П.ОЧИРБАТ: Мардайг үргэжлүүлэн ашиглаж болно, болохоор барахгүй шаардлагатай

Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч, Түлш эрчим хүчний сайд, Гадаадтай эдийн засгийн талаар харилцах Улсын хорооны дарга, Эдийн засгийн гадаад харилцаа, хангамжийн сайд байсан,  Монгол төрийн дээд "Чингис хаан" тэргүүн зэргийн одонт, Уул уурхайн инженер, академич  Пунсалмаагийн Очирбат агсны гэгээн дурсгалыг хүндэтгэж, түүнээс 2023 оны шинэ жилийн үеэр авсан хамгийн сүүлийн ярилцлагаа хүргэж байна. Энэ удаа тэрээр өөрийн мэргэжлийн дагуу дан уул уурхайн сэдвээр ярьсан юм. Зүүнбаянд ажиллаж байсан нефтийн үйлдвэр, Мардайн уран, өнөөгийн уул уурхайн байдлын талаар ярилцсан билээ.

ЗҮҮНБАЯНГИЙН НЕФТИЙН ҮЙЛДВЭР ОЛБОРЛОСОН НЕФТИЙНХЭЭ 25 ХУВИЙГ АВТОБЕНЗИН, 13 ХУВИЙГ ДИЗЕЛИЙН ТҮЛШ, 4.4 ХУВИЙГ КОКС, 48 ХУВИЙГ МАЗУТ БОЛГОЖ ГАРГАЖ БАЙСАН ТҮҮХ БИЙ

-“Монголросцветмет” ТӨҮГ-ын 50 жилийн ой тохиож байна. Түүнийг Монголын анхны гадаадын хөрөнгө оруулалттай байгууллага гэдэг шүү дээ. Хэзээнээс БНМАУ, ЗХУ-ын хоёр тал геологи хайгуулын салбарт хамтарсан байдаг вэ. “Совмонголметалл” гэж нийгэмлэг ямар үүрэгтэй байсан бэ?

-Бүр анхнаас нь хэлэх юм бол 1928 оны зунаас Баянтүмэн, Хан-Уулын орчимд ЗХУ-ын мэргэжилтэн С.К.Окуловын удирдлага дор нүүрсний хайгуул хийж Баянбулагийн нүүрсний ордыг илрүүлж, ашиглаж эхэлсэн түүхтэй юм. Монгол, Зөвлөлтийн геологи хайгуулын салбарын хамтын ажиллагаа өргөжин хөгжиж эхэлсэн үе бол 1939 он. Энэ үеэс уул, уурхайн ашиглалтын трест байгуулж төрөл бүрийн ашигт малтмалыг эрж олох, ашиглах үүргийг эрхлэн гүйцэтгэх болсноор Монголын үндэсний геологийн албаны эх суурь тавигдаж зөвлөлтийн геологийн албатай хамтран ажиллаж эхэлсэн байдаг.

“Совмонголметалл” гэдэг нийгэмлэгийн хувьд БНМАУ-ын Засгийн газрын хүсэлтээр 1949 онд хоёр талын хөрөнгөөр хамтран байгуулж, 1957 он хүртэл ажиллуулсан юм билээ. “Совмонголметалл” нийгэмлэгийн бүрэлдэхүүнд Зөвлөлт, Монголын геологичдын хайгуул хийж нээсэн ашигт малтмалын ордуудыг түшиглэн 1940-өөд оноос эхлэн Баянбулаг, Зүүн Булаг, Хаалга, Мөрөнгийн нүүрсний уурхай, Бороо, Ерөө, Баянхонгорын алтны уурхай, Чоно голын гянтболд, молибден, Модот, Цэнхэрмандалын цагаан тугалга, Бүрэнцогт, Түмэнцогтын гянтболд, Дожир Ямаат, Чулуун хороот, Бэрхийн хайлуур жоншны уурхайнууд, Зүүн Баянгийн нефтийн үйлдвэр харъялагддаг байв. Энэ нь манайд уул уурхай, эрчим хүчний үйлдвэрийг хөгжүүлэх, уул уурхайн боловсон хүчнийг бэлтгэхэд чухал ач холбогдолтой байсан.

