Г.Гантөмөр: “Стандарт, тохирлын үнэлгээний үйл ажиллагаа”-г олон улсын стандартад нийцүүлэн шинэчлэх шаардлагатай

Манай сонины “Өглөөний зочин”-оор Монголын стандарт, чанарын хүрээлэнгийн гүйцэтгэх захирал, доктор Галбадрахын Гантөмөр уригдаж, Стандарт, техникийн зохицуулалт, тохирлын үнэлгээний тулгамдсан асуудлаар ярилцлаа. Тэрбээр Засгийн газрын тохируулагч агентлаг, Стандарт, хэмжилзүйн газрын даргаар олон жил ажилласан, тус салбарын мэргэшсэн, шилдэг алба хаагчдын нэг юм.

-Сүүлийн үед батлагдсан стандартыг нутагшуулах, мөрддөг байх тухай ихээхэн ярих болжээ. Чухам хөрсөн дээр хэрхэн хэрэгжиж байгаа талаар салбарын туршлагатай, эрдэмтэн хүний үг чухал болоод байна?

-Юуны өмнө бид стандарт гэж ямар статустай баримт бичиг байх вэ гэдэг талаар нэгдсэн зөв ойлголттой болох нь чухал. Олон улсын гэрээ, хэлэлцээрт  стандартыг сайн дураар хэрэглэх, харин техникийн зохицуулалтыг заавал биелүүлэх баримт бичиг гэж тодорхойлсон. Эндээс үзвэл стандартын мөрдөлтийг сайжруулах үндсэн арга бол түүнийг хэрэглэх үйл ажиллагааг өргөжүүлэх явдал юм. Үүнд л анхаарах хэрэгтэй.

-Стандарт, техникийн зохицуулалтын мөрдөлтөд ямар байгууллага хяналт тавьдаг вэ. Бид тодорхой ойлголтгүй явж ирсэн болов уу?

-Стандарт, тохирлын үнэлгээний салбарыг олон улсад зохицуулалттай буюу /pegulatory/, зохицуулалтгүй буюу /non regulatory/ гэж хоёр ангилдаг. Зохицуулалттай буюу заавал даган мөрдөх хууль, тогтоомж, техникийн зохицуулалтын хэрэгжилтэд төрийн хяналт шалгалт хийдэг байгууллагууд улсын байцаагчаар дамжуулан хяналт хэрэгжүүлж байна. Зах зээлд нийлүүлэгдсэний дараа бөөний болон худалдааны төв гэх мэт шатанд шалгана гэсэн үг. Харин чанарын дэд бүтцэд хамаарах ISO17065, 17021, 17025, 17020, 17024, 9001 гэх мэт стандартуудыг заавал албадахгүйгээр хэрэгжүүлдэг бөгөөд зохицуулалтгүй гэж ангилсан байна.Эдгээр стандартууд нь тухайн байгууллагын менежментийн чадавхийг сайжруулахад чиглэгддэг. Стандартуудын мөрдөлтийг Итгэмжлэлийн болон итгэмжлэгдсэн тохирлын үнэлгээний байгууллагууд хангуулдаг. Энд төрийн захиргааны болон хяналт шалгалтын байгууллага оролцдогүй юм. Харамсалтай нь энэ зааг ялгааг мэдэхгүй байгаагаас төрийн байгууллагууд бизнесийн байгууллага дээр стандартын мөрдөлт нэрээр дарамт үзүүлдэг нь нууц биш. Бизнес эрхлэгчид бүтээгдэхүүн үйлчилгээгээ зах зээлд гаргах, өрсөлдөх чадвараа дээшлүүлэхийн тулд тохирлын үнэлгээнд өөрийн хүсэлтээр хамрагддаг нь олон улсын жишиг юм.

