Хэвлэлийн эрх чөлөөг тунхагласны 30 ЖИЛ – ҮНЭН ҮГҮЙ БОЛ...

1993 онд НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейгаас тавдугаар сарын 3-ны өдрийг Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдөр болгон тунхагласан түүхтэй.  Энэхүү тунхаг нь улс орнуудад бие даасан хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл олширч, цахим мэдээллийн чөлөөт урсгалыг хангах дижитал технологи хөгжиж, дэлхий даяар чөлөөт хэвлэл, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг бий болгоход чиглэсэн томоохон ахиц дэвшлийн эхлэлийг тавьсныг ЮНЕСКО тодотгож байна.

Энэ жилийн Хэвлэлийн эрх чөлөөний өдөр дэлхий нийтээрээ “Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө хүний бусад бүх эрхийг хангах хөшүүрэг” гэдэгт анхаарал хандуулж, Хүний эрхэд суурилсан ирээдүйг бүтээхийн чухлыг онцолж байна. “Глоб интернэшнл” төв Хэвлэлийн эрх чөлөөний өдөрт зориулсан ЮНЕСКО-гийн мэдээллийг орчуулснаас эшлэн хүргэе.

“...Хүний эрхийг дээдлэсэн, холбогдох олон улсын тогтолцоонд ахиц дэвшил гарсан гучин жил өнгөрчээ.  Гэсэн ч хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө, сэтгүүлчдийн аюулгүй байдал, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөнд халдах явдал өсөн нэмэгдэх болсон нь хүний бусад эрхийг хангахад нөлөөлөх болов.

Олон улсын хамтын нийгэмлэг төрөл бүрийн хямралтай нүүр тулж, мөргөлдөөн, хүчирхийлэл, нийгэм, эдийн засгийн тэгш бус байдал шилжилт хөдөлгөөнийг өдөөж, дэлхийн өнцөг булан бүрд байгаль орчны хямрал, хүмүүсийн эрүүл мэнд, сайн сайхан байдалд бэрхшээл учруулах болсны зэрэгцээ цахим олон биет орчинд худал мэдээлэл, ташаа мэдээлэл улам бүр нэмэгдэж, ардчилал, хууль эрх зүй, хүний эрхийг дээдлэгч  байгууллагуудад ноцтой хор нөлөө учруулах болов.

Уламжлалт хэвлэл мэдээллийн бизнесийн загварууд нуран унасны улмаас мэдээллийн  “цөлжилт” бий болж, хараат бус хэвлэл мэдээлэл ба шүүмжлэлт дуу хоолойг дарах, онц байдал зарлаж, интернет орчинг хаах, итгэлцэл үгүй болох, улс төр, нийгмийн туйлширсан яриа болон үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө, хүний эрхийн үндсэн үүрэгт шинэ аюул занал учруулж буй үзэн ядсан үг хэллэг зэрэг олон улсын стандартыг үл тоомсорлосон цахим аюул бий болж байна.

Эдгээр эгзэгтэй нөхцөл байдал, аюул заналхийллийг эсэргүүцэхэд хэвлэлийн эрх чөлөө, сэтгүүлчдийн аюулгүй байдал, мэдээллийн хүртээмж гол байр суурийг эзэлдэг. Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын 19 дүгээр зүйлд тусгагдсан үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх нь хүний бусад бүх эрхийг эдлэх урьдач нөхцөл бөгөөд хөдөлгөгч хүч юм.

