Ж.Тэмүүжин: Монголын эрдэс баялгаар брэнд бүтээгдэхүүн гаргах хэрэгтэй

ШУА-ийн Хими, хими-технологийн хүрээлэнгийн академич, доктор (ScD) Ж.Тэмүүжинтэй ярилцлаа.Тэрбээр эрдэс баялгаа боловсруулахтай зэрэгцэж шинжлэх ухааны салбартаа давхар хөрөнгө оруулалт хийх хэрэгтэй хэмээж байна. Ингэснээр улс гүрнүүдийн өрсөлдөөнд тунаж үлдэх аж.    

-Манай улсын эдийн засгийн 90 гаруй хувь уул уурхайн салбараас хамааралтай байна. Харамсалтай нь эрдэс бүтээгдэхүүний үнэ унасны улмаас манай экспортын орлого огцом буурч эхэллээ. Үүнтэй холбоотойгоор эрдэс бүтээгдэхүүнээ боловсруулах асуудал илүү хүчтэй хөндөгдөж байна.

-Манай улс хүнд аж үйлдвэр, тэр дундаа металлургийн салбарыг хөгжүүлэхээс өөр гарцгүй байдалд хүрээд байна. Одоо баялгаа ухаад гаргах бус дараагийн боловсруулалтыг хийх зайлшгүй шаардлагатай болсон. Тухайлбал, Хятадад экспортлож байгаа нүүрсний үнэ 30 хувиар уналаа. Мөн зэсийн үнэ 7000 ам.доллар болтол унаад сэргэж байна. Энэ бүхнээс манай эдийн засаг, түүхий эд ямар эмзэг байгаа нь харагдаж байна. Тэгвэл түүхий эдийн үнэ унаж байсан ч түүгээр үйлдвэрлэсэн эцсийн бүтээгдэхүүний үнэ төдийлөн унадаггүй. Жишээ нь автомашин хийхэд их хэмжээний металл ордог. 2008-2009 оны хямралын үеэр зэс, төмрийн үнэ хэд дахин унахад машины үнэ тэгж хямдраагүй биз дээ. Миний санахад тонн зэсийн ханш бараг 2000 ам.доллар руу орсон байх. Эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд оюуны их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийгддэг. Тиймээс эцсийн бүтээгдэхүүний үнэ төдийлөн унаад байдаггүй. Энэ нь эдийн засгаа төрөлжүүлэхийн тулд заавал боловсруулах салбарыг хөгжүүлэх хэрэгтэй болгож байгаа.

Эдийн засаг нь уул уурхайгаас хамааралтай энэ үед тус салбарыг нөхөх өөр салбар манай улсад ойрын болон дунд хугацаанд гарч ирэхгүй. Мэдээж гарчихвал сайн байна. Магадгүй хөдөө аж ахуйн салбар огцом өсч, малаа эрүүлжүүлж махаа экспортлоод, ноос, ноолуурын ханш эрс нэмэгдээд их хэмжээний орлого олоод эхэлбэл сайн байна. Тэгэхдээ ойрын хугацаанд биелэх магадлал маш бага. Тиймээс эдийн засаг уул уурхайгаас бараг бүрэн хамаарч, цаашид ч энэ хандлага хадгалагдах чигтэй байгаа тул эдийн засгаа тогтвортой өсгөхийн тулд боловсруулах чиглэл рүү явах хэрэгтэй. Өнөөгийн байдлаар уул уурхайн бүтээгдэхүүнийхээ 90 гаруй хувийг ухаад тэр чигээр нь борлуулж байна. Ухаа худаг дээр нүүрсээ угааж, үнийг нь тодорхой хэмжээгээр өсгөж байна. Гэхдээ үүний цаана байгаль орчны эрсдэл хүлээж байгааг тооцох ёстой. Нүүрс угаахад их хэмжээний ус ашиглаж байна. Мөн угаасан нүүрсний 20-оос багагүй хувь хаягдал болж үлддэг. Энэ нарийн ширхэгтэй тоосонцор байгаль орчинд ямар нөлөө үзүүлэхийг тооцох ёстой. Ингээд үзвэл хэдийгээр баяжуулалт хийж, тодорхой хэмжээгээр үнэ хүргэж зарж байгаа ч байгаль орчин, бусад асуудлаа бодохоор олох ашгийн хэмжээ буурах магадлалтай юм.