 Иймд стандартын мөрдөлтийг сайжруулъя гэвэл мэргэшсэн тохирлын үнэлгээний байгууллагыг олшруулж төрийн зүгээс бодлого, арга зүйн дэмжлэг үзүүлэх нь чухал. Өмнө нь Стандартын байгууллага тохирлын гэрчилгээ олгодог газар биш гэж УИХ-ын гишүүдээс байнга шүүмжилдэг байсан. Одоо Төрийн байгууллага хувийн хэвшилтэй өрсөлдөхгүй. Тодруулбал, ижил төрлийн ажлыг зэрэгцүүлэн хийхгүй гэж Засгийн газар мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан байна. Засгийн газрын бодлогыг Стандартын төв байгууллага хэрэгжүүлдэггүй гэж олон нийтийн зүгээс өргөн хүрээтэй шүүмжилдэг болжээ. Би дээр хэлсэн, олон улсад тохирлын үнэлгээний үндсэн стандартууд ISO 17021, 17065-д хамаарах тохирлын үнэлгээний баталгаажуулалтыг итгэмжлэгдсэн хувийн хэвшлийн тохирлын үнэлгээний байгууллагуудаар гүйцэтгүүлдэг бөгөөд төрийн захиргааны төв байгууллага гүйцэтгэдэггүй. Харин зохицуулалт, үйл ажилагааг уялдуулах үүрэгтэй байдаг. Жишээ нь, 20 гаруй хөгжимчинтэй оркестр ажиллахад заавал нэг удирдаач байх ёстой. Удирдаач нь хөгжимчидтэйгээ зэрэгцэж суучихаад хөгжимдөөд байвал үйл явц буруу явж улмаар хүн үзэхээ болино. Түүнтэй адил 20 гаруй тохирлын үнэлгээнийхээ байгууллагын үйл ажиллагааг зохицуулах чиглүүлэх үүрэгтэй Стандартын төв байгууллага өөрөө зэрэгцээд тохирлын үнэлгээ явуулаад байгаагаас зохицуулалт орхигдоход хүрч байгаа нь үнэний ортой. Миний авсан мэдээллээр ISO менежментийн тогтолцооны стандартын аудит хийхгүй болсон гэсэн. Хүний нөөцийн тоо, чадавхи зэргийг авч үзвэл 10 хүрэхгүй ажилтантай нэгж энэ ажлыг хүртээмжтэй чанартай гүйцэтгэх ямар ч боломжгүй шүү дээ. Манай улсад тохирлын үнэлгээний байгууллагуудын үйл ажиллагааг зохицуулах, уялдуулах асуудал агаар мэт дутагдаж байгаагаас ийм байгууллагын орон зайг хайж эхэлсэн байна.

-Бодлого, зохицуулалт болон тохирлын үнэлгээний байгууллагуудын үйл ажиллагааг яаж уялдуулдаг вэ?

-Европын холбооны улсууд, евроазийн орнууд Япон, Солонгос, Сингапур гэх мэт орнууд итгэмжлэгдсэн тохирлын үнэлгээний байгууллагуудын  зохицуулалтыг хариуцсан яам, агентлаг нь бүртгэж, гэрээ байгуулан, стандарт техникийн хэрэгжилтийг хангуулдаг сайн туршлага байна. Энэ нь төр хувийн хэвшлийн түншлэлийг бэхжүүлж, төрийн нуруун дээр ирдэг хөрөнгө оруулалт, урсгал зардлуудыг багасгах, төрийн цомхон бүтцийг бий болгоход ихээхэн ач холбогдолтой. Одоо судалгаагаар манай улсад 200 гаруй хувийн хэвшлийн итгэмжлэгдсэн тохирлын үнэлгээний байгууллагууд ажиллаж байгаа. Эдгээрийн үйл ажиллагааг төр зохицуулалтаар хангаж ажиллавал лаборатори шинээр байгуулах, байр байшин бий болгох, орон тоо нэмэх гэх мэт асар их зардлууд хэмнэгдэнэ.

-Сүүлийн үед дарга сайд нараасаа эхлээд “Стандарт” гэдэг үг хэллэгийг амтай болгон нь ярьж хууль мэт хэрэгжих ёстой гэсэн ойлголт түгээмэл болжээ. Ялангуяа салбарын яамдын оролцоо хангалтгүй юм шиг санагддаг. Яавал оролцоог нэмэгдүүлэх вэ? 