-Зүүнбаянд нефтийн үйлдвэр ажиллаж байсан түүх бий. Энэ ямар учиртай байв. Үргэлжлээд ажиллах боломжгүй байсан юм байх даа?

-Зүүнбаянгийн нефть боловсруулах үйлдвэр 1950 оны сүүлээр ашиглалтад орсон. 1952 оны сүүлчээр коксын байгууламж ашиглалтад орж Зүүнбаянд Нефтийн үйлдвэрийн иж бүрэн цогцолбор бий болсон байна. Олборлосон нефтийнхээ 25 хувийг автобензин, 13 хувийг дизелийн түлш, 4.4 хувийг кокс, 48 хувийг мазут болгож гаргаж байж. Нэг үгээр Монгол Улсад нефть боловсруулах үйлдвэрийн анхны суурь болсон байдаг л даа. 1970-аад оноос нефтийн олборлолтын хэмжээ эрс буурсны зэрэгцээ боловсруулах үйлдвэрийн зардал ихэссэн байдаг. 1960 оны үед нэг тонн нефтийн өөрийн өртөг 211 төгрөг байсан бол 1968 онд 601 төгрөг болжээ. Зөвлөлтөөс импортоор авдаг нефтийн үнэ 226-264 төгрөг байсан.Тэгээд ашигтай ажиллахад хүнд болж л дээ. Зүүнбаянгийн нефтийн үйлдвэрийг 1957 онд Монголын талын өмч болгон үнэ төлбөргүй шилжүүлж өгсний дээр “Совмонголметалл” нийгэмлэгт оруулсан Зөвлөлтийн талын хувь хөрөнгийг хөнгөлөлттэйгээр манайд шилжүүлж өгсөн юм билээ. Ингээд эдийн засгийн ашиг тааруухан боловч ажиллаад явж байтал 1969 оны арваннэгдүгээр 8-нд гэнэтийн осол болж, гал гарсан, тэсэрч дэлбэрсэн. Энэ ослын дараа үйлдвэрийг хаах шийдвэрийг Засгийн газраас гаргасан, хаасан. Ийм л юм.

-Одоо Алтанширээд нефть боловсруулах үйлдвэр барих ажил ид яригдаж байна. Манайхан дангаараа ажиллуулж чадах уу?

-Чадахаар барах уу. Тэр дээр 1950 онд ажиллуулж байсан юм чинь.

МАНАЙХ ДЭЛХИЙД ХАМГИЙН ИХ ЖОНШ ОЛБОРЛОДОГ ОРНЫ НЭГ БОЛЖ БАЙЛАА

-Та уул уурхайтай холбоотой ажил амьдралын гараагаа Шарын голын уурхайгаас эхэлсэн хүн. Тэр үед уул уурхайн салбар БНМАУ-ын улс ардын аж ахуйд хэр зэрэг байр суурьтай байв?

-Би хойно Ленинградад сургууль төгсөж ирээд 1965-1967 онд Аж үйлдвэрийн яаманд мэргэжилтэн байгаад Шарын голын уурхайд ажиллаж эхлэх үед БНМАУ-ыг хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэрийн орноос аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн орон болгох төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх их ажил өрнөсөн он жилүүд байлаа. Энэ үед түлш, эрчим хүчний салбарыг түрүүлж хөгжүүлэх, хөрсөн доорхи арвин их баялгаас зүй зохистой олборлон ашиглах талаар хэрэгжүүлсэн тууштай арга хэмжээ, ЗХУ-ын тусламж монгол уурхайчдын шаргуу хөдөлмөрийн үрээр нүүрс, уул уурхайн үйлдвэр, орчин үеийн өндөр бүтээмжтэй техник технологиор тоноглогдсон аж үйлдвэрийн чухал салбар болтлоо хөгжсөн. Үнэхээр энэ хугацаанд Шарын голын нүүрсний ил уурхай хүчин чадлаа бүрэн ашиглаж, Налайх, Адуунчулууны уурхайн өргөтгөл хийгдэж, хайлуур жоншны болон үнэт металлын ордыг ашиглах, алтны шороон ордыг ашиглах үйлдвэр, Хар айраг, Хажуу-Улаан, Зүүн цагаан дэл, Бор-Өндөрийн жоншны үйлдвэрүүд байгуулагдаж, Бэрхийн уурхайг өргөтгөн шинэчилснээр манайх дэлхийд хамгийн их жонш олборлодог орны нэг болсон юм.

