ОУ-ын байгууллагаас “Рио тинто”-д тавьсан ШААРДЛАГЫН УЧИР

Рио Тинто. Энэ нэр зарим нэгнийх нь хувьд асар их мөнгө шиг харагддаг бол бүр заримынх нь хувьд өс хонзон мэт харагддаг. Хөгжиж буй хэдэн улс хэрэгжүүлдэг хэдэн төслийг нь харвал нэг их олон хүн их мөнгө гэж харахгүй л болов уу. Гагц хөгжиж буй гэх тодотголтой улсын өөрсдөө хөлжих сонирхолтой улстөрчдийн хувьд л их мөнгө болж харагддаг гэлтэй. Хэрэгжүүлж буй төслүүд нь байгаль орчин, экологийн тэнцвэрийг алдагдуулж буй эсэх, усны үнэлгээг хэрхэн гаргадаг, уул уурхайн үйл ажиллагаа эрхэлж буй тухайн газар оронд геологийн нөхцөл байдлын үнэлгээ хийсэн эсэхийг лавлахаар олон улсын найман байгууллага нэгдэн Рио Тинто компанийн удирдлагад шаардлага хүргүүлжээ.

Шаардлага хүргүүлсэн найман байгууллагын дотор “Оюу Толгой” төслийн үйл ажиллагаанд хяналт тавьдаг “OT Watch” олон улсын байгууллага ч багтана. Тэд чухам ямар шаардлага тавьсан юм бэ?

ОЮУ ТОЛГОЙ ЮУ БОЛОВ

Бидэнд хамаатай асуудлаас энэ нийтлэлээ эхэлье. “Оюу Толгой” төсөл хэрэгжиж эхэлсэн цагаас Үндэстэн дамнасан корпорацуудын судалгааны төв хяналт тавих зорилгоор хараат бусаар, бор зүрхээрээ ажиллаж иржээ. Үүнтэй холбоотой олон арван тайлан материал бэлдэн гадна, дотнын судалгааны байгууллагуудад хүргүүлсэн байдаг. Энэ удаад дээрх байгууллага Рио Тинто компанид бодитой асуулга хүргүүлжээ. Энэ нь УИХ-аас 2019 оны арваннэгдүгээр сарын 22-ны өдрийн хуралдаанаар “Оюу Толгой ордын ашиглалтад Монгол улсын эрх ашгийг хангуулах тухай” тогтоолыг хэрэгжүүлэхэд хэрхэн ажиллаж байгааг тайлан хэлбэрээр нээлттэй тайлагнахыг шаарджээ. Бүр задалъя л даа. Засгийн газар, “Рио Тинто интернейшнл холдинг” болон “Айвенхоу Майнз” компанийн 2009 оны аравдугаар сард байгуулсан хөрөнгө оруулалтын гэрээ, 2011 онд байгуулсан “Эрдэнэс Монгол”, “Айвенхоу Оюутолгой”, “Оюутолгой Нидерланд Би Ви”, “Оюу Толгой” компанийн хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд хөндлөнгийн зөвлөх үйлчилгээ авах. Өөрөөр хэлбэл Монгол Улсын Үндсэн хууль, 2008 оны “Үндсэн зарчим, удирдамж батлах тухай” тогтоол, 2009 оны “Оюу Толгойн ордыг ашиглах хөрөнгө оруулалтын гэрээний тухай тогтоол”-д нийцүүлэн хөндлөнгийн зөвлөх үйлчилгээ оруулна гэсэн үг.

Олон нийт, улстөрчдийн хараалыг барсаар ирсэн “Дубайн гэрээ” буюу 2015 онд байгуулсан “Оюу Толгой төслийн далд уурхайн бүтээн байгуулалт, санхүүжилтийн нэмэлт төлөвлөгөөг Монгол Улсын эрх ашиг, хууль, тогтоомжид нийцүүлж сайжруулах. Оюу Толгой ордын зэс, алт, мөнгө болон бусад дагалдах элементийн нөөцийн үнэлгээг Монгол Улсад мөрдөж буй олон улсын стандартын дагуу дахин хийж, үүнд үндэслэн ТЭЗҮ-ийг дахин боловсруулж эрх бүхий байгууллагаар дүгнэлт гаргуулах, байгаль орчны болон усны нөхцөл байдлын үнэлгээг говийн бүсийн гүний ус ашиглах нөхцөлийг харгалзан тогтоох зэргийг шаарджээ. Рио Тинто компани 21 хоногийн дотор дээрх шаардлагад ямар нэгэн байдлаар хариу өгөх ёстой.

