Цар тахал ба Макро бодлогын СОНГОЛТ

“Ковид-19 цар тахал ба Макро бодлогын сонголт”  сэдвийн хүрээнд эдийн засагч Д.Ган-Очирын бичсэн мэдээллийг хүргэе.

Ковид-19 цар тахлын үед баримтлах макро бодлогын асуудлаар эдийн засагчид болон бодлого боловсруулагчдын үзэл баримтлалыг үндсэн 3 бүлэгт хувааж болохоор байна: 1) мөнгөний тоо хэмжээний тэлэлт хийхийг дэмждэг хэсэг, 2) төсвийн бодлогод найдлага тавьдаг хэсэг болон 3) шийдэл нь сөрөг хүүний түвшин гэж үздэг хэсэг гэж ангилна.

Манай орны хувьд 2012-2016 оны хооронд эхний сонголтын ‘Монголчилсон хувилбар’-ыг хэрэгжүүлсэн бол одоо Ковид-19 цар тахлаас үүдэлтэй эдийн засгийн хүндрэлийн үед хоёрдахь хувилбар буюу төсвийн тэлэлт гэдэг хувилбарыг өөрийн хэмжээнд хэрэгжүүлэх гэж үзэж байна. Эдгээр хувилбаруудыг үндсэн санааг дараах хэсэгт дэлгэрүүлж авч үзье.

Мөнгөний тоо хэмжээний тэлэлт

Эхний сонголтын хувьд төв банкууд мөнгө хэвлэж, хөрөнгө худалдан авах боломжтой байгаа бол тэд эдийн засгийн өсөлт болон инфляцыг өсгөх бүрэн чадавхитай гэж үздэг. Зарим эдийн засагчдын хувьд төв банкууд эдийн засгийн өсөлтөө сэргээх, инфляцын зорилтоо хангахын тулд мөнгө хэвлэж, хөрөнгө худалдаж авахыг санал болгодог. Зарим төв банкууд сүүлийн жилүүдэд энэ аргыг хэрэглэж байна. Тухайлбал, 2013 онд бусад орнуудтай харьцуулахад бага өсөлттэй, маш бага инфляцтай Японд төв банкны ерөнхийлөгчөөр “шаардлагатай бол юуг ч хийнэ” гэсэн хочтой Куропа Харухиког томилсон. Тэбрээр мөнгөний тоо хэмжээний тэлэх бодлого хэрэгжүүлж ажлын байрыг нэмэгдүүлж чадсан хэдий ч, инфляцыг анх амласан түвшний хагасаар өсгөж чадсан. Цар тахлын өмнө Холбооны нөөцийн банкны тэргүүн асан Бен Бернанк төв банк актив хөрөнгүүд худалдан авах тохиолдолд мөнгөний бодлогоор эдийн засгийн уналттай дангаар тэмцэхэд хангалттай гэж мэдэгдэж байв. Энэ зарчмын дагуу Европын холбооны банк, Холбооны нөөцийн банк тоо хэмжээний тэлэх бодлогын мөн адил хэрэгжүүлж байна.

Төсвийн тэлэлт

Сүүлийн жилүүдэд ихэнх төв банкууд эдийн засгийн өсөлтийг дэмжихийн тулд засгийн газар төсвөө тэлэх ёстой гэсэн байр суурь илэрхийлэх болсон. Кристин Лагард Европын төв банкны ерөнхийлөгчийн ажлаа эхлүүлсэн илтгэлдээ цар тахлын үед төсвийн дэмжлэгийн багц гарцаагүй шаардлагатай болохыг онцолсон. Харин одоогийн Холбооны нөөцийн банкны тэргүүн Жером Повел АНУ-ын конгресс цар тахлын үе дэх төсвийн хариу арга хэмжээгээ бууруулж, сулруулахгүй ёстойг онцолсон. 2020 оны тавдугаар сард Австралийн төв банкны ерөнхийлөгч Филип Лов Австралийн парламент дээр хэлсэн үгэндээ эдийн засгийн мөчлөгийг удирдахад төсвийн бодлого урд өмнөхөөсөө илүү чухал үүрэг гүйцэтгэх ёстой гэж мэдэгдсэн.