-Монголд 1970-аад оноос хамтарсан геологийн ажлууд эрчимжсэн гэж үзэж болох уу. Эрдэнэтийн овооны үүцийг нээж, жоншны ордуудаа ашиглаж эхэлсэн гээд. Энэ үеэс Олон улсын геологийн экспедиц Монголд ажиллаж эхэлсэн үү?

-БНМАУ-д 1976 онд олон улсын геологийн экспедиц байгуулагдсан юм. Тэр үеийн социалист гэгдэж байсан бүх орны төлөөлөл тэнд байсан. Уг ажлыг санаачлагч нь монголын нэрт эрдэмтэн, геологич Жамбын Бямбаа. Түүнийг дэмжигчид болох ТЭХҮ, Геологийн яамны сайд ЭЗХТЗ-ийн Геологийн байнгын комиссын дарга Мятавын Пэлжээ, мөн яамны орлогч сайд, геологич Чойжингийн Хурц нар Төв хороогоор энэ ажлыг зөвшөөрүүлэх, ЭЗХТЗ-ийн гишүүн орнуудад тавьж шийдвэрлүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. Ж.Бямбаа Олон улсын геологийн экспедицийн даргаар 1976-1980 онд ажилласан. Энэ экспедицийн шугамаар 70 гаруй сая ам.долларын буцалтгүй тусламжийн хөрөнгө оруулалт геологийн салбарт хийгдсэн гэж Ж.Бямбаа өөрөө бичсэн байдаг.

-Эрдэнэтийн зэс-молибдений ордыг ашиглаж эхлэхэд таны үүрэг оролцоо юу байв. Зөвхөн ЗХУ-тай хамтарсны учир юу вэ. Уг нь Чех, Болгар гээд олон орны хайгуулчид ашигт малтмалын орд хайж олон газраар явдаг байсан шүү дээ?

-1972 онд намайг 30 настайдаа Түлш эрчим хүчний яамны орлогч сайдаар томилогдоход М.Пэлжээ сайдын надад өгсөн үүрэг бол “Чиний хариуцах үндсэн ажил чинь Эрдэнэтийн үйлдвэрийн бүтээн байгуулалтын ажил” гэдэг даалгавар өгсөн. Би сайдын өгсөн үүргийн дагуу ажилласан. Эрдэнэтийн үйлдвэрийн ТЭЗҮ-ийн үндэслэл боловсруулах, төслийн даалгаврыг батлуулж Зөвлөлтийн зураг төслийн байгууллагад өгөх, бэлэн болсон төсөлд шүүлт хийх ажлыг зохион байгуулах, хэлэлцүүлж батлуулах, техникийн зураг төсөл боловсруулах даалгаврыг холбогдох байгууллагаар батлуулах, үйлдвэрийн зураг төсөлд шүүлт хийж хэлэлцүүлэх, батлуулах ажлыг зохион байгуулах зэрэг ажлуудыг гүйцэтгэж байв. Эрдэнэтийн үйлдвэрийн зураг төсөлд шүүлт хийж уулын үйлдвэрийн ашиглалтын систем, уулын ажлын горимыг өөрчлөх тооцоо хийж зөвшөөрүүлснээр тухайн үеийн ханшаар гурван сая төгрөг хэмнэж, тэр сэдвээрээ Москвагийн Геологи хайгуулын дээд сургууль дээр техникийн ухааны дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалж байлаа. Чехословак улс өөрөө Эрдэнэтийн бүтээн байгуулалтад оролцохоос татгалзаж, тусдаа “Монголчехметалл” хамтын үйлдвэр байгуулсан. Болгар улс манайтай хамтран “Монголболгарметалл” хамтарсан үйлдвэр байгуулан ажиллуулж байлаа. Зөвлөлт улс ганцаараа дагнасан түүх нь бол энэ.

