Оюутолгойн гэрээг сайжруулах ТҮР ХОРОО бүрэлдэхүүнээсээ эхлээд унаж мэднэ

-Монгол Улс Рио Тинтогийн эсрэг “мөрөөдлийн баг”-аа илгээв-

УИХ, Засгийн газар, шүүх гэх мэт Монголын шийдвэр гаргах бүх түвшинд Оюутолгойн гэрээг шинэчлэх шийдвэр гарч, шийдвэртэй алхам хийхээр ажиллаж эхэлсэн. Тодруулбал, Засгийн газрын ажлын хэсгийнхний зүгээс 2015 оны Дубайн гэрээ буюу Далд уурхайн санхүүжилтийн төлөвлөгөө болон 2009 оноос хойших Хөрөнгө оруулалтын гэрээг эргэж харах шаардлагатай гэдгийг шууд зарлаж байгаа. Энэ асуудал өмнө нь олон ч удаа яригдаж, хэлэлцэгдсэн. Оюутолгойн гэрээний асуудал сөхөгдөх бүрд монголчууд өөр хоорондоо талцаж хуваагдсанаар зөвхөн хөрөнгө оруулагч тал хожоод гардаг байсныг Оюутолгойн өнөөдрийн өгөөж илтгэх мэт. Харин энэ удаад УИХ, Засгийн газраас байгуулсан хороо, ажлын хэсгүүд Оюутолгойн гэрээг сайжруулах талаар нэгдсэн суурьтай байгааг дурдах хэрэгтэй. УИХ-аас баталсан “Оюутолгой ордын ашиглалтад Монгол Улсын эрх ашгийг хангуулах тухай” 92 дугаар тогтоолд ч тодорхой чиглэл тусгасан байгаа.

Гэхдээ хэн, хэрхэн хандаж өөрийн нутаг дэвсгэр дэх орддоо ард түмний нийтлэг эрх ашгийг шингээх вэ гэдэг өөрөө том асуудал.  УИХ-аас 2019 онд баталсан 92 дугаар тогтоолын хэрэгжилтэд хяналт тавих, шаардлагатай бол санал боловсруулж, дүнг нэгдсэн хуралдаанд танилцуулах үүрэг бүхий Түр хороо байгуулсан. Ингэхдээ УИХ-ын гишүүн Ц.Даваасүрэнгээр ахлуулсан. Түр хорооны ахлагчийн тухайд УИХ 2009 онд Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг хэлэлцэн батлах үед дэмжин саналаа өгч байсан 31 гишүүний нэг байх жишээтэй. Тэр үед Оюутолгойн гэрээг дэмжиж байсан итгэл үнэмшилтэй хүн өнөөдөр сөрөг байр сууринаас хяналт тавина гэдэг өөрөө ашиг сонирхлын зөрчил байх магадлалтай. Засгийн газрын Оюутолгойн хөрөнгө оруулагчидтай хэлэлцээ хийх ажлын хэсгийн тухайд Зөрчлийн хуулиар олонд танигдсан, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Х.Нямбаатар ахалж байгаа. Ажлын хэсэгт УИХ-ыг төлөөлж долоон гишүүн орсноос эшлэхэд, түр хорооны дарга, уяач Ц.Даваасүрэн, дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ, “босоо” хэмээх С.Ганбаатар, уяач Х.Болорчулуун нар байгааг харахад л хангалттай. За тэгээд, Сангийн сайд Б.Жавхлан, Г.Тэмүүлэн нарыг дурдаж болно. Ажлын хэсгийн гишүүдийн дотроос УИХ-ын гишүүн Б.Бат-Эрдэнэ 2009 онд мөн л Оюутолгойн гэрээг дэмжин батлалцаж байсан нэгэн. Тэд хөрөнгө оруулагчидтай энэ сарын 12-ноос хэлэлцээний ширээний ард суусан. Уулзалт эхлэхийн өмнөхөн ажиглагчдын зүгээс дорвитой үр дүн хүлээгээгүй. Ажлын хэсгийн гишүүдийн хувьд ч эргэлзээ төрүүлнэ гэдэг олон талын байр суурь байгаа.

