Д.Цэдэнбал: Ховд аймгийн нүүрсний ордын бүх лиценз ганцхан хятад компанийн гарт орчихсон

Манай сонины “Өглөөний зочин”-оор Ховд аймгийн Хөшөөтийн уурхайн захирлаар ажиллаж явсан Д.Цэдэнбал гуай уригдлаа. Ахмад уурхайчин түүний хувьд Хөшөөтийн уурхайгаа стратегийн орд болгох чин зорилготой нэгэн юм.

-Сайн байна уу. Сайхан өвөлжиж байна уу та?

-Сайхаан. Та бүхэн сайхан өвөлжиж байна уу.

-Сайхан. Та Хөшөөтийн уурхайг стратегийн орд болгох ёстой гэсэн байр суурьтай явдаг хүн. Стратегийн орд болгон батлуулснаар иргэдэд ямар  ач тустай юм бэ?

-Стратегийн орд гэдэг нь улсын хөрөнгөөр хайгуул хийсэн, Монголын болон бүс нутгийн эдийн засагт чухал нөлөө үзүүлэхүйц, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 0.5 хувьтай тэнцэх борлуулалт хийж ашиг олох боломжтой, мөн Урт нэртэй хуульд хамаарагдах орд газрыг нэрлэж байгаа юм. Дээр дурьдсан бүх шалгуурыг манай Хөшөөтийн уурхай хангадаг. Гэвч өнөөдрийг хүртэл төр засаг энэ уурхайг стратегийн орд болгож авахгүй  явсаар харийнхны гараар орж, хамаг баялаг маань гадагш урссаар байна.

-Харийнхны гараар гэдгийг тодруулахгүй юу. Хөшөөтийн  уурхайд одоо “МоЭнКо” ХХК олборлолт хийдэг биз дээ. Монгол компани биш хэрэг үү?

-Тийм. Энэ компани чинь Хонконгийн Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй “Монголия Энержи Корпорэйшн Лимитэд“ гэдэг Хятадын 100 хувийн хөрөнгө оруу­лалтаар Монголд үйл ажил­лагаа явуулж байгаа компани. Хөшөөтийн уурхайд 2007 оноос одоог хүртэл үйл ажиллагаа явуулж байна. Энэ компани ганцхан Хөшөөтийн ордыг бус Ховд аймгийн хэмжээнд байгаа бүх нүүрсний ордын лицензийг эзэмшсэн байдаг. Тухайлбал, Олон булгын нүүрсний уурхай,  Мөст суманд байгаа Цагаан хадны нүүрсний уурхай, Манхан суманд байгаа Ганц модны  нүүрсний  уурхай гэх мэт бүх нүүрсний уурхайн лицензийг худалдаад авчихсан байдаг.

-Тэгэхээр Ховд аймгийн бүх нүүрсний ордын лиценз Хятад компанийн мэдэлд оржээ. Уг нь хуулиараа Монголын газрын баялаг иргэдийн өмч гэж байх ёстой. Бодит байдал дээр харин эсрэгээрээ байгаа нь харамсалтай?

-Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 6.1-д Монголын хөрсөн дээр болон доор нь байгаа баялаг бүх ард түмний өмч гэж заасан байдаг.  Тиймдээ ч би болон манай Ховд нутгийн ард түмэн энэ газар нутгийнхаа эзэн болж, үр хойчдоо өвлүүлэн үлдээх юм сан гэсэн хүсэлтэй явдаг. Даанч лиценз нэрээр гаднын мөнгөтэй компани газар нутагт маань эзэн суугаад  дураараа аашилж байгаад ахмад уурхайчны хувьд эмзэглэж явдаг. Төр засаг энэ ордоо өөрийн мэдэлдээ авмаар байна. Дахин хэлье.  УИХ Хөшөөтийг стратегийн орд газраар баталж, төр өөрийн мэдэлдээ авах цаг болсон.

-Уг нь 2012 онд санагдаж байна. Хөшөөтийг Стратегийн орд болгуулах асуудал яригдаж байсан  байх аа?

-Тухайн үед манай ахмад уурхайчид, Ховд нутгийн иргэд, эх орноо гэсэн зүрх сэтгэлтэй хүмүүс хөөцөлдөж байгаад стратегийн орд болгоход шаардлагатай бүх бичиг баримтыг нь цэгцлээд тухайн үеийн Уул уурхайн яамны дэргэдэх Эрдэс баялгийн зөвлөлд  хүргүүлж, улмаар Засгийн газраас Ажлын хэсэг гарч ажиллаж эхэлсэн бай­даг. Гэвч УИХ-д хэлэлцүүлэх шатандаа энэ ажил гацчихсан.

-Яагаад?