-Металлургийн салбарыг хөгжүүлэхтэй зэрэгцэж боловсрол, шинжлэх ухааны салбартаа давхар хөрөнгө оруулалт хийж эхэлсэн олон улсын туршлагууд бий. Өөрөөр хэлбэл, байгалийн баялгийнхаа үр шимийг бүрэн дүүрэн хүртэхийн тулд өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхийг зорьж байна. Энэ тал дээр эрдэмтэн хүний хувьд ямар бодолтой явдаг вэ?

-Тийм ээ. Бид баяжмал, бүр металл ч биш. Хамгийн эцсийн бүтээгдэхүүн гаргах, шинэ хэрэглээ бий болгох хэрэгтэй. Мэдээж эхний ээлжинд олборлолт, баяжуулалт, гүн боловсруулалт гэх зэрэг шат дарааллыг заавал даван туулах нь зүйн хэрэг. Харин үүнтэй зэрэгцээд хамгийн эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх чиглэл рүү одооноос давхар анхаараач гэж хэлэх гээд байна. Өөрөөр хэлбэл, металлын хувьд ч юм уу Монголын брэнд бүтээгдэхүүнийг гаргах нь зүйтэй. Нөгөө талаас түүхий эдийг боловсруулахын хэрээр хортой хаягдлууд бий болоод байдаг. Жишээ нь нэг тонн зэс боловсруулахын тулд 2 тонн хүхэрлэг хий, бараг 1.6 тонн хатуу төмөрлөг хаягдал бий болдог. Энэ нь байгаль орчинд хортой шүү дээ. Нэг үгээр хэлбэл, эрдэс бүтээгдэхүүнээ боловсруулж, цэвэршүүлээд тодорхой хэмжээгээр үнэтэй зарж байгаа ч гэсэн байгаль орчинд хохирол үлдээгээд байна. Гэтэл цэвэр бүтээгдэхүүнийг бусад орон худалдаж аваад эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд хавьгүй их ашиг олдог. Тухайн улсын байгаль орчинд ямар нэг хор хөнөөл учирдаггүй. Тиймээс манай улс нэгэнт л байгаль орчинд тодорхой хэмжээний хохирлоо амсаад бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа тохиолдолд үр шимийг нь бүрэн хүртэхийн тулд эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаж экспортлох ёстой.

Тухайлбал, Хятад улсын жишээ бий. Тус улс газрын ховор элементийн оксидын экспортод хориг тавьсан. Гол шалтгаан нь оксидыг гаргаж авахад байгаль орчны ихээхэн хэмжээний хохирол амсдаг. Гэтэл хорыг нь шүүгээд авчихсан бэлэн оксидыг гадаадын улс орнууд худалдаж аваад эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн ашиг олж байгаа. Тиймээс гадаадын улс орнуудыг дотоодод үйлдвэрээ байгуул гэсэн шахалтыг тавьж эхлэсэн.

Манай хүрээлэн молибдены сульфид буюу хатуу тослох материалыг гаргаж авсан. Энэ нь уул уурхай, хүнд машин механизмд өргөн хэрэглэгддэг бүтээгдэхүүн юм. Тэгвэл үүнийг үйлдвэрлэж эхний ээлжинд дотоодын уул уурхайн компаниудад нийлүүлээд, улмаар экспортод гаргаж болно. Үүнийг дагаж ихээхэн хэмжээний ашиг орж ирэх бололцоотой. Түүнчлэн, “Эрдмин” үйлдвэр зэсийн баяжмалаас катодын зэс үйлдвэрлэж байна. Мөн зэс утас цувидаг гэсэн. Тэгвэл зэс утаснаас гадна манай улсад зэсийн бусад хэрэглээ хаана байгааг эрж хайх хэрэгтэй. Тухайлбал, зэсийн нимгэн ялтсаар нарны эрчим хүчний хураагуур хийх боломжтой гэсэн ажил байна. Мөн саяхан Америкт хийсэн судалгаанд соронзонд нь газрын ховор элементийг ашигладаг байсан гибрид болон цахилгаан хөдөлгүүртэй машины хөдөлгүүрийн зарим эд ангийг зэсээр орлуулах боломжтой гэсэн дүгнэлт хийгдсэн байсан.  Ийм нарийн чиглэл рүү анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй.

