Орлогын тэгш бус байдал хэрхэн авлигад нөлөөлдөг вэ?

2019-2023 оны Энэтхэг улсад явуулсан Gallup-ын санал асуулга болон Энэтхэгийн эдийн засгийг хянах төвөөс явуулсан судалгаагаар орлогын тэгш бус байдал нь бизнес болон нийтийн албан дахь авлигыг нэмэгдүүлдэг болохыг харуулж байна. Баян хүмүүс цаашид улам л илүү баян болохыг хүсдэг бөгөөд хувьцааны зах зээлийн залилан болон улс төрийн лобби зэрэг аргуудаар энэ хүслээ гүйцэлдүүлдэг. Үнэн хэрэгтээ хүмүүс нийгмийн тэгш бус нөхцөл байдалд өртөхөд авлигын ёс суртахууны үр дагаврын талаарх ерөнхий санаа зовнил буурдаг.

Авлига гэдэг нь нийтийн албан тушаалыг хувийн ашиг хонжоо олоход урвуулан ашиглахыг хэлнэ. Гэхдээ энэ тодорхойлолтод бизнесийн салбар дахь авлигыг хамааруулалгүй орхидог. Иймд илүү өргөн хүрээгээр авлига нь нийтийн албаны болон хувийн хэвшлийн салбарын гүйцэтгэх удирдлагууд хувийн ашиг хонжоо олох зорилгоор нийтийн нөөцийг ашиглах явдал гэж үзэж болно.

Даяаршлын улмаас байгалийн нөөц илүү үнэтэй болж, тэдгээрийг хуваарилах тусгай зөвшөөрөл олгодог эрх бүхий байгууллагад эрх мэдэл, хүч төвлөрч бизнес эрхлэгчийн ашиг сонирхол нийтийн албан тушаалтанд илүү хамааралтай болсноор авлигын түвшин нэмэгдсэн. 2014 оноос хойш орлого болон баялгийн тэгш бус байдал эрс нэмэгдсэн байна. 2022-2023 онд нийт орлогын дээд нэг хувьд эзлэх хувь нь түүхэнд байгаагүй өндөр түвшинд хүрсэн. Төсөв бүрдүүлэгчдийн дээд талын нэг хувь нь нийт татварын өмнөх орлогын 22.6 хувийг бүрдүүлж байхад доод талынх 50 хувь нь нийт төсвийн зөвхөн 15 хувийг бүрдүүлж байна.

Орлогын дээд нэг хувийг бүрдүүлэгчийн эзлэх хувийг доод 50 хувийг бүрдүүлэгчдийн эзлэх хувьтай харьцуулсан харьцааг орлогын тэгш бус байдлын хэмжүүр гэж нэрлэдэг.

Гэвч Gallup-ын санал асуулгын судалгаанд суурилсан орлогын тэгш бус байдлын тооцоолол нь 2019-2023 оны хооронд хэлбэлзэлтэй байв. 2020 онд огцом өсөж, 2021 онд буурсан, 2022 онд дахин өсөж, 2023 онд буурсан байна.

Gallup-ын санал асуулгад суурилсан авлигын түвшин хэлбэлзэлтэй боловч давхацсан илрэлүүдээрээ өсөж байгааг харуулж байна. Эдгээр тооцоолол нь судалгаанд оролцогчдын үзэл бодолд тулгуурладаг. Авлига өргөн тархсан эсэх талаар “тийм” гэж хариулсан хариултыг нэгтгэж, авлигын хэмжээг гаргадаг. Тиймээс авлига нэмэгдсэн гэх нь ихэнх оролцогчид авлига илүү өргөн тархсан гэж үзэж байгаатай холбоотой.

Бизнесийн орчинд авлига өргөн тархсан гэж үзэх оролцогчдын хувь 2019 онд 77.7 хувь байсан бол 2023 онд 79 хувь болж өссөн байна. Засгийн газрын хувьд энэ тоо 2019 онд 72.18 хувь байсан бол 2023 онд 75.05 хувь болж нэмэгдсэн. Засгийн газар болон бизнесийн хоорондын давхцал ч мөн адил өндөр байсан бөгөөд 2019 онд 65.15 хувь байснаас 2023 онд 69.40 хувь болж өссөн үзүүлэлттэй байна.

Орлогын тэгш бус байдал авлигын өсөлтөд нөлөөлсөн үү? Шүүхийн байгууллага авлигатай үр дүнтэй тэмцэж чадсан уу?

Санхүүгийн болон үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээл дээрх дамын наймааны улмаас орлогын тэгш бус байдал нэмэгдэж авлигын тархалт нэмэгдсэн байна. Харин шүүх засаглал сайн ажиллах нь авлигын бууралтад мэдэгдэхүйц нөлөөлж байв. Бүрэн дунд болон түүнээс дээш боловсролын давуу тал нь орлогын тэгш бус байдлыг бууруулдаг хэдий ч авлигын талаарх ойлголтыг нэмэгдүүлдэг.

Дээд боловсролтой байх нь цалин хөлстэй ажиллах боломжийг нэмэгдүүлж, үр шимийг нь хүртэх боломжийг олгодог. Тэд авлигыг өндөр гэж үзэж байгаа нь нийтийн албан дахь будилаан, төрийн албан хаагчид хахууль авах, томоохон бизнес эрхлэгчдийн лобби гэх мэтийн талаар илүү мэдээлэлтэй байгаатай холбон тайлбарлаж болно.

Авлигын улмаас бизнесийн үйл ажиллагаа саарч, төсвийн зардал нэмэгдэж, өсөлтөд саад учруулдаг. Гэвч прогрессив татварын үед өмчийн үр ашгийн солилцоо харилцан адилгүй байдаг. Жишээлбэл, зээлдүүлэгч болон зээлдэгчийн хооронд мэдээллийн тэгш бус байдал байгаа тохиолдолд давуу байдлыг олж авсан зээлдэгчийн төсөл үр ашиг багатай байсан ч зээл авах боломж өндөр байдаг. Энэтхэг шиг холбооны бүтэцтэй улсад төсвөөс олгож буй зээл нь үр ашгийг харгалзан үзэхээс илүүтэй улс төрийн албадлагад тулгуурладаг байна.