-Маш ойлгомжтой зүйл болсон. Юу гэвэл, тухайн үед буюу 2012 онд УИХ дээр хэлэлцэгдэх бус харин Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас Ажлын хэсэг  гарч, Хөшөөтийн уурхайд ирсэн юм. Тэр Ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, Тамгын газрын дарга П.Цагаан, АН-ын дарга С.Эрдэнэ нарын хүмүүс ирж нөхцөл байдалтай танилцаад “МоЭнКо” шиг хариуцлагатай сайхан компани байхгүй гэх зэргийн юм яриад явсан. Тухайн үед тус компани нүүрс тээвэрлэлтийн 311 км автозамыг барьж дуусгаад байсан үе нь ч таарсан юм. Ингээд Хөшөөтийн уурхайг стратегийн орд болгох асуудал дарагдсан. Гэвч миний хувьд энэ уурхайтай амьдралаа холбоод 40 гаруй жил явсан, цагтаа уурхайн захирлаар ажиллаж байсан хүний хувьд харийнхны мэдэлд ингээд үлдээж чадахгүй. Тиймдээ ч 2017, 2018 онуудад ахмад уурхайчид болон нутгийн иргэдтэйгээ Улаанбаатар хотод ирж, хэвлэлийн бага хурал хийж, төрийн өндөрлөгүүдэд  санал хүсэлтээ удаа дараа хүргүүлж байсан. Одоо ч гэсэн тэмцсээр л байна.

-Таны хувьд Хөшөөтийн уурхайд хэдээс хэдэн оны хоо­ронд захирал хийж байсан бэ. Уурхайн түүхээс бидэнтэй хуваалцаач?

-Хөшөөтийн уурхайн 50 жилийн ой энэ жил тохиож байгаа юм шүү дээ.  Би Хөшөөтийн уурхайнхаа ойд зориулж ном бичиж байгаа. Анх уурхайн нөөцийг 1967 онд Орос Монголын хамтарсан хайгуулын баг  хийж тогтоож байсан түүхтэй. Ингээд 1971 онд Говь-Алтай аймгийн Цахиуртын  уурхайн салбар болж Хөндлөнгийн дэнж дээр гурван гэртэй, 13 ажилтантай анх байгуулагдаж байсан түүхтэй юм. Улмаар  тухайн үеийн БНМАУ-ын Сайд нарын тогтоол гарч, улсын чанартай бие даасан үйлдвэр болсон байдаг. Миний хувьд 1996-1998 оны хооронд тус уурхайн захирлаар ажиллаж байсан. Уурхайтай ажил амьдралаа холбоод олон жил болсон, Ховд нутгийн хүний хувьд уугуул нутгийнхаа баялгийг харийнханд зүгээр цөлмүүлээд суухыг эсэргүүцэж  явдаг.

-Уурхайн нөөцийн асуудал дээр таны байр суурийг сонс­­моор байна. Хэд, хэдэн хайгуулын баг нөөц тодор­хойлохдоо харилцан адилгүй дүгнэлт гаргасан гэдэг юм билээ?

-Би энэ асуудал дээр чамд маш нарийн мэдээлэл өгье. Хөшөөтийн орд газрын байршлын хувьд Улаанбаатараас 1250 км, Ховд хотоос Зүүн урагш 205 км, Зэрэг сумаас баруун урагш 60 км, Цэцэг сумаас зүүн хойш 30 км, Дарви сумаас баруун тийш 50 км-т Алтайн нурууны үргэлжлэл Сутай хайрханы  салбар уулс дунд далайн төвшнөөс 1900-2200 метрийн өндөрт, өргөргийн 46 градус 29 минут, 26 доль, уртрагийн 93 градус, 16 минут, 35 дольд оршдог. Хөшөөтийн ордын нүүрсний үе нь одоогоос 450 гаруй сая жилийн өмнө дээд карбоны дунд үеэс эхлэн Мөрөн голын орчимд тархан тогтсон Дөрөвдөгч галавын хурдас чулуугаар  хучигдсан, нүүрсний давхаргуудын дундуур шургасан 0,1-1,72 метрийн чулуулгийн үенцэрүүдтэй. Чулуулгийн үеийн зузаан дөрвөн метр, нүүрсний давхаргын зузаан 35 метр орчим. Орд газарт 27 цооног, 10 гаруй шуудуу малтаж, нөөц тогтоосон, нөөц нь цаашид нэмэгдэх бүрэн бололцоотой гэж дүгнэсэн байдаг.

Яг нөөцийн хувьд 1967 онд Орос, Монголын геологочид нүүрс нь гурван давхаргатай, нийт 16 сая  312 мянган тонн нөөцтэй гэсэн байдаг. Харин 1978 болон 1981 онуудад хийсэн ашиглалтын болон нарийвчилсан  хайгуулаар 24 сая 306 тонн нөөцтэй, нүүрсний эзэлхүүний жин 1,4 тонн ам.метр болно. Мөн орд газар нь ашиглалт явуулахад өндөрлөг газар учир нэлээд төвөгтэй боловч  нүүрсний тогтоц нь тогтвортой, нэгэн жигд  гэж тодорхойлсон байдаг. Хамгийн сүүлд Хятадын хайгуулын баг 2009-2011 оны хооронд хайгуул хийж, 85,7 сая тонн нөөцтэй гэсэн дүгнэлтийг хийсэн байдаг юм билээ. Гэхдээ эрчим хүчний нүүрс нь яг хэдэн хувьтай, коксжих чанарын нүүрс нь хэдэн хувьтай гэдэг нарийн дүгнэлт байхгүй. Магадгүй энд бичигдээд байгаагаас ч илүү их нөөцтэй байхыг үгүйсгэхгүй шүү дээ. Ямартаа ч “МоЭнКо” хайгуул хийхдээ  Монголд байхгүй технологи хэрэглэсэн. Тэр нь 710 метрийн гүний өрөмдлөг хийж нөөц тогтоосон.