УИХ-аас тогтоол батлагдсанаас ердөө долоо хоногийн дараа Рио Тинто компанийн Гүйцэтгэх захирал Жеан-Себастьян Жак Оюу Толгой төслийн далд уурхайн гэрээ хэлэлцээрийг сайжруулах тал дээр Монгол Улсын Засгийн газартай хамтран ажиллахад бэлэн гэдгээ мэдэгдэж байсан юм.

АНУ-Д Ч АСУУДАЛТАЙ ТӨСӨЛ...

АНУ-ын Аризона мужид хэрэгжүүлдэг зэсийн төсөл ч мөн адил асуух асуулттай байсаар өдийтэй золгожээ. Тиймдээ ч тухайн нутгийн иргэд Уул уурхайг бодлогыг өөрчлөх Аризона мужийн нэгдэл гэгч байгууллага байгуулагдсан байна. Өнгөрсөн хугацаанд тэд уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулахдаа байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээг хэрхэн хийснийг асуусаар ирсэн. Мөн тэдний асуудаг гол зүйл бол байгууллагын засаглал. Нийтдээ 16 мянган акр талбайд үйл ажиллагаа явуулдаг энэ төсөл нь нутгийн иргэдийн ундны усны яг хагарал дээр байрладаг тул эко системд нөлөөлдөг гэж тэд үздэг ажээ. Өнгөрсөн хугацаанд энэ талаар Рио Тинто компанид хандсан боловч олон улсад мөрдөгддөг стандартын дагуу үйл ажиллагаа явуулж байгаа гэж хариулсаар иржээ.

Тэд энэ удаад үйл ажиллагаа явуулж эхэлснээс хойш АНУ-ын Ойн газартай хамтран ажилласан эсэх, АНУ-д энэ талаар мөрдөгддөг холбогдох хууль журмын дагуу хийсэн ажлуудаа тайлагнахыг шаардсан байна. Түүнчлэн ойн ажил эрхлэхдээ Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээ гаргасан эсэхийг нягтлахыг хүсжээ. Аризона  мужийн Финикс орчимд байх давст нуурын ойролцоо цахилгаан станцын зураг төслөө гэнэт өөрчилсөн шалтгаан бөгөөд одоо хийгдэх шинэ төсөл өмнөхөөс ямар ялгаатай болохыг лавлажээ.

Дээрх төсөлд Рио Тинто бол BHP Billiton компани хувь эзэмшдэг юм. 1955 оноос хойш 60 орчим жил явуулж ирсэн уурхайн үйл ажиллагаа 2012 оноос эхлэн хууль зөрчсөн асуудалд холбогдож улмаар маргаантай төслийн тоонд багтжээ.

МАДАГАСКАР Ч БАС МААПААНТАЙ

Титанын диоксидын арвин нөөцтэй энэ төсөл байгуулагдсан цагаасаа л маргаан дагуулсаар ирсэн. Зөвхөн африк тивдээ бус дэлхий дахинд титаны нөөцөөрөө дээгүүрт орох энэ төслийн 20 хувийг Мадагаскарын Засгийн газар эзэмшдэг. Үлдсэн 80 хувийг Рио Тинто компани эзэмшдэг ажээ. Одоог хүртэл эзэмшлийн хувь хэмжээний тухай маргаан дэгддэг ч зөвхөн ашиг хонжоогоо хайсан харалган улстөрчид нэгэнт гарын үсэг зурсан тул нэгэнт өнгөрсөнд тооцогдох болжээ.

