Лицензийн савраас чөлөөлөгдсөн СЭВРЭЙ СУМ

“Байгаль хамгаалах говийн иргэдийн санаачилга” ТББ, “Босоо хөх Монгол”, “Эрс шинэчлэл хөдөлгөөн” ТББ-ууд хамтран Монгол орон даяар өрнүүлж байгаа “Байгаль эх, хариуцлагатай уул уурхай” үндэсний хэлэлцүүлэг Өмнөговь аймгийн Сэврэй суманд үргэлжлэв.

Гэрэл цахилгаанаа БНХАУ-аас авдаг баруун гурван сумын нэг Сэврэй цасан шуурганы улмаас тоггүй болж харанхуй угтсан юм. Монгол Улсын уул уурхайн олборлолт, үйлдвэрлэлийн 80 хувийг дангаараа үүрдэг Өмнөговь аймаг ийнхүү зарим сумаа эрчим хүчээр хангаж чадахгүй байгааг ойлгоход бэрх санагдана.

МАК-ийн Б.Нямтайшир зэрэг дэлхийд данстай баячууд төрүүлсэн, олон уурхай ажилладаг зэргэлдээх Гурвантэс сум ч харанхуй.

“Харьшгүй хүчит Ханхарангуй баатар арван таван толгойтой атгалжин хар мангастай уулыг тал, талыг там болтол тэмцэлдэн дарав” гэж эртний туульд гардаг. Гэтэл өнөөдөр эсрэгээрээ Өмнөговьд стратегийн ордуудыг үл тооцон үй олон жижиг уурхай, бичил уурхайчид газар төнхөж, жинхэнэ утгаараа уулыг нурааж, талыг тамлажээ. Харин олзуурхууштай нь Сэврэй сум иргэдийнхээ хүчин чармайлтаар лицензийн савраас чөлөөлөгдсөн байна.

Хэлэлцүүлгийг нээж “Байгаль хамгаалах говийн иргэдийн санаачилга” ТББ-ын тэргүүн, МСНЭ-ийн ерөнхийлөгч Х.Мандахбаяр хэлэхдээ “Хувьтай хүн хур борооноор гэж цастай, хуртай яваадаа бэлгэшээж байна. Бид зургаа дахь аймаг, Өмнөговийн 13 дахь сумандаа хэлэлцүүлгээ үргэлжлүүлж байна. Өмнөговь бол уул уурхайн аймаг. Харин аймгтаа анхны лицензгүй сум болсон Сэврэй сумынхаа ард иргэдэд халуун талархал илэрхийлж, баяр хүргэе. Уул уурхайн хөгжлийн гажуудлаас салж, түүхэн болон аялал жуулчлалын өлгий болох боломж энэ суманд бий” гээд Гурвантэс сумын Тосон бумбын нурууг нурааж байсан “Саус гоби коал транс” уурхайн үйл ажиллагааг зогсооход Гурантэсийнхэн улс төр, намчирхлаас ангид хамтран тэмцэж амжилтад хүрснийг дурдаад н.Дэжид, Дүүмаам, Сүрэнхүү, Цогоо, сэтгүүлч Сайнжаргал нарын зэрэг олон хүмүүс үүнд хүчин чармайлт гаргасныг хэллээ.

Тост, Тосон бумбаа хамгаалахын төлөө нутгийн иргэд арваад жил тэмцсэн, тэнд ажиллаж байсан Хөвсгөлийн хүү, биологич, ирвэс судлаач Т.Лхагвасүмбэрэл амь насаа алдсаны дараа олон нийт энэ зүг анхаараа хандуулж, Тост, Тосон бумбад аюул нүүрлэснийг илүү тод мэдэрсэн. Хэлэлцүүлгийн багийнхан энэхүү газар шорооныхоо төлөө тэмцлийг орон даяар үргэлжлүүлж явааг тэрээр нутгийн иргэдэд танилцуулсан юм.
 

