Зай завсаргүй шилэн цамхаг өрөхөө АЗНАНА УУ ДАА

Газар шилгээхэд хэдхэн минутын дотор ямар аюул учирдгийг бид гадаад орны жишээнээс үе үе хардаг. Хэдхэн өдрийн өмнө Мьянмар, Тайландад юу болов. Мьянмарын 8.2 баллаар тооцогдож байгаа газар хөдлөлт 1000 км-ийн радиус дотор 177 ширхэг хүчтэй цөмийн бөмбөг хаясантай тэнцэх хэмжээний ноцтой гамшиг үүсгэжээ. Одоогоор амь үрэгдэгсдийн тоо нэг мянгаас давсан, цаашдаа ч нэмэгдэх магадлалтай. Тайландад ч тэр. Өндөр шилэн цамхгууд, орон байр, зам талбайг хэдхэн секунд, минутад буулган товрог, нуранги болгодог энэ гамшиг Монголд, ялангуяа нийт хүн амын тал нь оршин суудаг Улаанбаатарт болбол хэрхэх вэ. Саяын газар хөдлөлтийн чичиргээ Хятадын зарим бүс нутагт мэдрэгдсэн байсан шүү дээ. Манайхан ийм зүйл сануулж хэлэхэд “Муу ёр” хэмээн ихэд дургүйцэх нь бий. Тэр мухар сүсэг яах вэ. Аюул тулгарахаас өрсөж авах арга хэмжээ гэж бий. Сүсэг бишрэл байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлээс гэтэлгэдэггүй гэдгийг газар шилгээхэд залбирсаар байгаад сүм дуганаа нураалгачихаж байгаа бирм лам нарын үйлдлээс сая харцгаагаа л байлгүй.

Сүүлийн жилүүдэд газар шилгээгээгүй аймаг бараг алга. Давтамж нь ч ойртсоор. Өмнөговийн Ханхонгор суманд энэ гуравдугаар сарын 21-нд 4.1 магнитудын хүчтэй газар хөдөллөө, мөн тэр өдрөө тус суманд 5.3 магнитудын хүчтэй газар хөдөлсөн. Нэг өдөрт хоёр ч удаа шилгээсэн гэсэн үг. Хөвсгөл нуурын хойд хэсгээр сүүлийн жилүүдэд байнга газар хөдөлж байгаа. Байгаль нуурын сав хэсэгт мөн л газар байнга доргиж, хоёр эргийн хоорондох зай жилд хэдэн мм, хэдэн см-ээр холдож байгааг мэдээлж буй. Өнөөхөндөө ялимгүй хэмжээ ч гэсэн алсдаа юу болохыг таах аргагүй.

Монгол Улсын хүн амын тэн хагас нь амьдардаг нийслэлийн нийт барилга байгууламжийн дийлэнх хувь газар хөдлөлтөд тэсвэргүй гэсэн судалгаа гарснаас үзвэл хүчтэй гамшиг тохиосон цагт Мьянмар, Тайландын байшингууд хэрхэн нурж байснаас ч дор зүйл учрахгүй гэх газаргүй. Барилга барихдаа газрын хөрсний шинж, нягтрал, намаг, чулуулгийн байдал зэргийг судалж тогтоодог, барилгын материалын чанарыг сайтар шалгах ёстой атал Улаанбаатарт чигжих зай л байвал хэдэн давхар барилга ч хамаагүй уралдаж чихсээр бетон ширэнгэ болж хувирлаа. Бүр голынхоо голдирлыг хааж боож, шороо чулуу овоолж байгаад барьдаг, ширүүхэн бороо орох төдийд үерт автаж сандардаг болсон. Газар хөдөлж барилга нурж буулаа гэхэд тэндээс гарч амжсан хүнд ч аврагдах зай үгүй чигжээстэй. Гарлаа гэхэд хажуугийн барилгын нурангид даруулаад дуусах хэмжээнд хүрсэн.

Улаанбаатарт 2000 оноос хойш барьсан 1844 барилгын ихэнх нь газар хөдлөлтийн бүсэд боссон агаад 1320 нь орон сууц,  524 нь сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг гэхээр байдал ямар байгаа нь хялбархан төсөөлөгдөнө. Газар хөдлөлтөд тэсвэрлэх чадварын судалгааг 898-д нь хийхэд 188 барилга нурах эрсдэлтэйд тооцоогджээ. Энэ бас бүрэн бус тоо шүү.

