөө л ярьдаг, хотын бодлого, улсын төсөв, улсын бодлого ярьдаггүй гэдэг бол өрөөсгөл. Жишээлбэл, би хөдөөгийн тойргоос сонгогдож байсан. УИХ-ын гишүүнээр ажиллахдаа төсвийн нэгдсэн бодлого, улсын хөгжлийн асуудлыг хамгийн их ярьдаг байсан. Асуудалд яаж хандах нь тухайн гишүүний өөрийнх нь мэдлэг, чадвар, туршлагаас хамаарна. Иймд пропорциональ болон мажоритар тогтолцоогоор сонгогдох гишүүдийн тооны харьцааг механикаар 50х50 гэж тогтоох нь ямар ч судалгаагүй зүйл гэж би үзэж байгаа. Пропорционалиар гишүүдийн 40 хувийг бүрдүүлэх нь зохистой. Өнөөдөр манай улсад засаглалын хямралыг хэн бий болгож байна вэ гэвэл сонгогдож буюу томилогдож ажиллаж байгаа тэр хүмүүс. Тэдний мэдлэг, ёс зүй, төрийн ажлын туршлага гээд олон зүйл дутагдсанаас болж засаглалын менежментийг зөв хийж чадахгүй байна. Тэднийг томилж, сонгож явуулдаг, нэр дэвшүүлдэг улс төрийн институцүүд бас хөгжих ёстой. Улс төрийн намууд өөрсдөө бодлоготой, мөрийн хөтөлбөртэй, түүнийгээ хэрэгжүүлэхийн тулд ямар арга замаар, хэрхэн ажиллах вэ гэдгээ тооцож байж сонгуульд орох ёстой. Тэр бодлогыг нь хэрэгжүүлэх хүмүүс жагсаалтаар сонгогдох нь өнөөдөр манай улсын хувьд хамгийн зохимжтой.

-Сонгуулийн пропорционаь болон мажоритар тогтолцоог хослуулж хэрэглэхийн тулд гишүүдийн тоог нэмэгдүүлэх асуудлыг ярьж байгаа. УИХ-ын гишүүдийн тоог 152 болгох талаар ямар бодолтой байна вэ?

-Гишүүдийн тоог 152 болгох гэдэг дээр би эсрэг байр суурьтай байгаа. Одоогийн 76 гишүүн хүн амынхаа тоонд харьцуулахад цөөхөн байна, 1992 оны үеийн хүн ам өсөөд өнөөдөр 3.5 сая болчихсон, үүнийг суудал тогтоох онолоор тооцоход 152 болж байна гэх мэтээр тайлбарлаж байна. Энэ тайлбар хэтэрхий механик байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр, гишүүд хэтэрхий цөөхүүлээ хууль баталж байна гэсэн тайлбарыг бас хийж байгаа. Цөөхүүлээ баталж байгаа учраас хууль чанаргүй гарч байна гэсэн асуудлыг хөндөж байна. Цөөхүүлээ хууль батлаад байгаа нь тэдний өөрсдийнх нь л буруу. Уг нь 76-уулаа л орж ирээд батлах ёстой шүү дээ. Тийм үүрэгтэй. Гэтэл 76-уулаа орж ирэхгүй, цөөхүүлээ хууль батлаад байгаа нь Үндсэн хуулийн асуудал биш. Энэ бол Улсын Их Хурлын тухай, Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай зэрэг зохион байгуулалтын органик хуулиудаар гишүүдээ идэвхжүүлэх, хариуцлагажуулах асуудал. Эцсийн бүлэгт гишүүдийн ажилдаа хандах хандлага, ёс зүй, төлөвшил, мэдлэг мэргэжилтэй л холбоотой. Үүнийг Үндсэн хуулийн асуудал болгож, гишүүдийн тоог 152 болгоно гэх аргумент хэтэрхий үнэишилгүй, буруу юм.

-Таныхаар бол гишүүдийн тоог нэмэгдүүлэх шаардлага байхгүй гэж ойлгож болох уу?