-Таныг Түлш, эрчим хүчний үйлдвэр, геологийн яамны орлогч сайдаар 1972-1976 онд ажиллаж байх үед “Монголросцветмет”, тухайн үеийн “Монголсовцветмет”-ыг анх байгуулж шүү дээ. Энэ үйл ажиллагаанд та хэрхэн оролцож явав. Ямар газар, уурхайнууд энд багтаж байсан бол?  

-Өнөөгийн “Монголросцветмет” ТӨҮГ 1973 онд анх ЗХУ-ыг “Советский союз” нэртэйбайх үед байгуулагдсан л даа. Тийм учраас эхлээд “Монголсовцветмет” нэртэй байсан. Хожим Зөвлөлт холбоот улс тарсны дараа Монгол, Оросын хамтарсан нэгдэл болж “Монголросцветмет” гэдэг нэртэй болсон хэрэг. Би яах вэ, энэ хамтарсан нэгдлийг үүсгэн байгуулахаас эхлэн оролцож эхний үеийн бүх дүрэм журмыг боловсруулж, батлахад оролцож явлаа. Хамтын үйлдвэрийн газрын дээд эрхийг баригч нь оролцогч талуудын төлөөллөөс бүрдсэн зөвлөл байдаг юм. Би Монголын талын зөвлөлийн даргаар 1973-1976 онд томилогдон ажилласан. “Монголсовцветмет” нэгдлийн харьяанд эхний үед Бэрхийн жоншны уурхай, Толгойтын алтны үйлдвэр, Хажуу улааны жоншны үйлдвэрүүд багтдаг байсан. Дараа нь хэд хэдэн үйлдвэр нэмэгдсэн юм.

МОНГОЛ УЛС ЕВРОПЫН ХИМИЙН АЖ ҮЙЛДВЭРИЙН ЕРӨНХИЙ АССАМБЛЕЙН ЖОНШНЫ САЛБАРЫН ГИШҮҮНЭЭР АЗИ ТИВЭЭС АНХ УДАА ЭЛСЭЖ, ОЛОН УЛСЫН ТҮВШИНД ХҮЛЭЭН ЗӨВШӨӨРӨГДӨЖ БАЙЛАА

-“Монголсовцветмет”-ын гол үүрэг зорилго юу байв. Жоншны үйлдвэрлэлт, борлуулалтаар дэлхийд дээгүүрт ордог болсон юм билээ?

-Монгол Улсын уул, уурхайн салбарын хөгжилд “Монголросцветмет” ТӨҮГ-ын эзэлж буй байр, гүйцэтгэж буй үүрэг асар өндөр. 1970-аад оны эхнээс Монголын уул уурхайн салбарт гарсан нэгэн шинэ үе бол улс хоорондын хүч хөдөлмөр, хөрөнгө чинээ, үйлдвэрлэл технологи, боловсон хүчнийхээ нөөц бололцоог хамтран ашиглах интеграцийн шинэ хэлбэр болох хамтын үйлдвэр байгуулж ажиллуулсан явдал байсан юм.

Иймэрхүү хэлбэр 1940-өөд оны үед “Совмонгол” нийгэмлэгээр эхэлж 1957 оныг хүртэл үйл ажиллагаа явуулж байсан түүхтэй. 1970-аад оноос эхэлсэн хамтын ажиллагааны хэлбэр нь өмнөх үеэсээ зарчмын болон чанар, зорилго зорилтын хувьд эрс ялгаатай байсан. Шинэ үеийн хамтын ажиллагааны анхны гэрээ бол 1973 оны хоёрдугаар сарын 23-ны өдөр байгуулагдсан “Монголсовцветмет” нэгдэл байгуулах Монгол, Зөвлөлтийн Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр байлаа.