-Хөшөөтийн уурхай Ярантын боомтоор нүүрсээ гаргадаг. Хэдэн жилийн өмнө тэр бүс нутгийн иргэд химийн бодист  хордсон тухай мэдээлэл гарч байсан?

-“Элгэн нутаг Сутай” ТББ 2007 онд 300 гаруй  хятад орж ирж хайгуул хийж эхэлсэн цагаас хойш “МоЭнКо” компанийн үйл ажиллагаанд хяналт тавьж, хууль бус зүйлүүд дээр дуу хоолойгоо хүргэж байсан. Энэ хугацаанд олон юм болсон. Тэр химийн бодис гэдэг нь алт угаахад ашигладаг нөгөө цианид энэ тэрийг л хэлээд байгаа байхгүй юу. Энэ компанийн Хөшөөтийн уурхайд хийж байгаа олон хор уршигтай зүйл бий. Булганы Ярантын боомтоор химийн бодис оруулж ирж хүмүүс хордож байсан гэдэг нь үнэн. Тэр цагт Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгчид хандаж хортой химийн элементүүдийг хураалгаж, улсын орлого болгож  900 гаруй сая төгрөгийг улсын төсөвт оруулсан байдаг.

-“МоЭнКо” ХХК-д 2019 онд аудитын газраас шалгалт хий­гээд 399 сая төгрөгийн торгууль тавьсан байдаг юм билээ. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл төлөөгүй гэсэн мэдээлэл бий?

-Тийм байх. Тэрийг бол би сайн хэлж мэдэхгүй нь. Миний туйлын зорилго бол энэ сайхан орд газраа Стратегийн орд газар болгох юм сан л гэж бодож байна. Энэ бол миний хувийн эрх ашиг бус. Ховдын, Баруун бүсийн, цаашлаад Монголын нийт ард түмний эрх ашгийн асуудал юм шүү дээ. Одоо надад нэг хүнээс амыг нь асууж, амлалтыг нь биелүүлэх шаардлагыг тавьмаар байна.

-Хэнээс?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулгаас.

-Ямар амлалт вэ?

-Одоогийн Ерөнхийлөгч Х.Бат­тулга 2017 онд сонгуулийн үеэр иргэдэд ил захидал явуулсан байдаг. Надад тэр захидал ирсэн. Би тухайн үедээ тэр захид­лыг уншаад л түүнийг сонгосон. Ховдын олон мянган ард түмэн мөн над шиг сонголт хийсэн байх. Учир нь тухайн захидалд “Баялагтаа эзэн байхын төлөө саналаа өгөөрэй” гэсэн утгатай юм бичсэн байсан. Бүр Хөшөөтийн ордыг тэр захиандаа онцолж, монголчуудад хүртээлгүй гадагшаа зөөгдсөөр байгааг таслан зогсоох тухай дурьдсан байсан. Тэгэхээр “Энэ амлалтаа биелүүлээч ээ. Бид таныг хүлээж байгаа шүү” гэж танай сониноор дамжуулан хэлэхийг хүсэж байна.

-Ярилцсанд баярлалаа. Сүүлийн асуултыг таньд үлдээе?

-Ховдын ард түмэн төдийгүй Монгол хүн бүр сэрэх цаг болсон. Эх орны маань баялгийг харийнхан хамаад дуусч байна. Хөшөөтийн уурхайн  мянга, мянган тээвэрчдийн эрх ашиг зөрчигдсөөр байна. Тэнд ажиллаж байгаа хүмүүсийн эрүүл мэнд хохирч байна. Хөшөөтөөсөө нүүрсээ түлдэг байсан Ховдынхон одоо чадахаа байлаа. Гэртээ галгүй, нүүрсгүй сууж байна. Захын хэрэглэгчид нүүрсээ түлж чадахгүй байна. 2012 онд Хөшөөтийн уурхайгаа Стратегийн орд болгоод батлуулчихсан байсан бол өдийд ийм өрөвдөлтэй байдалд байхгүй байсан. Бүхэл бүтэн Алтайн нурууг давж тээвэр хийдэг жолооч нар өнөөдөр Гашуунсухайтын тээвэрчдээс хамаагүй баг цалин үнэлэмжтэй ажиллаж байна. Энэ бүхэнд менежмент, зохицуулалт хэрэгтэй. Иймээс төр Хөшөөтийн уурхайгаа онцгой анхаарах цаг болсон шүү.

Эх сурвалж: ӨГЛӨӨНИЙ СОНИН