Энэ жилийн Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрийн 30 жилийн ойн тусгай арга хэмжээ нь хүний бусад бүх эрхийг эдлэх зайлшгүй түлхүүр болох хэвлэлийн эрх чөлөө, түүнчлэн хараат бус, олон ургальч, олон талт хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд анхаарлаа хандуулахыг уриалж байна. Энэхүү ой нь хүний эрхийг хамгаалах чухал институцуудыг байгуулсан Венийн бага хурал, Хүний эрхийн үйл ажиллагааны хөтөлбөр ба тунхаглалын 30 жилийн ой, Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал батлагдсаны 75 жилийн ойтой давхцаж байна. Энэ өдрийг тохиолдуулан дэлхийн хамтын нийгэмлэг хүний эрхийн хөгжил, мөнхөд хувьсан өөрчлөгдөж буй ертөнцөд түүнийг хэрхэн хамгаалах талаар хэлэлцэж, хэлэлцэх асуудлын дарааллыг тогтоох бөгөөд хүний эрхийн ерөнхий хөтөлбөрийн хүрээнд үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөнд онцгой анхаарал хандуулах боломжийг Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдөр бидэнд олгоно. 

Иймд 2023 оны Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрөөр хэвлэлийн эрх чөлөө, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө болон бусад эрхийн хоорондын уялдаа холбоог онцолсон арга хэмжээ зохион байгуулах юм. Хэвлэлийн эрх чөлөөг тэмдэглэхэд холбогдох олон талт оролцогч нарыг урих ба тухайлбал хүрээлэн буй орчин, эмэгтэйчүүдийн эрх, хүүхдийн эрх, уугуул иргэдийн эрх, цахим эрх, авлигын эсрэг болон бусад уялдаа холбоотой байгууллага бүрийг энэ өдрийг хамтран тэмдэглэхийг урьж байгаа юм.

Тогтвортой хөгжлийн зорилго (SDGs)-д бүх улс орнууд хүрэхийн төлөөх эрмэлзэлийн сүүлийн он жилүүд тохиож буй энэ цаг мөчид  Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн улс бүр ирээдүйн төлөө хүлээсэн амлалтаа биелүүлэх, хэвлэлийн эрх чөлөөг хамгаалан, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөний амин чухал ач холбогдлыг дахин баталгаажуулж, дэлхий, бүс нутаг, үндэсний төвшинд шийдвэр гаргахдаа хүний цөм болгосон ирээдүйг бий болгохын төлөө хамтдаа хичээн зүтгэцгээе.

Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө: Хүний эрх ба бусад эрх чөлөөний хөшүүрэг болох нь

1948 оны Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын оршил хэсэгт үг хэлэх эрх чөлөө, итгэл үнэмшлийн эрх чөлөө, айдас хүйдэсгүй байх, гачигдлаас ангид байх гэсэн дөрвөн үндсэн эрх чөлөөг тодорхойлсон байдаг. Үг хэлэх эрх чөлөө нэгдүгээрт тавигдах нь санамсаргүй хэрэг биш: энэхүү үндсэн эрх чөлөө нь бусад бүх эрх чөлөөг олгодог. Түгээмэл тунхаглалын 19 дүгээр зүйлд үзэл бодлоо илэрхийлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг хил хязгаар харгалзахгүйгээр аливаа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулан мэдээлэл, санааг хайх, хүлээн авах, түгээх эрхийг илүү нарийвчлан тодорхойлсон байдаг.

Хүний бүх эрх нийтлэг, харилцан хамааралтай, хуваагдашгүй, харилцан уялдаатай байдаг; Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө нь хүний бусад эрхийг хангах үүргийг НҮБ-ын холбогдох гэрээний байгууллагууд болон олон улсын баримт бичгүүдийг хариуцсан хороод цаашид судалж, тэдгээр заалтуудын тайлбарыг ерөнхий тайлбар, зөвлөмж хэлбэрээр бичигдсэн байдаг.

Тухайлбал, 1966 оны Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай олон улсын Пактын 21-р ерөнхий тайлбарт үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө нь соёлын амьдралд оролцох эрхийг хэрхэн үндэслэж байгааг онцолсон байдаг. Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын Пактын 34 тоот ерөнхий тайлбарт үзэл бодлоо илэрхийлэх, олон нийтийн үйл хэрэгт оролцох эрх харилцан хамааралтай болохыг онцлон тэмдэглэсэн; түүнчлэн “Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө нь ил тод байдал, хариуцлагын зарчмуудыг хэрэгжүүлэхэд зайлшгүй шаардлагатай нөхцөл бөгөөд энэ нь эргээд хүний эрхийг хөхиүлэн дэмжих, хамгаалахад нэн чухал” гэж үзжээ.

Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө нь хүний бусад эрхтэй уялдаатай байдгийг энэ жил 30 жилийн ойгоо тэмдэглэж буй 1993 оны Венийн тунхаглал, Хүний эрхийн үйл ажиллагааны хөтөлбөрт мөн адил хүлээн зөвшөөрдөг бөгөөд энэ нь үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө, хууль дээдлэх ёс, шударга ёсыг хэрэгжүүлэх, үзэл бодол, шашин шүтэх эрх чөлөө, шийдвэр гаргах үйл явцад оролцох хоорондын уялдаа холбоог онцолж байна.

Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө нь үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөний салшгүй хэсэг ба 2023 онд ЮНЕСКО-гийн 26 дугаар Ерөнхий бага хурлын тогтоолын дагуу НҮБ-ын 48 дугаар Ерөнхий Ассамблейгаас Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрийг тунхагласны 30 жилийн ой мөн тохиож байна. Сүүлийн гучин жилийн хугацаанд Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрийг тэмдэглэж буй дэлхийн хөдөлгөөн цар хүрээгээ тэлж, чөлөөт, хараат бус, олон ургалч хэвлэл мэдээллийн үндсэн үүргийг дахин батлах, хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө, сэтгүүлчдийн аюулгүй байдалд тулгарч буй сорилтод дүгнэлт хийх, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг халдлагаас хамгаалах мэдлэг ойлголтыг дээшлүүлэх, түншлэлийг дэмжих, түүнчлэн ажил үүргээ гүйцэтгэж яваад амиа алдсан сэтгүүлчдэд хүндэтгэл үзүүлэх өргөн цар хүрээтэй индэр бий болов.

Эдгээр чухал үйл явдлын 30 жилийн ойг тохиолдуулан 2030 он хүртэлх Тогтвортой хөгжлийн зорилгыг хэрэгжүүлэх сүүлийн 10 жилийн ойг тохиолдуулан 2023 оны Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдөр нь үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний үүрэг нь бусад бүх хүний эрхийг хангах, хүний бүх эрхийн хуваагдашгүй, харилцан хамааралтай, харилцан уялдаатай мөн чанарыг онцлон тэмдэглэх боломжийг олгож байна.

Цаашид хүний эрхийн ирээдүйн асуудлыг шийдвэрлэх, цахим экосистем, хурдацтай хөгжиж буй мэдээллийн орчинд үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөнд тулгарч буй сорилтуудыг хэрхэн даван туулахыг тодорхойлох тохиромжтой цаг болжээ. Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрөөр ЮНЕСКО-гийн Мэдээллийн цахим платформыг нийтийн ашиг тус болгон зохицуулах удирдамж ба Итгэлцлийн төлөөх интернет дэлхийн бага хурлын үр дүнг нэгтгэн цахим өөрчлөлт, технологийн дэвшлүүд нь үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг хүний бусад бүх эрхийг эдлэх гол хөшүүрэг, идэвхжүүлэгч болохыг дахин онцлон тэмдэглэх болно.

“Баримт үгүй бол үнэн үгүй. Үнэн үгүй бол итгэл үгүй. Итгэл үгүй бол бидэнд нийтлэг бодит байдал, ардчилал байхгүй бөгөөд цаг уур, коронавирус, үнэний төлөөх тэмцэл гэх мэт дэлхийн оршин тогтнох асуудлыг шийдвэрлэх боломжгүй болно." Мария Ресса, 2021 оны Нобелийн энх тайвны шагналын эзэн