Энэ хамтын үйлдвэрийн зорилго нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт хайлуур жонш, үнэт металл олборлон баяжуулж, манай улсын экспортын хэмжээ, орлогыг нэмэгдүүлэхэд оршиж байсан. Тавьсан зорилгоо хэрэгжүүлэхийн тулд олон шинэ үйлдвэр байгуулж өргөжсөн. Нийгмийн дэд бүтэц, хот тосгон бүхий манай тэргүүлэх аж ахуйн нэгжүүд хөгжсөн. Бор-Өндөрийн уулын баяжуулах комбинат, жоншны хүдэр олборлон баяжуулах Айраг, Хажуу-Улаан, Өргөний үйлдвэр, алт олборлож баяжуулах Толгойт, Заамарын үйлдвэр, Багахангай, Хашаат худгийн нүүрсний уурхай зэргийг байгуулж өргөжсөн л дөө.  “Монголровцветмет” ТӨҮГ Заамарын алтны үйлдвэрийг байгуулсан нь “Алт” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд жинтэй хувь нэмэр оруулсан гэж хэлж болно. Гурван талын оролцоотой хамтын хөрөнгө оруулалтаар байгуулсан энэ үйлдвэрийн 51 хувийг “Монголросцветмет” эзэмшдэг. “Шижир алт” гэдэг хамтарсан компани байгуулан ажиллуулж 1994-2002 оны хугацаанд 10 гаруй тонн алт олборлож, 70 гаруй тэрбум төгрөгийн борлуулалт хийж, улсын төсөвт 24 тэрбум төгрөг оруулсан. 

“Монголросцветмет” хагас зуун жил ажиллахдаа хайлуур жоншны  чиглэлээр 36,7 сая шоо метр хөрс хуулж 17,3 сая тонн жонш олборлон 7,1 сая тонн борлуулалт хийж, 1,8 сая тонн флотацын баяжмал үйлдвэрлэн экспортолсноос гадна 23 тонн алт, хоёр сая тонн нүүрс олборлосон дүнтэй явж байна. Тус нэгдлийн экспортын бүтээгдэхүүн болох хайлуур жоншны олборлолт, экспортоороо Монгол Улс дэлхийд тэргүүлэгч орны тоонд орж Европын химийн аж үйлдвэрийн ерөнхий ассамблейн жоншны салбарын гишүүнээр Ази тивээс анх удаа элсэж, олон улсын түвшинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн юм. “Монголросцветмет” 2001 онд “Удирдлагыг чадварлаг явуулж шинэ техник технологи нэвтрүүлж сайн чанарын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж өндөр амжилтад хүрсэн байгууллагын “Парис-2001-Алт” зэрэглэлийн шагнал авч байсан.

-Түлш эрчим хүчний сайд байх үедээ та БНМАУ-ЗХУ-ын Засгийн газар хоорондын Зөвлөлийн анхны даргаар ажиллаж байжээ. Тэр цаг үеийн талаар ярилцая. Аль чиглэлд хоёр талын ашиг сонирхол нийцэж байсан бол?

-Би Монгол,Зөвлөлтийн Засгийн газар хоорондын Зөвлөлийн даргаар ажиллаж байгаагүй. Харин Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан Эрдэнэт, “Монголсовцветмет” нэгдлийн зөвлөлийн Монголын хэсгийн даргаар 1974-1976 онд ажиллаж хамтын үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааг зүгшрүүлэх, дүрэм журмыг боловсруулах, батлах, үйлдвэрийн ерөнхий захирлыг томилох, боловсон хүчнийг бэхжүүлэх зэрэг шинэ байгууллагын удирдлага, зохион байгуулалтын асуудлыг шийдвэрлэн ажиллаж байсан. Түлш, эрчим хүчний үйлдвэрийн сайдаар томилогдсон учир Хамтын үйлдвэрийн Монголын хэсгийн даргын үүрэгт ажлаас чөлөөлөгдсөн юм.