Сэврэй сумын Засаг дарга Б.Батсайхан тус сум уул уурхайн лицензгүй гэдгээрээ аймагтаа жишиг болж байгааг онцолсон бол “Эрс шинэчлэл хөдөлгөөн” ТББ-ын тэргүүн Д.Энхбат “Уул уурхайн ганц ч лицензгүй гэдгээрээ Сэврэй аймагтаа тэргүүлж яваа. Уул уурхайн хөгжил гажуудаж солиорол болсон энэ үед энэ бол үнэхээр гайхамшиг. Сэврэй сум Монгол Улсын бусад 330 сумтай ижилхэн байгалийн баялагтай. Гэвч онгон байгалиа хөндөлгүй Хатан Сэврэй уул, Хонгорын элс, үзэсгэлэнт байгалиа авч үлдэж чадсан. Фрийдланд гэдэг лицензийн наймаачин Монголын баялагтай газруудыг авлигадаж авч дампууруусан. Өмнөговийн бараг бүх газрыг авсан. Айвенхоу Майнзийн олон лиценз Сэврэйд ч байсан. Эдгээрийг цуцлуулж чадсанаараа Сэврэй сумын нутаг амар амгалан байна. Уул уурхай бол Монголын эдийн засгийн гол салбар гэдгийг бид үгүйсгэдэггүй. Уламжлалт мал аж ахуйд халгаатай, нутаг орон сүйтгэдэг боловч муу ч, сайн ч тодорхой хүмүүс ажиллаж, цалин авч, амьдралаа залгуулж байгаа. Гагцхүү уурхай нийтийн эх ашигт нийцэж ажиллах ёстой. Монгол хүүхдийн сургалтын төлбөр болж, монгол айлын амьдрадл өгөөжөө өгөх ёстой. Монголчуудын нийтлэг эрх ашигт зарцуулагдах ёстой. Гэтэл өнөөдөр цөөн тооны олигархиуд уул уурхайн өгөөжөөс хувь хүртээд бусад хүмүүст хүртээлгүй байна. Сэврэй сум уурхайгүй гээд нийгмийн хөгжлөөс хоцрох ёсгүй. Оюутолгой л гэхэд Монгол Улсад, Өмнөговь аймагт үр өгөөж нь хүртэхгүй байна. Уул уурхайгүй сумын иргэд уурхайнуудад хүнс, ажлын хувцас, бусад бараа, бүтээгдэхүүн нийлүүлж, катеринг, ложистикийн үйл ажилагаа явуулж, үүгээрээ ажлын байр нэмэгдэж байх ёстой. Гэвч ингэж чадахгүй байна.  Эндээс 130 км-ийн цаана Тавантолгойгоос огт дутахааргүй Нарийнсухайтын нүүрсний бүлэг орд бий. Зөвхөн уурхайтай сумдыг нөлөөллийн бүс гэж үзэж болохүй. Сэврэйн иргэдээс ч Оюутолгой, Тавантолгойд ажиллаж байгаа. Ийм учраас бас нөлөөллийн бүс гэж үзэж болно. Уул уурхайн талаар нийгмийн ойлголт буруу байна. Уурхайгүй сумдад уурхайн асуудал хамаагүй гэж үзэж болохгүй. Монголын 3,3 сая иргэн нэг л завин дээр яваа. Уламжалт аж ахуйн зэрэгцээ иргэдийн амьдралд хор нөлөөгүй, байгаль орчинд ээлтэй уул уурхай хөгжих ёстой” гэлээ.

“Босоо хөх Монгол” ТББ-ын Удирдах зөвлөлийн дарга Ц.Баяраа очсон сум болгондоо нутаг орны домог, түүхэн хүмүүсийн намтар түүхээс танилцуулж илтгэлээ эхэлж буй нь орон нутгийн иргэдийн сонирхлыг татаж, басхүү газар шороогоо гэх сэтгэлийг нь сэргээж байгаа билээ. Тэрбээр энэ удаа Хатан Сэврэй уулын домгоос ярилаа. Ааштай хатан гэрээсээ уурлан явж, замдаа толио шидсэн нь Толь хад болсон. Сүүлд ноёноо санагалзаж Ноён уулыг ширтэн Хатан Сэврэй хайрхан болсон гэх нэг домгоос гадна уулын нэр Ирвэс гэдэг үгийг тонгоруулан Сэври болгосон нь сунжирсаар Сэврэй гэгдсэн өөр нэг домгийг өгүүлэв. 
 