Эхний уулзалт таамаг ёсоор болж, бөх, уяачид маань Монгол дахь хамгийн том гадаадын хөрөнгө оруулалтын гэрээг цуцлах хүртэл хатуу байр суурь илэрхийлснээр өндөрлөсөн талаар мэдээллүүд хөвөрсөн. Өөрөөр хэлбэл, Засгийн газрын төлөөлж ажлын хэсэгт орсон УИХ-ын гишүүд Засгийн газрынхаа байр сууринаас зөрсөн гэх. Багийн гишүүд хоорондоо зөрчилдөхөөр үр дүн ямар гардаг билээ.  Ерөнхийдөө парламент дахь түр хороо болон Засгийн газрын ажлын хэсэгт популистуудын арми голлосон гэж олон нийт шүүмжилсэн нь бас оргүй хэрэг биш бололтой. Уг нь засаж сайжруулан Монголын эдийн засагт өгөх өгөөж талаасаа гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалтыг тэднээр хөөж гаргуулахыг хэн ч хүсэхгүй юм. Ялангуяа мега төслийн хэмжээнд багагүй цаг хугацаа, хөдөл­мөр хүч зарцуулах уг хэлэлцээ хэрхэн дуусах нь УИХ-ын түр хороо, Засгийн газрын ажлын хэсгийн  гишүүдээс шууд хамаарах бус уу. Тиймээс хөрөнгө оруулагчид руу хоосон дайрч, олон нийтийг турхирах бус хөдлөшгүй баримтаар зөв болзол нөхцөлөө гарган тавьж байж монголчууд дэлхийн уул уурхайн төлөөлөлтэй эн тэнцүү хэлэлцээ хийж чадна гэдгийг учир мэдэх улсууд хэлж байгаа. Улмаар учир мэдэх улсууд нь бөх, уяачдынхаа ард нуугдаад, хөрөнгө оруулагчдад шахалт үзүүлэх арга сүвэгчилсэн байж болно гэх ёжтой таамаг дагав.

Эд­гээрийн аль нь ч бай­сан, Монгол Улс ийм бүрэлдэхүүнтэй “мөрөөдлийн баг”-аа бүхэл бүтэн Рио тинтогийн эсрэг илгээжээ гэж  олон улсад харагдаж байгаа.  Монголыг төлөөлсөн энэ нөхөд Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг, “Эрдэнэс Монгол”-ын захирал асан Б.Бямбасайхан нарын хийсэн Дубайн төлөвлөгөөг цуцлах, Ерөнхий сайд асан С.Баяр, Сү.Батболд нарын байгуулсан 2009 оны Хөрөнгө оруулалтын гэрээнээс хойш хийгдсэн нийт гэрээ, хэлэлцээрүүдэд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, татварын маргааныг таслах хүндхэн асуудлыг хар толгойгоороо хариуцахаар болжээ. Өөрөөр хэлбэл, бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж эхэлсэн тохиолдолд Монголын эдийн засгийг ирэх жилүүдэд хоёр дахин тэлэх ач холбогдолтой Оюутолгойн төсөл ашигтайгаар урагшлах эсэхийг дээрх эрхмүүд шийдвэрлэх нь. Байдал эсэргээрээ эргэвэл, ажлын хэсгийн гишүүд Оюутолгойн гэрээний авторууд болох С.Баяр, С.Баярцогт, Б.Бямба­сайхан нарын араас ял авч ч мэдэх юм.