"ЭРДЭНЭТ" ҮЙЛДВЭРТ ЭХНИЙ 16 ЖИЛ ДАН ЗӨВЛӨЛТИЙН ТАЛААС ЕРӨНХИЙ ЗАХИРАЛ ТОМИЛОГДОН АЖИЛЛАСАН

-Эрдэнэт үйлдвэр, “Монгол­росц­ветмет”-ийн анхны монгол захирлуудыг томилуулахад таныг ихээхэн зүтгэл гаргасан гэдэг юм билээ. Саад бэрхшээл тулгарч байв уу?

-Хамтын үйлдвэрийн дарга нарын томилгоог хамтын үйлдвэрийн зөвлөл шийдвэрлэх ёстой. Тэгэхдээ Монголын тал өөрийнхөө хүмүүсийг ерөнхий захирлаар томилох асуудалд их болгоомжтой ханддаг байсан. Дүрмээрээ бол Ерөнхий захирлын ажиллах хугацааг дөрвөн жилээр тогтоосон байдаг. Эрдэнэт үйлдвэрийн Ерөнхий захирлаар 1973-1989 он хүртэл 16 жил дан Зөвлөлтийн талаас дөрвөн удаа Ерөнхий захирал томилогдон ажилласан. Эхний найман жилд бид Ерөнхий захирлаар томилох монгол хүнээ бэлдэж амжаагүй байсан л даа. Зөвлөлтийн талын Ерөнхий захирлын хэмжээнд хүрч ажиллах өндөр шаардлага нэг талаас тавигдаж, нөгөө талаас эхний жилүүдэд хамтын үйлдвэрт ажиллагсдын дийлэнх нь Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд байсан нь болгоомжлох шалтгааны нэг үндэс байлаа.

Бидний дотроо бодолтой, сургаж бэлтгэж байсан хүний нэг бол уулын инженер-маркшейдер Шагдарын Отгонбилэг байсан юм шүү дээ. Түүнийг Зөвлөлтөд сургууль төгсөж ирсэний дараа яаманд мэргэжилтнээр ажиллуулсан, дараа нь “Монголросцветмет” нэгдлийн нэгдүгээр орлогч захирлаар ажиллуулж хоёр талын хамтын үйлдвэрийн гишүүдийн анхааралд байлгасан. Ш.Отгонбилэгийг таних боломж олгосон нь тэр. Тэгээд талууд харилцан ойлголцож, зөвшөөрснийг МАХН-ын Төв хороонд танилцуулж зөвшөөрүүлээд 1989 оны аравдугаар сард Монгол, Зөвлөлтийн хамтарсан уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэрийн Ерөнхий захирлаар томилуулсан, ийм учиртай юм.

-Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар Ш.Отгонбилэг агсан, Х.Бадамсүрэн нарын уул уурхайн салбарт гүйцэтгэсэн үүрэг их гэх юм билээ?

-Үнэхээр тийм юм чинь. Ш.Отгонбилэг, Х.Бадамсүрэн хоёр бол хоёулаа уулын инженер, маркшейдерын мэргэжилтэй, манай улсын тэргүүлэх инженерүүд. Би энэ хоёр инженерийн тухай өөрийн “Тэнгэрийн цаг” номдоо үнэлж, дүгнэж, бахархаж, сайшааж бичсэн. Хожим “Уурхай дагасан соёлын өв” номдоо монголын сор болсон энэ хоёр уулын инженерийнхээ тухай дахин бичсэн юм. Ш.Отгонбилэг агсан Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Х.Бадамсүрэн бас Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Монгол Улсын Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан цол хүртсэн. Эндээс тэдний хийсэн ажлын үр дүн харагдаж байгаа болохоор өөр юу нэмж хэлэх билээ дээ.

-Эрдэнэт үйлдвэрийн Монголын талын хувь оролцоог нэмэгдүүлэх гэж бас багагүй ажил болсон гэдэг...?

