ОУВС-гийн оношоос зөрсөн Монголын ЭДИЙН ЗАСАГ

ОУВС-гийн ажлын хэсэг манай улсад дөрөвдүгээр сарын 28-наас  тавдугаар сарын 4-ний өдрүүдэд ажиллаж,  эрх баригчидтай, холбогдох төр, хувийн хэвшлийнхэнтэй уулзаж яриа хэлэлцээ хийсэн билээ. Ажлын хэсэгт багтсан мэргэжилтнүүд Монголын эдийн засаг, санхүүгийн өнөөгийн нөхцөл байдлыг хэрхэн дүгнэсэн талаар дэлгэрэнгүй мэдээллийг өмнө нь хүргэж байсныг тодотгоё.

Ажлын хэсгийн гишүүд  дүгнэлтдээ, “Мөнгөний бодлогын байр суурийг одоогоор өөрчлөх шаардлагагүй” хэмээн дурдсан байсан.

Тэгвэл Үндэсний статистикийн хорооноос сүүлийн байдлаар танилцуулсан мэдээллээс үзэхэд, үнийн өсөлтийн эрчим тавдугаар сард өмнөх дөрөвдүгээр сарынхаас нэмэгдсэн байна. Цаг хугацааны хувьд Төв банкны Мөнгөний бодлогын хороо энэ сарын 20-24-ний хооронд хуралдаж, шийдвэр гаргах товтой байна. Түүнчлэн инфляцын эрчим буураагүй, инфляцыг өдөөж буй шалтгаанууд арилаагүй хэвээр байгаа ийм нөхцөлд Мөнгөний бодлогын байр суурийг өөрчлөх хэрэггүй гэсэн ОУВС-гийн зөвлөмж бодит байдалтай нийцгүй байгаа талаар нэр бүхий эдийн засагчид, судлаачид хэлж буй юм. 

Тухайлбал, эдийн засагч, судлаач Д.Ган-Очир ОУВС-гийн Ажлын хэсэг энэ удаа манай улсад ажиллахдаа, Монголын эдийн засагт чухам юу болж байгаа талаар юуг нь анзаарч чадаж, харин юуг нь анзаарсангүй вэ гэдэг асуудлаар хувь эдийн засагчийн байр сууриа илэрхийллээ. Түүний байр суурийг хүргэхээс өмнө ОУВС-гийн Ажлын хэсгийн дүгнэлтээс эшлэн сануулъя.

Дүгнэлтэд: Монгол Улс дэлхийн хэмжээний шок, хилийн хязгаарлалт гэсэн давхар хүндрэлд ороод байна. Экспортын үнийн өндөр өсөлт явагдаж байгаа хэдий ч Монгол Улсын эдийн засагт стагфляц үүсч, төлөв байдал илүү муудах эрсдэл нэмэгдэж байна. Мөнгөний бодлогын хүрээнд холбогдох арга хэмжээг саяхан авсан, мөн инфляцын үндсэн шалтгаан нь дэлхийн зах зээлийн үнийн өсөлт, нийлүүлэлтийн доголдол байгаа учраас мөнгөний бодлогын байр суурийг одоогоор өөрчлөх шаардлагагүй байна. Цалин хөлс, үнэ ээлж дараалан аажмаар өсөх үзэгдэл (эргүүлэг) шинээр гарч ирсэн нөхцөлд мөнгөний бодлогыг нэмж хатууруулах шаардлага үүсэж магадгүй. Гэсэн хэдий ч төсвийн бодлого болоод төсвийн шинжтэй зардлыг танаж, валютын ханшийг илүү уян хатан болгож байж мөнгөний бодлогын шийдвэрийг дэмжин, улмаар гадаад, дотоод үнийн тогтвортой байдлыг хангаж чадна.

Инфляц гол төлөв Монголбанкны хяналтаас гадуур орших нийлүүлэлтийн хүчин зүйлээр өдөөгдсөн, мөн Монголбанкны зүгээс шаардлагатай арга хэмжээг саяхан авсны зэрэгцээ эдийн засгийн өсөлт доогуур байгаа учраас мөнгөний бодлогын байр суурийг одоохондоо нэмж өөрчлөх шаардлагагүй. Нөхцөл байдал цаашид хэрхэн өөрчлөгдөхөөс шийдвэр шууд хамаарна. Гэсэн хэдий ч инфляцын хүлээлт хяналтаас гарахаас сэргийлж Монголбанк байнгын ажиглалт шинжилгээ хийж байх хэрэгтэй. Монголбанк энэ зорилгынхоо хүрээнд 2020 оноос хойш засгийн газраас эдийн засгийг дэмжих үүднээс авч хэрэгжүүлсэн олон төрлийн арга хэмжээ болон тэтгэврийн доод хэмжээг огцом нэмсэн, удахгүй батлагдах цалин хөлсний доод хэмжээний өсөлтийн инфляцад үзүүлэх үр нөлөөг сайтар ажиглан шинжлэх хэрэгтэй. Цалин хөлс, үнэ ээлж дараалан аажим нэмэгдэх үзэгдэл үүсвэл бодлогоо нэмж чангаруулах шаардлагатай болно. Монголбанк төсвийн шинжтэй үйл ажиллагаагаа 2022 оныг дуустал үргэлжлүүлэхээс өөр аргагүй байдалд орсон байгаа. Нийлүүлэлт нь хязгаарлагдсан эдийн засагт энэ мэт зорилтот бүлэгт чиглээгүй дэмжлэг нь зөвхөн инфляц, ханшийн дарамтыг өдөөж, улмаар мөнгөний хатуу бодлогын үр нөлөөг бууруулах учраас төсөвтэй адилтгах зардлыг нэн даруй зогсоох ёстой. Ингэснээр Монголбанкны үйл ажиллагааны хараат бус бие даасан байдал хангагдаж, ОУВС-гаас Монгол Улсад 2020 онд олгосон онцгой байдлын санхүүжилтийн гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлэхэд дөхөм болох учиртай” хэмээн зөвлөсөн.