Ямартай ч хэлэл­цээ эхэлсэн гэдэг бол сайн мэдээлэл. Харин хэлэлцээг хэрхэн хийхийн тухайд бол  УИХ-ын 92 дугаар тогтоол гэж удирдамж бэлэн байгаа. Түүнийг ажлын хэсгийн гишүүд хэлбэрэлтгүй мөрдөх учиртай. Оюутолгойн хөрөнгө оруулагчид 2018 онд далд уурхайн үйлдвэрлэл эрхлэх хугацаа есөн сараар хойшилж, Дубайн гэрээний зүйл заалт хэрэгжих боломжгүй болсныг мэдэгдсэн. Дараа нь Оюутолгойн 66 хувийг эзэмшигч “Туркойз хилл ресурс” компани шинэчилсэн ТЭЗҮ танилцуулсан бөгөөд далд уурхайн төслийн зардал 6.7 тэрбум ам.доллар болж өсөх төлөв гарсан. Энэ нь анхны 5.3 тэрбум ам.долларын зардлаас 1.4 тэрбум ам.доллароор нэмэгдсэн дүн болоод байгаа. Ийнхүү зардал өсөхийн хэрээр Монгол Улсын Засгийн газрын хувь эзэмшилд ногдох өр нэмэгдэнэ. Үүнийг Монгол Улсын төрийн эрх барих дээд байгууллага буюу УИХ шалгаад, 92 дугаар тогтоолыг баталсан юм. УИХ-ын “Оюутолгой ордын ашиглалтад Монгол Улсын эрх ашгийг хангуулах тухай” тогтоолын хоёр дахь заалтад Оюутолгой төслөөс хүртэх Монголын талын үр өгөөжийг нэмэгдүүлэхийн тулд Монголын талын эзэмшлийн 34 хувийн хувьцаа эзэмшлийг бүтээгдэхүүн хуваах нөхцөл, эсвэл АМНАТ-өөр орлуулах хувилбаруудыг судлан шийдвэрлэх асуудлыг тусгаад байгаа. Шаардлагатай тохиолдолд холбогдох хууль, журманд өөрчлөлт оруулах асуудлаа УИХ-д танилцуулахыг Засгийн газарт даалгасан. Тэгвэл Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дэд дарга Б.Солонго Оюутолгойн 34 хувиа АМНАТ-өөр солих нь зэсийн үнэ өссөн гэсэн тооцоололд ашиггүй байгааг хэлсэн байна. Тиймээс өөр хувилбарууд гаргаж, өөрсдийн гэрээний нөхцөлөөр тулгах аж. Тухайлбал, манай талаас Оюутолгой төслөөс хүртэх Монголын талын үр өгөөжийг 2009 оны Хөрөнгө оруулалтын гэрээ болон 2010 оны ТЭЗҮ-ийн тооцоололд зааснаар 53 хувиас бууруулахгүй байх заалтыг хэлэлцээний үед гол хөзрөө болгоно гэсэн мэдээлэл байна. Үүнийг 2016 онд УИХ-аас гаргасан "Оюутолгой" төслийн хэрэгжилтэд хяналт тавих ажлын хэсгийн дүгнэлтэд дурдсан байдаг.  Мөн хоёр тал татварын асуудлаар олон жилийн турш маргаантай явж ирсэн. Оюутолгойн 66 хувийг эзэмшигч “Туркойз хилл ресурс” компани олон жил сунжирсан татварын асуудлаар Монголын Засгийн газартай Лондоны Unicitral арбитрын шүүхэд маргаан үүсгээд байгаа.  Монголын Татварын ерөнхий газраас 2018 онд "Оюутолгой" компанид 155 сая ам.долларын татварын акт тавьсан. Үүнээс 4.8 сая ам.долларыг нь төлж, үлдсэн дүн дээр талууд шийдэлд хүрээгүй. Тиймээс 2009 оны Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд тусгасны дагуу олон улсын арбитрын шүүхэд хандаж буйгаа онцолсон байдаг. Энэ маргаан анхных биш бөгөөд 2013 онд мөн татварын байгууллага "Оюутолгой" компанид 130 сая ам.долларын татварын акт тавьж байлаа.

Эдгээрийг шийдвэрлэснээр Оюутолойн ордоос Монголд ирэх үр өгөөж нэмэгдэнэ гэдэг бат итгэлийг ажлын хэсгийн гишүүд тээж буй. Тэгвэл “Оюутолгой” компани маргаан дуусах хүртэл нэг их наяд төгрөгийг Монголын төрийн санд шилжүүлсэн. Түүнийг нь “Байгалийн баялгаа иргэн бүрдээ хүртээнэ” гэдэг популист тайлбар зүүн Засгийн газраас хөл хориотой холбоотойгоор иргэн бүрд хуваагаад өгчихсөн байгаа шүү дээ.