-Эрдэс баялгийг боловсруулж, эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн гаргахын тулд шинжлэх ухааны байгууллага маань өндөр чадавхитай байх хэрэгтэй. Харамсалтай нь өнөөгийн түвшинд энэ нь хангалтгүй байна?

-Энэ намраас Оюутолгой зэсийн баяжмал үйлдвэрлэн гаргаж байна. Тэгвэл үүнтэй зэрэгцээд Монголд зэс судалгааны төв ч юм уу, бүс нутгийн хэмжээний нэг тийм газар байгуулах хэрэгтэй. Энэ байгууллага нь зэсийг юунд ашиглах боломжтойг судалж, шинэ хэрэглээ бий болгох эрэл хайгууль хийх юм. Тиймээс зэсийн үйлдвэрлэл нэмэгдэж байгаа энэ үед одооноос дээрх чиглэлийн судалгааг эхлүүлэх хэрэгтэй. Тэгэж байж бид зах зээлийн өрсөлдөөнд тунаж үлдэнэ.

Түүхий эдийн үнэ өснө гэж ярьдаг. Гэхдээ эдийн засагчид үнийн өсөлтийг цикл хэлбэрээр явагддаг тухай хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл, үнэ өсч байгаад дараа нь буурна. Энэ тохиолдолд түүхий эдээ экспортлож тогтвортой өсөлтийг бий болгох боломжгүй болж байна. Харин оюуны багтаамж өндөртэй шинэ бүтээгдэхүүнийг бий болгосноор эдийн засаг тогтвортой өснө.

Мэдээж шинэ хэрэглээ, шинэ мэдлэг бий болгохын тулд нано, био технологи зэрэг дээр ажиллаж чадах боловсон хүчин хэрэгтэй. Хуучинтай харьцуулахад бидэнд боловсон хүчний бааз суурь бий болж байна. Гадаадад сургууль төгссөн, эрдмийн зэрэг цол хамгаалсан олон залуу төгсөж байна. Гэхдээ залуучууд ирээд шууд Монголын орчинд ажиллаж, сурсан зүйлээ хэрэгжүүлнэ гэвэл хүндрэлтэй. Тиймээс эхлээд төвөө бий болгох хэрэгтэй. Болж өгвөл, тухайн чиглэлээр ямар залуучууд хаана ажиллаж байна гэдгийг тандаж, урьж авчирах ёстой. Мөн мундаг эрдэмтэдийг урих шаардлагатай. Тэдгээрийг авчирч ажиллуулж байхдаа бусад залуусыг бэлдэж авдаг систем байх ёстой. Тэгэж байж л зах зээлийн өрсөлдөөнд тэсч үлдэнэ.

Тухайлбал, Хятад шинжлэх ухааны салбарт асар их хөрөнгө зарж байгаа. Үүний нөлөөгөөр 2000-2005 оны хооронд тус улсын эрдэмтэдийн олон улсын сэтгүүлд хэвлүүлж байгаа эрдэм шинжилгээний өгүүллийн тоо 2-3 дахин нэмэгдсэн. Олон улсын сэтгүүлд хэн дуртай нь бүтээлээ гаргадаггүй. Ямар нэг хэлбэрээр шинэлэг, ямар нэг зүйлийг сайжруулсан байж хэвлэгдэх эрхтэй болно. Иймээс Хятад улс олон улсын сэтгүүлд хэвлүүлсэн бүтээлийнх нь тоогоор эрдэмтэдийн цалин урамшууллыг нэмэх шалгуурыг бий болгосон. Энэ нь эрдэмтэдийн дунд өрсөлдөөн бий болгож, шинэ зүйл рүү зүтгэх идэвхийг өрнүүлж байгаа юм. Манай улсад мөн эрдэмтэдийг дэмжсэн иймэрхүү хөшүүргүүдийг бий болгох хэрэгтэй. Ер нь асуудлыг цогцоор нь авч үзэх шаардлага байгаа.