Сүүлийн жилүүдэд  холбогдох байгууллагуудаас хийсэн судалгааны дүнд нийслэл хот орчимд Хустай, Эмээлт, Шархай, Авдар, Гүнж, Мөнгөнморьт, Хүрэлтогоот орчим буюу Скай ресортоос Улаанчулуут чигт нийслэлийн төвийг дайрсан “Улаанбаатар” гэх газрын гүний долоон идэвхтэй хагарлын бүс илрээд буй. Эдгээрийг авч үзвэл:

• Эмээлт өртөөнөөс баруун хойш орших 35 км урт хагарал нь мэргэжлийн хэллэгээр баруун гарын хэвтээ шилжилт агуулсан огшилт төрлийн хагарал бөгөөд газар хөдөлбөл нийслэлд 8-9 баллаар мэдрэгдэж голомтдоо магнитуд нь 7,1-д хүрэх магадлалтай.
• Тахь нутагшуулснаар нь бидний мэдэх Хустайн нуруу орчмын 212 км урт хагарал нь зүүн гарын хэвтээ шилжилт агуулсан, нийслэлд дээрхийн адил 8-9 баллаар мэдрэгдэж голомтдоо магнитуд нь 7,8-д хүрч газар шилгээх боломжтой.
• Шар хаднаас зүүн хойш орших Гүнжийн 20 км урт хагарал: Баруун гарын хэвтээ шилжилт бүхий  огшоолт төрлийн уг хагарал хөдөлгөөнд орвол Улаанбаатарт 7-8 баллаар мэдрэгдэж голомтдоо магнитуд нь 6,5-д хүрч газар хөдлөх магадлалтай ажээ.
• Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутаг Авдар уулын 50 км урт хагарал: Зүүн гарын хэвтээ шилжилт төрлийн энэ хагарлын бүс идэвхжих бол Улаанбаатарт 7-8 баллаар мэдрэгдэж голомтдоо магнитуд нь 7,2-т хүрэх магадлал ажиглагддаг.
• Нийслэлээс баруун урагш 40-70 км зайд орших Шархайн 50 км урт хагарал: Зүүн гарын хэвтээ шилжилт төрлийн энэ хагарлын бүсэд газар хөдөлбөл нийслэлд найман баллаар мэдрэгдэж голомтдоо магнитуд нь 7,2-т хүрэх газар хөдлөлт болох магадлал бий.
• Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын нутаг дахь 90 км урт хагарал: Баруун хойш уналттай хагарлын бүсэд гамшиг болбол нийслэлд 5-6 баллаар мэдрэгдэж голомтдоо магнитуд нь 7,0 хүрэх газар хөдлөлт тохиох боломжтой.
• Хамгийн сүүлд илэрсэн долоо дахь буюу Улаанбаатар хагарал: Богд уулын ар хормой дахь Скай ресорт цанын бааз орчмоос нийслэлийн төвийг дайрч Улаанчулуутын хогийн цэг тийш зүүнээс баруун тийш ташуу чиглэсэн хагарал нь голомтдоо  магнитуд нь 7,0 хүрэх магадлалтай гэсэн байдаг.

Энэ бүхнээс харахад газрын долоон хагарал хүрээлсэн нийслэлд хэврэг шил толин цамхаг өрсөөр суух уу гэсэн асуулт өнөөдөр юу юунаас илүү тулгамдаад байна. Хуучин цагт Улаанбаатарт яагаад намхавтар барилгуудыг хоорондоо зайтай барьдаг байсны учрыг мэргэжлийн байгууллагууд судлаж буй биз ээ.

Газар хөдлөлтийн хүчийг хоёр үзүүлэлтээр хэмждэгийг ч энгийн иргэд анзаарууштай. Магнитуд гэдэг нь хөрсөн дор, газар хөдөлж байгаа төв хэсгийг хэмждэг үзүүлэлт бөгөөд газрын хөрсөн дээр, хүн болон барилга байгууламжид мэдрэгдэж байгааг баллаар хэмждэг аж. Шаталбар нь 12 хүртэл байдаг, гурваас бага магнитудын газар хөдлөлт хүмүүст онцгой мэдрэгддэггүй бол долоогоос дээш магнитуд хүрэхэд том талбай хамарсан сүйрэл болдгийг хэдхэн хоногийн өмнө Азийн зарим оронд болсон үйл явдлаас бид харлаа.

Нэгээс гурван баллын хүчтэй газар хөдлөхөд барилга доторх хүмүүс чичирхийллийг бага зэрэг мэдэрч, тавиур дээрх аяга таваг, сав суулга ялимгүй хөдөлнө. Газар хөдлөлт 4-5 балл хүрэхэд гэрлийн бүрхүүл зэрэг зүйлс мэдэгдэхүйц чичирч, аяга таваг, сав суулга унаж хүмүүс айж сандарна. Зургаагаас долоон балл хүрч хөдлөхөд хүн хөл дээрээ тогтож чадахгүй унаж тусаж, ханын хавтан цуурч, цонхны шил хагарч, тавилга, эд юмс доргин газарт унадаг аж.

“Гай газар дороос” гэсэн үгтэй. Болзошгүй аюулаас сэрэмжилж Улаанбаатарын багахан талбайд зай завсаргүй шилэн цамхаг өрөхөө азнана уу даа. Нэмж өндөр цамхаг босгох гэхээсээ гэр хорооллоо нэг загварын хаус хороолол болгоод дулаан, цэвэр, бохир усны системээр нь хангачихвал оносон шийдэл болж ч мэднэ.