-Монгол Улс 1979 онд Олон улсын стандартын байгууллагад гишүүнээр элссэн цагаас стандартчиллын ажлын хамрах хүрээ энэ байгууллагын баталсан журмын дагуу хэрэгжиж байна. Түүнээс хойш олон улсын гадаад хамтын ажиллагаа эрчимтэй хөгжихийн хэрээр олон улсын стандарт боловсруулж баталдаг FAO, WHO, IEC, ITU, ICAO, IEO гэх мэт 30 гаруй байгууллага бий болж холбогдох стандартуудыг батлан гаргадаг бөгөөд гишүүн орнуудыг төлөөлж буй яамдууд оролцдог. Засгийн газрын 2003 оны тогтоолоор хүний болон малын эмийн бүх стандартуудыг холбогдох яамдад нь шилжүүлж байсан туршлага манай улсад байдаг. Тэгвэл 2017 онд хүний эмчилгээ оношлогооны болон боловсролын стандартуудыг яамдууд нь баталж байхаар хуульчилагдсан боловч хэрэгжилт нь хангалтгүй байна. Эндээс үзэхэд манай улсын стандартчиллын тогтолцооны хэт төвлөрлийг задлах нийгмийн шаардлага үүссэн. Иймд хуульд салбарын техникийн зохицуулалт, стандарт батлан гаргах эрхийг олгох нэмэлт заалт оруулбал стандартын хэрэгжилт сайжирч, яамдын оролцоо хариуцлага нэмэгдэх ач холбогдолтой.

-Салбар бүр л өөр өөрийн онцлог, агуулгад таарсан стандарт мөрдөж таарна. Гэхдээ боловсрол, эрүүл мэнд гэх мэт чиглэлийн итгэмжлэлийг тусад нь явуулж байгааг Үндэсний итгэмжлэлийн байгууллагатай нэгтгэж, нэг итгэмжлэлийн байгууллага болгон зохион байгуулж болох уу. Учир нь хараат бус байдлыг яаж хангуулах вэ?

-Олон улсад тус тусдаа стандарттай байгууллагууд учир нэгтгэх боломжгүй юм. Тухайлбал, Үндэсний итгэмжлэлийн байгууллага нь ISO17011 гэсэн стандартын шаардлагыг хангаж байж олон улсын итгэмжлэлийн байгууллага /IAF,ILAC/- уудын сүлжээнд орох болзлыг хангадаг. Боловсрол, эрүүл мэндийн итгэмжлэл мөн олон улсын тус тусдаа зохицуулах байгууллагуудтай. Харин эдгээр итгэмжлэлийн байгууллагуудад “Удирдлага, санхүүгийн аливаа дарамтгүй хараат бусаар шийдвэр гаргах нөхцлийг бүрдүүлэх” шударга байдлын ижил зарчмууд үйлчилдэг. Эдгээр зарчмуудын хүрээнд авч үзвэл манай итгэмжлэл  явуулдаг байгууллагуудын үйл ажиллагаа, эрх зүйн орчинд гажуудал ажиглагддаг. Тухайлбал, эрүүл мэндийн салбарын итгэмжлэлийн үр дүнд сайд нь гарын үсэг зурж гэрчилгээ олгож байх жишээтэй. Эрүүл мэндийн салбар нь төр хувийн хэвшлийн маш олон солонгорсон байгууллага үйлчилгээ явуулдаг учир итгэмжлэлийг хараат бус байгууллагад хариуцуулах ёстой. Сүүлийн үед  /IAF, ILAC/- уудын сүлжээнд хамаардаг итгэмжлэлийн байгууллагыг шударга байдлын зарчмыг хангуулах зорилгоор тохирлын үнэлгээний салбаргүй эдийн засаг, гадаад худалдааны асуудал эрхэлсэн сайдын хамрах хүрээнд зохион байгуулдаг болсон байна. Манай улсад Шадар сайдын удирдлагад итгэмжлэлийн үндэсний байгууллага, төв орон нутгийн, тохирлын үнэлгээний байгууллагууд нэг тогоонд орсон байгаа нь шударга байдлын зарчмыг хэрэгжүүлэхэд хүндэлтэй байгаа тул өөрчлөлт оруулах шаардлагатай гэсэн үг.