-Гишүүдийн тоог өсгөх шаардлага байгаа. Өнөөдөр манай улс эдийн засгийн бодлого талаасаа чөтгөрийн тойрогт орчихоод байна шүү дээ. Байгалийн баялгийн хараал тусчихсан, баялагтаа яаж зөв менежмент хийх, гаргаж байгаа нүүрснийхээ орлогыг хэрхэн зөв оруулж ирэх, оруулж ирсэн валютын нөөцийг хэрхэн зарцуулах вэ гэдэг бодлогогүй явж байна. Зөв бодлоготой улс болохын тулд засаглалаа юуны өмнө сайжруулах шаардлагатай. Улс төрийн намууд хуйвалдааны зарчмаар сонгуульд оролцдог, хуйвалдааны зарчмаар нэр дэвшүүлдэг байхаар намын шинэчлэл хийгдэхгүй байна. Манай бүх намуудад шинэчлэл хэрэгтэй. Нөгөө өмнөх нийгмийн, өнө удаан жил улс төрд байсан хүмүүс өөрсдийн бизнесийн эрх ашиг, хувийн нөлөөллийг тийм амархан тавьж өгөхгүй байна. Улс төрд өнөөдөр цус сэлбэлт хийх зайлшгүй шаардлага байна. Тийм учраас УИХ-ын гишүүдийн тоог 99- 108 болгож нэмэгдүүлэх хэрэгтэй гэж үзэж байгаа. Хэлбэр талаас нь харах юм бол, 76 гишүүнтэй УИХ хуулийг 20-уулаа баталж байгаа юм бол 108 болгочихоор 40-үүлээ батлах ийм л үр дүн гарна. Тийм учраас үнэхээр чанартай, асуудлаа, улсынхаа хөгжлийн гарц шийдлийг зөв өнцгөөс нь олж харж чаддаг парламенттай байя гэж бодож байгаа бол УИХ-д суудал авч гарч ирж байгаа улс төрийн хүчнүүдийн харьцаа ойролцоо байх ёстой. Үндсэн хуульд оруулах энэ удаагийн өөрчлөлтөөр эрх барьж байгаа нам болон сөрөг хүчний харьцаа ойролцоо, нэгэндээ хүчтэй хяналт тавьж чадах эерэг үр дүн авчрах уу, үгүй юү гэдгийг маш сайн бодож, нягтлах хэрэгтэй. Надад гурван болгоомжлол байна. Ард түмнийхээ санаа бодлыг маш сайн сонсох ёстой. Иргэд энэ тоог дэмжиж байна уу, үгүй юу гэдгийг харах нь чухал, нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт, Үндсэн хуульд ямар нэгэн өөрчлөлт оруулах бол санал асуулга явуулах асуудлыг гишүүд нийлж өргөн бариад, уг санал асуулгынхаа тухай хуулийг баталж, тэр хүрээндээ бүх нийтийн санал асуулга явуулсан бол уг нь зөв байсан юм. Эцэст нь, цаашид аль аль намууд улс орны эдийн засаг, нийгмийн бүтцийг шинэчлэх цоо шинэ өөрчлөлт хийхгүй бол бид 2006, 2007 онд хүрсэн түвшиндээ гацчихсан байна. Нэг хүнд ноогдох ДНБ-ий хэмжээ тэр үед байсан яг хэвээрээ. Эдийн засаг өсөөд, тэлээд байгаа юм шиг харагдах боловч улам л нэг салбараас хамааралтай болоод байна. Эдийн засгаа төрөлжүүлж хөгжүүлэхийн тулд аж үйлдвэрийн хувьсгал хийх хэмжээний шинэчлэл өрнүүлэх шаардлагатай. Ийм шинэчлэлийг хийж чадах, олон намын оролцоотой, хүчтэй парламенттай болох нь л бидний нэн тэргүүний зорилго юм. Энэ зорилгодоо хүрч чадах өөрчлөлтийг Үндсэн хуульдаа оруулж чадах уу, үгүй юү гэдгийг маш нягт нямбай тооцож үзэх ёстой. Сонгуулийн холимог тогтолцоог оруулснаар ядаж төсвийн тэлэлтийг хязгаарлахад ахиц гарна гэж найдаж байна.

Т.Батсайхан

“Зууны мэдээ сонин”, 2023.05.17