Мадагаскарын ард иргэдийн нэгдэл, Andrew lees Trust олон улсын байгууллага хамтран дээрх төсөлд хөндлөнгийн шинжээч оруулж үйл ажиллагаанд нь хяналт тавих, өнгөрсөн жилүүдэд хийж гүйцэтгэсэн уул уурхайн ажлын дэлгэрэнгүй мэдээллийг танилцуулах, усны нөөцийг хэрхэн ашиглах тухай компанийн бодлогыг нийтэд нээлттэй болгохыг шаарджээ. Мадагаскарын ард иргэд Франц болон Британийн хөндлөнгийн шинжээчдээр үйл ажиллагааны дүгнэлт гаргуулахыг шаардаж байгаа. Түүнчлэн ойрын хугацаанд хаягдал усыг уурхайн үйл ажиллагаан ашиглах, ойр хавийн тосгодыг ундны цэвэр усаар хангахыг ч Рио Тинтогоос шаарджээ. Өнгөрсөн хугацаанд эрх ашгийнхаа төлөө тэмцсэн ард иргэдэд нэхэмжлэл гарган хуулийг өөрсдөдөө ашигласаар ирснийг Мадагаскарын иргэд баталж байна.

ХАМГИЙН НОЦТОЙ НЬ БУГЕЙНВИЛЬ

Папуа Шинэ Гвиней улсын Бугейнвиль аралд орших зэс, алт, мөнгөний арвин нөөцтэй энэ орд газарт Рио Тинто компани зөвхөн байгаль орчны тэнцвэрт байдлыг алдагдуулах явдал нь даамжирч хүний эрхийг ноцтой зөрчиж байгаа гэх шалтгаанаар сүүлийн гурван жилийн хугацаанд олон улсын байгууллагын хараанд байгаа. Нэгдүгээрт хөрөнгө оруулагчдын хурлаар Папуа Шинэ Гвиней улсын иргэдэд ашигтайгаар дээрх төслийг эргүүлэх. Анх 1960-аад оны сүүлээс илэрч улмаар 1972 анх нээгдэхдээ л Рио Тинто компани дийлэнхийг нь эзэмших болжээ.  Та бүхэн 1972 онд анхаарлаа хандуулаарай тус арал улс гурван хэсгээрээ хуваагдан Нидерланд, Герман, Их Британийн мэдэлд байсан энэ улс тусгаар тогтнохоос өмнө Рио Тинто компани энэ уурхайд хяналтаа тогтоох болсон. Чухамдаа энэ нь л олон улсын хүний эрхийн байгууллагын анхаарлыг татдаг юм. Уг уурхайн асуудал чухам үүгээр дуусахгүй. Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ болон уулын ажлын ерөнхий төлөвлөгөө анхнаасаа байгаагүй явдал. Тиймээс олон арлаас бүтдэг энэ улсын Бугейнвиль арлын экосистем сүүлийн 30 жилийн дотор эрс өөрчлөгдөж зарим нэг амьтан ургамал сүйдсэн тухай Австралид төвтэй Хүний эрхийн хуулийн төв баталж байна. Тиймээс нутгийн иргэд тус улсын Үндсэн хууль болон олон улсын холбогдох гэрээ конвенцод заагдсан үүргээ биелүүлсэн эсэхийг тайлагнаж явуулахыг шаарджээ. 

*              *              *

Энэ бүх шаардлага яв явсаар эцэстээ нэг л зүйлтэй холбогдоно. Тэр нь байгаль орчин. Байгаль орчинд ээлтэй технологи ашигладаг уу  эсвэл шинэ колонийн системээр хандаж авдгаа аваад хаяад гарах уу? гэх асуулт юм. Энэ нь хөгжил нь 200 жилээр түрүүлсэн АНУ-д ч 40-өөдхөн жилийн өмнө тусгаар тогтносон Папуа Шинэ Гвиней улсад ч яг л адилхан байна. Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ, уулын ажлын төлөвлөгөө, чандмань эрдэнэ болсон усыг зүй зохистой ашиглаж чаддаг уу гэдгийг дэлхийн найман улсын төрийн бус байгууллагынхан асууж байна. Үүн дээр Индонез, Сербид хэрэгжүүлж буй төслүүд ч нэмэгдэнэ. Өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд энэ мэтчилэн олон асуудал байсан ч “үндэстэн дамнасан” гэх сүржин тодорхойлолтынхоо сүрд энэ асуудлаа нуусаар өдийг хүрчээ. Тийм ч учраас олон улсын найман байгууллага хамтран Рио Тинто компанид шаардлага хүргүүлж байна. Шаардлагын хариуг 21 хоногийн дараа авахаар товлосон.