С.Хүүбаатар:Түвдэнгийн Бор нарыг ”Тугийн цохио”-ноос түлхэж унагаад, чулуугаар цохиж хороосон юм билээ

Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын ахмад настан С.Хүүбаатар ийнхүү хуучилсан юм.

-Та БНМАУ-ын Баатар Т.Борын өрөөсөн гутлыг олсон гэлээ.Хэрхэн олсон тухай дэлгэрэнгүй ярина уу?

-Би сум орон нутагтаа олон жил хариуцлагатай ажил хийсэн. 1960-аад онд Манлай суманд МАХН /одоогийн МАН/-ын үүрийн  орлогч даргын алба хашиж байлаа. Тухайн үедТ.Бор нарыг түлхсэн гэх хадан хясааг очиж үзэх юмсан гэх бодол төрөх. Нэг хавар хэсэг залуустай айлд ямаа самнахаар явж байгаадТугийн цохионы бэлээс эмэгтэй хүний бололтой өндөр өсгийтэй, модон хадаастай өрөөсөн  гутал олсон юм. Хөлийн шилбэний яс нь өрөөсөн жийрэгнийхээ өөдөстэй байсан.Тэр гутлыг ямаа самнаад буцах замдаа авч, сүүлд  аймгийн музейд хүлээлгэн өгсөн юм. 1963 онд сумын МХЗЭ-ийн үүрийн дарга Цагаанхүү Тугийн цохио орчмоор явахдаа эмэгтэй хүний хэрэглэж байсан бололтой жижигхэн толь,  чемоданы түлхүүр зэргийг олж сумын музейд өгсөн байдаг. Энэ мэтээр эд зүйлсийг нь цуглуулсаар тэр баатарлаг эмэгтэйн музейг байгуулсан түүхтэй.

-Т.Бор эсэргүүнүүдэд  яаж байгаад баригдсан юм бол?

-Тухайн үедТ.Бор Шанхын Тамгын газрын МХЗЭ-ийн үүрийн нарийн бичгийн дарга байжээ. Гэтэл Дэлэгсамба, Алагнамнан тэргүүтэй эсэргүүнүүд Хөнжилийн энгэрийн Дэрсэнэ ус гэдэг газарт байрлаж байсан хоршоог дээрэмдэж манаач, ажилчдыг нь хөнөөгөөд олон иргэнийг ятган хил давуулахаар дагуулан Тугийн цохионы орчимд очоод байхад нь сураг сонссон Т.Бор  Сумын дарга Мөнхөө, сумын зарлага Сайнбаяр нарыг дагуулан очсон байдаг. Тэр үедТ.Бор дөнгөж 19 настай байсан гэдэг. Дүрвэж яваа айлуудар орж хүмүүстэй уулзан ятгахад тэд ч үгэнд нь орсон бололтой.  Энэ үед Дэлэгсамба, Алагнамнан нар байгаагүй. Ингээд зорьсон ажлаа бүтээсэн Т.Бор, Мөнхөө, Сайнбаяр нар буцах замдаа Заараг гэдэг газар айлд хонохоор болсон.  Гэвч хоноглосон айлын эзэн ньДэлэгсамбын ойрын хамаатан байсан тул их гал түлэн даарсан хүмүүсийг бөх унтуулж, Дэлэгсамба нарт хэл хүргүүлжээ. Ингээд тэр дөрвийг  баривчлуулж “Лүн”-гийн хийдэд хүргүүлэн шавар тагзанд түгжин хорьсон гэдэг.

-Дөрөв дэх хүн нь хэн билээ?

-Тэр гурвыг баривчлаад байх үед нутгийн залуу Батбуян адуу хайж яваад морьтой хүмүүс явахаар нь сонирхож  давхиж очоод баривчлагдсан юм билээ. Баригдах шалтгаан нь ганзагандаа чөдөргүй явсаных. Тухайн үед чөдөр ганзагалсан хүнийг өртөөгөөр хэл дамжуулж яваа элч, улаач гэж түвэггүй мэддэг, таньдаг байж л дээ. Чөдөргүй явсан учраас хардаж.

-Тэднийг түлхсэн гэх Тугийн цохио хэр өндөр вэ?