Эдгээр нь ихэнх төв банкирууд төсвийн бодлогод төвлөрсөн хоёрдахь хандлагыг дэмжигчид болохыг илэрхийлнэ. Энэ хувилбарт итгэл үнэмшилтэй хүмүүс нь төв банкны актив хөрөнгө худалдан авалт нь эдийн засгийн асуудлыг бүрэн шийдвэрлэж, үлэмж дэмжлэг үзүүлж чадна гэдэгт эргэлздэг буюу тус худалдан авалт нь сөрөг үр дагавартай/шударга бус гэж үздэг. Жишээ нь, корпорацийн өрийг худалдан авах нь дампуурах байсан компаниудыг дампуурлаас аврах юм. Харин засгийн газрын зүгээс төсвийн зардлаа нэмэх эсвэл татваруудаа бууруулж, бонд гаргаж хувийн секторын бий болгосон хуримтлалыг төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэхэд авч ашиглан эдийн засгийн дэмжих ёстой гэдэг итгэл үнэмшилтэй байдаг. Гэхдээ энэ нь том хэмжээний төсвийн алдагдалтай урт хугацаанд явахад хүргэж болзошгүй юм.

Энэ үзэл баримтлал нь төв банкуудын үүргийг үгүйсгэдэггүй хэдий ч, тэдэнд хэт найддаггүй. Харин төв банкууд нь төсвийн дэмжлэ, тэлэлтийн хэрэгжих боломжийг бүрдүүлэхэд туслах ёстой бөгөөд үндсэн ажил нь төсвийн алдагдал өсөх үед урт хугацаатай улсын өрийг хямд байлгахад явдал юм. Үүнийг хэрэгжүүлэхийн тулд төв банкууд засгийн газрын болон бусад бондыг шууд худалдан авах эсвэл Япон болон Австралийн одоо хэрэгжүүлж байгаатай адил урт хугацааны хүүг тэгийн орчим тогтвортой байлгах ёстой болно. Ковид-19 цар тахлын үр дүнд ‘мөнгөний бодлого болон засгийн газрын өрийн удирдлага хоорондын зааг ялгаа арилж байна’ гэж төв банкуудын клуб болох Олон улсын төлбөр тооцооны банк өөрийн тайландаа нэг бус удаа мэдэгдээд байна.

Энэ санааг шүүмжлэх хэсэг бас байна. 2020 оны зургаадугаар сард Английн төв банкны дэд ерөнхийлөгч асан Паул Такер Английн төв банк их хэмжээгээр засгийн газрын бонд худалдаж авч байгаа нь ‘тус банк нь эргээд сангийн яамны кассын машин болж байна уу’ гэдэг асуултыг бий болгож байна гэж мэдэгдсэн. Харин Кейнсийн урсгалыг дагагчдын хувьд эдийн засгийг дэмжих зорилготой төсвийн дэмжлэгийг төв банкнаас мөнгөжүүлэх/санхүүжүүлэх (‘нисдэг тэрэгнээс мөнгө асгах’ гэж нэрлэдэг)-ийг дэмждэг.

Том дүнтэй төсвийн дэмжлэгийн хөтөлбөрүүд нь улсын секторын өр, ДНБ-ий харьцаа өсөхөд хүргэж байна. Өнөөдрийн дэлхий даяарх бага хүүний түвшин нь улсын өрийг өсгөх, хүүний төлбөрөө хугацаандаа төлөх боломжийг олгож байна. Хэрэв хүүний түвшин нь нэрлэсэн эдийн засгийн өсөлтийн түвшнээс бага байх бол аливаа эдийн засаг нь өрийн дарамтгүйгээр цаашид өсөх бөгөөд заавал ирээдүйд төсвийг ашигтай байлгах шаардлагатай тулгарахгүй. Энэ санааг сүүлийн үед Оливер Бланчард гаргах болсон. Өөр нэг үндэслэл нь инфляц нам түвшинд байхын хэрээр төв банкууд засгийн газрыг үргэлжлүүлэн санхүүжүүлж чадах явдал юм. Учир нь инфляц нь бодлого боловсруулагчид хүүгээ өрийг зардалтай болгох түвшин хүртэл өсгөхөд хүргэх гол хүчин зүйл билээ.

Төсвийн крантыг тултал нь эргүүлэх, түүнд төв банк туслах санаанууд нь нийлсээр ‘орчин үеийн мөнгөний онол’-ыг бий болгож байна. Энэхүү нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй ч, шинээр гарч ирж буй эдийн засгийн онол нь улс орнууд (АНУ, Англи гэх мэт том гүрнүүд) ажилгүйдэл болон инфляц эргэн хэвийн түвшинд хүрэх хүртэл улсын өр, ДНБ-ий харьцааг үл тоомсорлон үндэсний мөнгөн тэмдэгтээ хэвлэх, улсын өрийг төв банк дээр парклах, төсвийн алдагдлыг үргэлжлүүлэхийг санал болгож байна.