-Тэгэлгүй яахав. Гэрээг таван удаа өөрчилж, нэмэлт оруулж, шинэчилж байсан юм чинь. Эхний үед манай талаас тавьж байсан шаардлагыг Зөвлөлтийн хэлэлцээ хийж байсан тал хүлээн зөвшөөрөөгүй л дээ.  Эхлээд 50:50 хувиар ашиглана гэж бид ярьсан, хүлээж авдагггүй. Олон асуудлыг хүлээж авдаггүй татгалзаад байсан. Үйлдвэрт оруулсан зардлаа нөхсөнөөс хойш харьяаллыг нь Монголд шилжүүлэх асуудлыг ярихад ч огт халгаадаггүй. Тэгж тэгж 50 хувь дээрээ бага багаар нэмсээр Монголын талын дүрмийн санг нэмж чадсан л даа. Эцсийн дүндээ 49:51 хувь болж, манай талын хувь арай илүү гарч, олон төрлийн нөөц ашигласны төлбөр авдаг болж, олон жил алгуур алгуураар ахисаар сая үр дүнд хүрсэн юм шүү дээ.

МАРДАЙН ИЛ УУРХАЙГААС 1989-1995 ОНЫ ДУНД ХҮРТЭЛ 490587 ТОНН ХҮДЭР ОЛБОРЛОЖ КРАСНОКАМЕНСК РУУ НИЙЛҮҮЛСЭН

-Мардайн ураны үйлдвэрийг яаж ашиглаж байсан юм бэ. Хор хөнөөл учирч байсан болов уу. Одоо уран ашиглах талаар Францтай манайхан хамтрахаар болж байна. Үүний сайн тал нь давуу юу, сөрөг тал нь их үү?

-Мардайн ураны ордыг Монгол, Зөвлөлтийн Засгийн газар хоорондын 1981 оны арванхоёрдугаар сарын 23-ны өдрийн концессийн нууц гэрээгээр Зөвлөлтийн тал ашиглаж байсан түүхтэй. “Эрдэс” нэртэй тус үйлдвэрийн хэлэлцээрт газрын хэвлийн баялаг ашигласны төлбөрт олборлосон хүдэр дэх ураны нэг кг тутмаас таван шилжих рублийг Монголын талд төлж байх, ордыг ашиглаж дууссаны дараа үйлдвэрийн бүх үндсэн хөрөнгө, дэд бүтцийг Монголын талд үнэ төлбөргүй шилжүүлнэ гэж тохиролцсон юм билээ. Мардайн ураны ордыг гүний хоёр уурхай, нэг ил уурхайгаар ашиглаж, жилд хоёр сая тонн хүдэр олборлох хүчин чадалтай байхаар зураг төсөл хийгдсэн байдаг. Мардайн ураны орд руу Зөвлөлт холбоот улсын Краснокаменскаас 250 км 110 киловольтийн өндөр хүчдэлийн шугам татсан, мөн

-93 км төмөр зам татсан,

-20 км ус дамжуулах хоолой,

-150 т/ц хүчин чадалтай дизелийн цахилгаан станц барьсан,

-40000 кв.м талбай бүхий орон сууц,

-1100 хүүхдийн сургууль, 50 ортой эмнэлэг, хоёр цэцэрлэг, биеийн тамирын цогцолбор, дэлгүүр, гуанз зэрэг нийгэм ахуйн барилга байгууламжтай байв аа.

-Мардайг үргэлжлүүлэн ашиглаж болоогүй юм уу. Яагаад зогсоосон бэ?

-Мардайн ил уурхайгаас 1989-1995 оны дунд хүртэл 490587 тонн хүдэр олборлож, Краснокаменск руу нийлүүлсэн байдаг. Мардайн ураны “Эрдэс” үйлдвэрийн үйл ажиллаагааг 1995 онд Зөвлөлтийн талын санаачилгаар зогсоосон. Тэгсэн шалтгаанаа ОХУ-ын ураны хэрэгцээ багассан, дэлхийн зах зээлд ураны үнэ буурсан, тээврийн зардал нэмэгдсэн, тоног төхөөрөмж, сэлбэг материалын үнэ өссөн зэргээс үйлдвэр алдагдалд орсон гэж Оросын тал тайлбарладаг юм. Эдгээр шалтгаан хэр үндэслэлтэй болохыг би мэдэхгүй.