-Тэд Т.Бор нарыг өөрсөдтэйгээ нэгдэн хил давахыг ятгахад зөвшөөрөөгүй учраас Тугийн цохио руу авч явсан байдаг. Замдаа Батбуяныг энэ залуу бидэнд хэрэгтэй. Хил давтал адуугаа туулгана гээд дээлийн хоёр ханцуйгаар нь унь шургуулан гарыг нь тэлээд сөхрүүлэн суулгаж, хоёр өвдгийг нь нарийн  сураар боогоод хээр үлдээсэн. Тугийн цохион дээр очоод Т.Борыг дахин ятгахад зөвшөөрөөгүй учраас түлхсэн. Тугийн цохио  уг нь тийм айхавтар өндөр биш, 3-4метр орчим. Янгирын цовоо ишиг дүүлээд гарчихмаар.  Хаднаас түлхэж унагаахад Т.Бор амьд байсан учраас чулуугаар цохиж алсан гэдэг. Харин зарлага Сайнбаярын нэг танил нь эсэргүү нарын дунд байсан учир түүнийг хөндий цээжээр нь буудаж ухаан алдан унахад нь эсэргүүнүүд мориндоо мордон давхиж одсон гэдэг.  

-Батбуянг яасан бол?

-Замдаа Батбуяныг авч хоёр хүний хамт хэсэг адуу туугаад ир гэж. Батбуян адуу туулцаж явахдаа тэр хоёр хүний морь эцэж сульдсаныг анзаарч зугтаахад нөгөө хоёр хүн ч нэхэж. Нэлээд яваад Элгэн цохионд нуугдаж хадны завсараар ажихад  нэхсэн хүмүүс буцаад явчихаж. Батбуян Тугийн  цохио руу очиж үзье гээд давхиад очтол Т.Бор, Мөнхөө хоёрыг чулуугаар  цохиод алчихсан, Сайнбаярыг буудсан аймшигтай дүр төрх угтахад айсандаа буцан зугтааж гэр лүүгээ иртэл гадаа нь  баахан морьд багширч, хүмүүс ирсэн бололтой байсан тул  эсэргүүнүүд байх гэж айж, буцан давхих гэтэл аав нь гэрээсээ гарч ирээд дууджээ. Аавдаа учир явдлыг хэлэхэд ”Шанхын Тамгын газраас хүмүүс ирсэн”  гэж. Тэдгээр хүмүүс Сайнбаярын яриаг сонсоод газарчлахыг шаардахад “Тийм аймшигтай газар дахиж очиж чадахгүй”гэж цааргалсанаасаа болоод “Улаан байшин”гэдэгт хоригджээ.  

-Сайнбаярыг хөндий цээжээр ньбуудсан гэсэн. Амьд гарч чадсан уу?

-Амьд гарсан. Ухаан ороход цээжнээс нь маш их цус гарсан байж.  Хүлээсээ арайхийн тайлаадТугийн цохионоос зүүн хойд зүгт  айл байх ёстой гэж нэлээд явтал айлын бараа харагджээ. Очих эсэхээ шийдэж чадахгүй эргэлзэж суутал хонь хариулж явсан Даваа гэх бүсгүй ирж. Учир байдлаа ярихад бүсгүй гэртээ хариад шар будаатай хийцтэй цай авчирч өгөөд явахад түүнийг уугаад тэнхэрч явсаар Дөчийн хийдэд очиж амьд гарсан гэдэг.  

-Дэлэгсамба, Алагнамнан нар яасан бэ.Баривчлдагсан уу. Хил давсан уу?

-Шанхын Тамгын газрынхан хэл дуулангуут араас нь мөрдөжТугийн цохионоос нэлээд зүүн талд хилддөхөж  явахад нь гүйцэж очин буудалцаж, дутаалган хил давуулж алдсан байдаг. Хожим Дэлэгбалсан, Алагнамнан нарын хоморгод орж хил давсан Гөлөг, Маам, Ёндон нар буцаж ирсэн. Гөлөг “Тухайн үед би 18 настай байсан. Хэрэв Дэлэгсамба нар Т.Борыг бууд гэвэл би буудах байсан. Би хүний эрхшээлд байсан учраас амьд гарахын тулд юу хий гэснийг нь үг дуугүй биелүүлэхээс аргагүй байсан” гэж ярьсан гэлцдэг.

-Энэ бүх түүхийг та хэнээс мэдэв?

-1960-аад оны үед Ч.Батбуян надад ярьж өгч байсан юм.

-Т.Бор ямархуу төрх, араншинтай хүн байсан юм бол?

-Түүний үеийн зарим хөгшин амьд сэрүүн ахуйдаа “Т.Бор их сэргэлэн хөдөлгөөнтэй, гимнастик хийдэг хүн байсан” гэдэг. Тухайн үед /гимнастик / биеийн тамирын дасгал хийхийг манайхан тэр бүр мэддэггүй байж л дээ. Түүнд хэн зааж өгөх билээ. Гэрийнхээ гадаа гимнастик хийж байна гээд хөл, гар нь сарвалзаад байдаг байсан гэдэг, хөөрхий.

Д.Дорж

www.zindaa.mn