Хатан Сэврэй хайрхан алсаас харахад хэвтэж буй цоохор ирвэсийн дүртэй агаад ирвэс элбэгтэй,  хонь мал руу өнгийж амар суулгахгүй байснаас нутгийн ардууд уулын нэрийг тонгоруулан сольсноор амар жимэр болсон гэх.

Алтан гадас одонт, аймагтаа хэд хэд тэргүүлсэн тус сумынхныг бүтэн байгаа газар шороогоо энэ чигээр нь хойч үеийнхэндээ үлдээхийг тэрээр уриалж, “Танай сумынхны зүтгэл Монгол Улсад үлгэр дуурайл болж байа. Эх орныхоо үнэ цэнийг үр хүүхдэдээ ойлгуулж өвлүүлээрэй. Унтаа байж болохгүй, сэрүүн байгаарай. Ухаж онгичигсдыг хөөн зайлуулаарай” хэмээлээ. Монголын хуульч эмэгтэйчүүдийн холбооны тэргүүн Б.Долгор  илтгэлийнхээ дараа “Сэврэйчүүд газар нутагтаа эзэн болж, нэг ч айл нутгаасаа хөөгдөлгүй амар амгалан амьдарч байгаад баяр хүргэе. Нэг үе алтны нинжа нарын хөлд өртсөн удаатай. Харин одоо аялал жуулчлалд тулгуурлан хөгжих гэж байгаад талархаж байна” гэсэн юм.

Тус сумын Засаг дарга Б.Батсайханы хэлснээр нутагтаа 10 гаруй хайгуулын лицензтэй болчихоод байсан 2013 оны эхээр сумаа хэрхэн хөгжүүлэх вэ? Уул уурхайтай байх уу, эрчимжсэн мал аж ахуй байх уу гэсэн санал асуулга иргэдийн дунд явуулжээ. Иргэдийн 99,99 хувь нь уул уурхай хэрэггүй гэсэн санал өгснөөр 2000 иргэн 200 мянган толгой мал сүргээ адгуулан бүрэн бүтэн нутагтаа амар жимэр аж төрж байна.  Уг нь энд алт, нүүрс, байгалийн хий, газрын тосны нөөцтэй ч сумын газар нутгийн 83 хувь нь улсын, 17 хувь нь орон нутгийн тусгай хамгаалалттай. Уул уурхайнхан ч нийгмийн хариуцлагаа ухамсарлан лицензээ цуцалжээ. Ноён суманд ноён суусан “Терра энержи”, түүний охин компанийн эзэн, анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбатын охин О.Оюумаагийн лиценз байсан ч мөн цуцалжээ.

Иргэд идэвхтэй бол хэн хүн ухаж зүрхэлдэггүйн жишээ энэ юм. Сэврэйчүүд наад тал нь 2025 он хүртэл уул уурхай ярихгүй гэж шийджээ.

Нутийн иргэд Оюутолгой, Тавантолгой, Энержи ресурс, Гурвантэсийн хэдэн уурхайгаас өөр уурхай Өмнөговьд хэрэггүй гэж байлаа. Аймгийн бүтээн байгуулалтын 70 гаруй хувийг орон нутгийн өмчит Тавантолгой хийж байгаа. Бусад уурхай үүн шиг өгөөжтэй, Өмнөговийн баялгийн санг нээх учиртайг олон хүн хэллээ.

Гурвантэс сумаас дэлхийд данстай ам.долларын баячууд төрсөн ч өчүүхэн шалтгаанаар гэрэл цахилгаангүй болчихдог. Монголчууд уул уурхайн хариуцлагын талаар үндэсний хэмжээнд ярих цаг болсон. Монголын хөгжлийн суурь тулгуур болсон уул уурхайн хөгжлийн бодлого гажуудсан гэдгийг иргэд, малчид шүүмжилж байв.