-Ирэх 2025 оны төсвийг УИХ-аар дахин боловсруулж баталсан. Үүнээс гадна төрийн байгууллагуудын бүтцийг цомхон чадварлаг болгох тогтоол гаргажээ. Стандартын төв байгууллагын бүтцийг энэ шаардлагын дагуу цэгцлэх боломж  байна уу. Энэ талаар та ямар байр суурьтай байна?

-Ер нь бид маш их өөрчлөлтийн үед ажиллаж амьдарч байна. Гадаад дотоод нөхцөл байдлууд маш хурдацтайгаар хувьсан өөрчлөгдөж байгаа учраас цомхон чадварлаг төрийг бүтээх ёстой. Стандартын байгууллагын үйл ажиллагаа хэт төвлөрсөн шинжтэй байгаа нь үнэн. Гэхдээ хэдхэн жилийн өмнө тохирлын үнэлгээний байгууллагууд маш цөөн, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн аудитор шинжээч, сургагч багш нарын тоо гарын таван хуруунд багтахаар байсан бол одоо энэ статистик хэд дахин өсчээ. Судалгаанаас үзэхэд 200 гаруй тохирлын үнэлгээний байгууллага 50 орчим сургалтын байгууллага, тэдгээрт давхардсан тоогоор 5000 гаруй хүн ажиллаж байна. Энэ бол маш том нөөц, хүч юм. Ашиглах нь төрийн менежментийн асуудал болсон.

-Цомхон бүтцийг бий болгохын тулд юуны өмнө ямар зүйлд анхаарал хандуулах ёстой вэ?

-Төрийн цомхон чадварлаг бүтцийг бий болгоход нэгдүгээрт, олон улсын жишигт нийцүүлэн Стандартын төв байгууллагын чиг үүргээс тохирлын үнэлгээ, сургалт гэх мэт чиг үүргийг мэргэшсэн итгэмжлэгдсэн байгууллагуудад шилжүүлэх ёстой. Энэ талаар төрийн байгууллагуудын сайн туршлагууд олон бий. Тухайлбал, Үндэсний итгэмжлэлийн төв сургалтын байгууллагуудаас ур чадварын түвшингээр сонгон, олон улсын стандартын сургалтыг хамтран зохион байгуулж эхэлсэн нь үр дүнтэй төдийгүй орон тоо, урсгал зардал хэмнэх нөхцлийг бүрдүүлсэн төдийгүй үйлчлүүлэгчид өндөр сэтгэл ханамжтай байна. Хоёрдугаарт, Төрийн захиргааны байгууллагуудын жишгийн дагуу   санхүүжүүлдэг болсоноор төрийн болон бизнесийн байгууллагын саармаг тогтолцоог өөрчлөгдөнө. Мөн стандарт, тохирлын үнэлгээний бодлого зохицуулалт, уялдаа, хэрэгжүүлэлтийг хангахад үндсэн үйл ажиллагаагаа төвлөрүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болно. Стандартын байгууллагын бусад төрийн байгууллагаас ялгарах нэг онцлог нь үйл ажиллагаа нь олон улсын стандартад тулгуурлан явагддаг юм. Иймд энэ салбарын үйл ажиллагааг олон улсын стандартад нийцүүлэн эрс шинэчилж чадвал цомхон чадварлаг бүтэц бий болгох бүрэн боломжтой бөгөөд гагцхүү дээд удирдлагуудын манлайлах чадвар, хүсэл эрмэлзлэлээс хамаарна. Эс чадваас стандартын хэллэгээр шаардлагагүй техникийн саад тотгор ужгирах аюултай.