Харин Зөвлөлтийн ураны аж үйлдвэрийн нэрт эрдэмтэн Сталь Сергеевич Покровский маш их цухалдаж, Зөвлөлтийн тал санхүүжилтээ зогсоосныг хамгийн тэнэг шийдвэр гэснийг би чихээрээ сонсож байсан. Орчин үеийн уран олборлолтод хөнөөл гээд байх юм бараг байхгүй дээ. Эерэг тал нь их. Мардайг үргэлжлүүлэн ашиглаж ч болно. Болохоор барахгүй шаардлагатай.

УУЛ УУРХАЙН БҮТЭЭГДЭХҮҮНЭЭ ГАРГАХАА БОЛЬЧИХВОЛ БИД ГАДНААС АВДАГ ЮМНЫХАА ТӨЛБӨРИЙГ ЮУГААР ХИЙХ ВЭ

-Монголын өнөөгийн уул уурхайн салбарын байдлыг та хэрхэн үнэлэх вэ. Ашигт малтмалаа ашиггүйгээр гаднынханд тавьж тууж байна хэмээн шүүмжилдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Өнөөгийн Монголын эдийн засаг уул уурхай дээр тогтож байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн “Уул, уурхайн долоо хоног” уулзалт дээр хэлсэн үгэндээ “Монгол Улсын эдийн засгийн дөрөвний нэг, экспортын орлогын 90 гаруй хувь, төсвийн орлогын 30 орчим, гадаадын хөрөнгө оруулалтын 80 гаруй хувийг уул уурхайн салбар дангаараа бүрдүүлж манай улсын эдийн засаг, төсөв санхүүгийг гол судас болон хөгжиж яваа” гэчихлээ шүү дээ. Энэ үр дүн бол Монголын геологи, уул уурхайн салбарт ажиллаж байгаа 60 гаруй мянган геологич, уурхайчдын хөдөлмөрийн үр дүн юм. Монгол Улс зүү утаснаас эхлээд машин, онгоц, бензин шатахуун, техник, технологио гаднаас авдаг. Оронд нь гадагш юу өгөх вэ. Ашигт малтмалаа, мал аж ахуйгаас мах, ноолуурханаа л  өгдөг. Гадаад худалдаанд жин дардаг нь уул уурхайн бүтээгдэхүүн. Үүнийгээ гаргахаа больчихвол бид гаднаас авдаг юмныхаа төлбөрийг юугаар хийх вэ. Манайхан ашигт малтмалаа гадныханд ашиггүйгээр тавиад тууж байна гэдэг, бид дэлхийн зах зээлийн үнээр л зарж байгаа шүү дээ.

Монголчууд уудаг худаг руугаа нулимдаггүй гэж ярьдаг. Тэгвэл тэжээж байгаа уул уурхай руугаа яагаад нулимаад хараагаад байгаа юм бэ. 3,5 сая хүнтэй улс орныхоо эдийн засгийг тэтгэж яваа 60000 уурхайчныхаа ариун цагаан хөдөлмөрийг яагаад хүндлэхгүй, үнэлэхгүй байгаа юм бэ. Зуны халуун, өвлийн хүйтэн, усан бороо цасан шуурган дунд өдөр шөнөгүй хөдөлмөрлөж уулын даралт, усны цөмрөл, нуралтыг сөрж, амь хайргүй зүтгэж байгаа уурхайчдаа яагаад өрөвдөхгүй, хайрлахгүй байгаа юм бэ. Гомдмоор юм.

Яаж ч хөгжлөө гэсэн билгийн тооллоор XVII жарныг дуустал Монгол Улс байгалынхаа баялгийг түшиж амьдарна. Өөр зам байхгүй. Ухаанаараа амьдрах цаг ирнэ ээ. Тэр нь XIX жарнаас наашгүй. XVIII жаран шилжилтийн жаран байх тавилантай бололтой байх шүү. Уул уурхайн талаарх миний бодол ийм байна.