Үүний зэрэгцээ хэрэв хүү тэг бол улсын өр бий болгох (хүүтэй байх ёстой) болон мөнгө хэвлэх хооронд онцын ялгаа байхгүй болохыг Бланчард онцлох болсон. Хэдийгээр орчин үеийн мөнгөний онолыг дэмжигчид төв банкууд хүү байнга тэг орчимд тогтвортой байлгахыг хүсэх бол, харин бусад эдийн засагчид нь хүү эргэн өсгөхийн тулд төсвийн тэлэх бодлого хэрэгжих ёстой гэж үздэг. Энэ нь мөнгөний бодлого эргээд эдийн засгийн удирдлагад чухал хэвээр үлдэхийг илэрхийлнэ.

Сөрөг хүүний бодлого

Сөрөг хүүнд тулгуурласан 3 дах бодлогын сонголт нь өмнөх хоёр хувилбартай харьцуулахад хэрэгжүүлэхэд илүү түвэгтэй юм. Энэ хандлага нь хүүг хэрхэн эдийн засгийн өсөлтөөс бага байлгахад анхаардаг. Үүнийг дэмжигчид нь төсвийн тэлэлт (өрөөр эсвэл төв банкны мөнгөжүүлэлтээр санхүүжих) нь ирээдүйд өр үлдээнэ гэж үздэг.

Мөнгөний тоо хэмжээний тэлэлтийн сөрөг нөлөө нь төв банкийг эргэн хүү өсгөх боломжийг хязгаарладаг. Төв банк засгийн газрын бонд худалдаж авахаар их хэмжээгээр мөнгө хэвлэх нь эргээд өөр дээр нь их хэмжээний депозит болж орж ирэхэд хүрдэг. Хэрэв хүү өсвөл, банкуудын төв банк дээрх нөөцөд төлөх хүү мөн өснө. Өөрөөр хэлбэл, төв банк төсвийн дэмжлэгт зориулан их хэмжээний мөнгө гаргах нь эдийн засгийн утгаараа засгийн газар хөвөгч хүүтэй өрийн бичиг гаргаж байгаатай адил юм. Төв банкууд нь эцэстээ төрийн институци болохын хувьд засгийн газрын нэг хэсэг юм (төв банкны алдагдлыг засгийн газар нөхөх үүрэг хүлээдэг).

Тиймээс ‘үнэгүй өдрийн хоол гэж байдаггүй’ зарчим энд мөн үйлчилнэ. Мөнгөний тоо хэмжээний тэлэлтийн нийт засгийн газрын өр, төлбөрт эзлэх хувь өндөр байх тусмаа засгийн газрын санхүү нь богино хугацааны хүүний хэлбэлзэлээс өндөр хамааралтай болно. Иймд зарим эдийн засагчид эдийн засгийг дэмжих сайн арга зам бол хүү эргэн өсөх үед төлбөр нэмэгдэх өр үүсгэх хэрэгслүүд бус, харин сөрөг хүүний түвшин гэж үздэг.

Сөрөг хүүний бодлого зарим орнуудад хэрэгжиж эхлээд байна. Щвейцарын төв банк бодлогын хүүгээ -0.75 хувь байхаар тогтоосон бол Евро бүс, Япон, Щвейд зэрэг оронд хүү мөн сөрөг түвшинд байна. Кеннет Рогоф зэрэг эдийн засагчид хүү -3 хувь болон түүнээс бага байх ёстой гэж үзэх болсон. Сөрөг хүүний түвшин нь хэрэглээ, зээл болон хөрөнгө оруулалт дэмжих тул эдийн засагт хүчтэй, эерэг нөлөөтэй гэж үздэг. Гэхдээ сөрөг хүүтэй үед олон хүн мөнгөө банкнаас авч, матрас доороо хадгалж болзошгүй. Түүнчлэн банкууд болон санхүүгийн системд олон асуудлуудыг давхар бий болгоно. Тухайлбал, хүү тодорхой түвшнээс доош (магадгүй сөрөг түвшинд) байгаа тохиолдолд банкууд хүүний бууралтыг депозит эзэмшигчдийн авах хүү рүү шилжүүлэх сонирхолгүй байдаг. Учир нь хүүгээ бууруулбал харилцагчид нь депозитоо өрсөлдөгч банк руу шилжүүлэх айдас байдаг. Ийм орчинд хүүний бууралт нь банкны зээлийг бууруулж, эдийн засгийг дэмжихээс илүүтэй эдийн засгийн уналтад хүргэж болдог. Түүнчлэн сөрөг хүү нь банкуудын ашгийг үлэмж бууруулж, эргээд мөнгөгүй эдийн засаг болоход хүргэх эрсдэлтэй” гэжээ.