Иргэн н.Сумъяа: Хэлэлцүүлгээс уул уурхайн талаар тодорхой ойлгоцтой боллоо. Уул уурхайгүй амьдрах боломж манай суманд байгаа нь аялал, жуулчлал. Газар тариалан, мал аж ахуйгаа хөгжүүлээд амьдрах боломжтой. Өмнөх нийгмийн үед нэг мал төхөөрөхөд амьсгалаас бусдыг нь ашигладаг, хаях зүйл огт байгаагүй. Одоо сүүгээ, ноос, ноолуураа хагас дутуу ашигладаг, бодын хөөвөр хэрэггүй олж байна. Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн, түүхий эдээ бүрэн ашиглавал заавал уул уурхай ухах шаардлагагүй.

Иргэн Б.Мөнхөө: Миний хар ухаанаар уул уурхай Монголд яаж хөгжиж байгаа, болохгүй зүйлс их байгааг гадарлаж байна. Ингэхдээ лицензээс эхлээд уурхай болтлоо ямар шатаар явдаг юм. Хайгуулын лиценз, ашиглалтын лиценз гэж юу юм. Ямар аргаар үүнийг хэн авдаг юм гэдгийг иргэд мэдэж баймаар байна.

Сумын Засаг дарга Б.Батсайхан: 2013 оны 1 дүгээр сарын 1-нээс Орон нутгийн хөгжлийн сангийн хууль хэрэгжсэн. Үүнийг сумдад хамгийн хэрэгтэй хууль гэж боддог. Орон нутагт үүссэн асуудлыг үүгээр шийдээд явдаг. Манай сум анх 390 сая төгрөг авч байсан ч сүүлдээ уул уурхайгүй сумдад бага мөнгө ногддог болсон. Одоо 100 сая хүрэхтэй үгүйтэй төгрөг хуваарилагддаг болсон. Уурхайгүй сумд уурхайнуудад хүнс, хувцас хэрэглэл бэлтгэж нийлүүлдэг болчихвол сумд тэгш хөгжих боломжтой. Булган сум бээлий, Сэврэй сум цэвэр ус нийлүүлнэ гэх мэтээр ажиллаж болно.

Оюутолгойд гэхэд 1700 гаруй компни бүтээгдэхүүн нийлүүлдэг.  Монгол компаниуд цэвэр ус, 00-ийн цааснаас хэтэрдэггүй. Ихэнх хэрэгцээгээ Хятадаас хангадаг. Иймээс мөнгө нь Монголдоо шингэдэггүй. Хоол хүнс гэхэд Хятадаас гахай, тахианы мах авдаг. Гэтэл Монгол Улс 60 гаруй сая толгой малтай. Өмнөговьд байгаа хариуцлагатай уурхай бол орон нутгийн Тавантолгой юм.

Сэврэй сумын нутгийг Говь гурвансайханы байгалийн цогцолбор газрыг өргөтгөөд Алтайн өвөр говийн цогцолбортой нэгтгэх талаар ярих учиртай. Онгон зэлүүд газар уул уурхайнхны харц, сонорт их өртдөг шүү гэлээ.

Үнэхээр ч орон нутгаас уурхайнууд хангалт авч болох ч элдэв бичиг цаас их шаарддаг, бараа бүтээгдэхүүн шаардлага хангахгүй гэх аар саар шалтгаанаар хүнс, бүтээгдэхүүнээ гаднаас авдаг нь Гурвантэс суманд болсон хэлэлцүүлэг дээр харагдсан билээ. МАК-ийн Нарийн сухайт уурхайн дэд дарга н.Анхбаяр “Орон нутгийн бүтээгдэхүүн шаардлага хангахгүй. Улаанбаатараас хэрэгцээгээ хангадаг” хэмээн шууд басамжилж байсан юм.

Хэлэлцүүлгийн төгсгөлд “Байгаль хамгаалах говийн иргэдийн санаачилга” ТББ-ын тэргүүн, МСНЭ-ийн ерөнхийлөгч Х.Мандахбаяр хэлэхдээ “Жил бүр энэ хэлэлцүүлгийг Монгол Улсын уул уурхайн 80 хувийг дагнаж байгаа Өмнөговь аймагт зохион байгуулж байя. Иргэдийн үгийг бид зүгээр сонсоод өнгөрөхгүй, төр, засгийн чих, сонорт хүргэх болно. Нийт 21 аймгаа тойрчихоод ирэх 12 дугаар сард нийслэлд, Төрийн ордонд үндэсний хэлэлцүүлэг хийнэ” гэсэн юм.