-Манай улсын эдийн засаг 17 хувиар өсч, гадаадын хөрөнгө оруулалтын урсгал эрс нэмэгдсэн хэдий ч шинжлэх ухааны салбарт төсөвлөж байгаа мөнгө өсөхгүй байна. Энэ нь эхний ээлжинд металлургийн үйлдвэрээ байгуулаад, улмаар шинжлэх ухааны салбартаа хөрөнгө оруулна гэсэн төлөвлөлт яваад байгаатай холбоотой юу?

-Суурь судалгааг хөгжүүлж байж, шинэ хэрэглээг бий болгоно шүү дээ. Тэгэхээр үүнийг 2-3 жилийн дотор гаргадаг, үр дүнг нь үздэг зүйл биш. Эхлээд боловсруулах үйлдвэр байгуулж металлаа гаргачихаад дараа нь түүнийг ашиглаж эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх чиглэлээр судалгаагаа хийж эхлэнэ гэвэл өрөөсгөл. Яагаад гэвэл судалгаанд хугацаа шаардлагатай. Судалгааны ажил их нарийн, хөрөнгө оруулалт их шаарддаг. Гэхдээ хөрөнгө оруулалт их шаардлаа ч үйлдвэр барих мөнгөтэй харьцуулбал өчүүхэн бага л даа. Тиймээс шинжлэх ухааны салбартаа одооноос хөрөнгө оруулалт хийж, тодорхой хугацааны дараа үр дүнг нь шаардах учиртай.

Хөрөнгө оруулалтын хувьд нэг жишээ хэлье. Манай улсын шинжлэх ухааны байгууллага болон судалгаа шинжилгээнд өнгөрсөн жил нийт 16 тэрбум төгрөг зарцуулсан. Үүнээс Шинжлэх ухааны академид 5-6 тэрбум төгрөг ногдож байгаа. Тэгвэл шинжлэх ухааны академийн 20 гаруй эрдэм шинжилгээний төвүүдэд 800 орчим эрдэм шинжилгээний ажилтан ажилладаг. Төвүүдийн байрны халаалт, эрдэмтэн судлаачдын цалин зэрэгт 4-5 тэрбум төгрөг яваад өгнө. Ингээд цаана нь яг судалгаанд 900 саяас нэг тэрбум төгрөг үлддэг. Өөрөөр хэлбэл, нэг хүнд сая гаруй төгрөгийн судалгааны мөнгө л оногдож байгаа юм. Ийм мөнгөөр цоо шинэ бүтээгдэхүүн гаргах бараг боломжгүй. Тодорхой нэг чиглэл бариад судалгаа хийж буй 9-10 хүний бүрэлдэхүүнтэй лабораторид жилийн хугацаанд судалгаанд зориулж 10 орчим сая төгрөг ногдоно. Энэ мөнгийг судалгаандаа зарцуулаад цоо шинэ бүтээгдэхүүн гарга гэвэл үнэндээ хүндрэлтэй шүү дээ. Манай эрдэм шинжилгээний байгууллагын материаллаг бааз нь хоцрогдсон. Тиймээс үүн дээр зоригтой хөрөнгө оруулалт хийчихээд хариуг нь шаардах ёстой гэж боддог. Ийм судалгааг хэрэгжүүлэхийн тулд танайд ийм хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийлээ, үүний хариуд ийм бүтээгдэхүүн гаргах ёстой, гаргасан бүтээгдэхүүн чинь өрсөлдөх чадвартай байх ёстой гэсэн шаардлагыг тавих нь зүйтэй. Үүнд хувийн компаниудыг ч оруулах ёстой. Тэд ирээдүйнхээ ашгийн төлөө санаа зовж, өөрсдөө хөрөнгө оруулалт хийх хэрэгтэй. Ингэж чадвал хожим нь ихээхэн хэмжээний ашиг хүртэх бололцоотой. Сүүлийн жилүүдэд хэд хэдэн том компани нүүрсээ шингэрүүлэх зэргээр томоохон хөрөнгө оруулалтыг судалгааны ажлуудад хийж байна. Энэ бол зөв хандлага юм шүү.

Mining.mn