Тэгвэл эдийн засагч Д.Ган-Очир ОУВС-гийн гишүүдийн зүгээс Монголын эдийн засагт үүссэн хийгээд тулгамдсан асуудлуудыг олж харж, зөвлөмж өгснийг сайшаахын сацуу энэ удаа “Мөнгөний бодлогын төлөвийг одоохондоо нэмж өөрчлөх шаардлагагүй” гэсэнтэй хувь эдийн засагчийн зүгээс санал нийлэхгүй байгаагаа илэрхийллээ.

Тэрбээр Ажлын хэсгийн дүгнэлтэд “мөнгөний бодлогыг нэмж өөрчлөхгүй хэрэггүй” гэсэнтэй  харшлах, нийцгүй хэсгүүд олон тааралдаж буйг тодотголоо. Тухайлбал:

• “Валютын ханшин дээр дарамт үүсэж гадаад валютын албан нөөц хорогдоход хүрлээ”;
• “Монгол Улсын гадаад төлөв байдал сорилттой тулгарсан, гадаад өрийн хэмжээ болон импортын хамаарал өндөр, гадаад валютын албан нөөц буурч байгаа өнөөгийн нөхцөлд валютын ханш илүү уян хатан байх шаардлагатай”;
• “Инфляц 2022 онд өндөр түвшиндээ хадгалагдаж, дунджаар 14.2 хувь байх буюу Монголбанкны зорилтоос хэт өндөр байхаар байна”;
• “Мөнгөний бодлогын төлөв нь шинээр гарч ирэх тоон мэдээллээс ихээхэн хамаарах ёстой”;
• “Монголбанк инфляцын хүлээлт аргаамжаанаас алдуурах (хяналтаас гарч үргэлжлэх өссөөр байх)-аас сэргийлэх ёстой”;
• “Хэрэв цалин-үнэ гэсэн тойрог хамаарал бодитоор бий болж эхлэхээр бол мөнгөний бодлогыг үргэлжлүүлэн чангаруулах шаардлагатай”;
• “Стагфляцтай байх эдийн засгийн төлөв хүлээгдэж байна”;
• Урсгал тэнцлийн алдагдал, ДНБ-ий харьцаа 2022 онд 18.8 хувь, 2023 онд 16.7 хувьтай тэнцүү байна.

Эдгээр аргумент дээр үндэслэн яагаад тус зөвлөмж бодит хөрсөндөө бүрэн нийцтэй бус байгааг дараах байдлаар тодотголоо.

Бодит байдал дээр эдийн засагт стагфляц аль хэдийнэ бий болсон. Инфляц 2020 оны 4 дүгээр сараас хойш тасралтгүй өсөж байгаа бол 2020 оны 2 дугаар улирлаас хойш сүүлийн 5 улирал бодит ДНБ-ий жилийн өсөлт сөрөг утгатай байсаар байна. Стагфляцад гадаад хүчин зүйлс (КОВИД импортын хүнс, шатахуун, бусад бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт) нөлөөлж байгаа хэдий ч, дотоод талдаа ОУВС-гийн багийн өөрсдийнх нь тайлбарласнаар төсвийн зардлын, тэр дундаа зорилтот бус урсгал зардлын өсөлт, мөн төсвийн шинжтэй үйл ажиллагааны санхүүжилт нөлөөлж байна.

Эдийн засагт стагфляц бий болж буй нөхцөлд бодлогын сонголт нь өсөлтөөс илүүтэй инфляцыг тогтворжуулахад илүүтэй чиглэх ёстой. Үүний тулд сангийн болон мөнгөний бодлогын аль аль нь чангарах ёстой болно. Үүнийг 1980 онуудад төв банкуудын хэрэгжүүлж үр дүнд хүрсэн мөнгөний хатуу бодлого, одоо хөгжингүй орнуудын хэрэгжүүлж буй төв банкуудын хүүгээ огцом өсгөх бодлогоос харж болно. Учир нь өсөлтийг дэмжих гэсэн оролдлого бүр (хавтгайрсан халамж өсгөх, татаастай зээл олгох гэх мэт) нь инфляцыг улам хурдасгаж илүү өндөр түвшинд хүргэж, инфляцын хүлээлтийг аргамжаанаас алдуурахад хүргэж өсгөхийн зэрэгцээ угаасаа хүнд байдалд байгаа төлбөрийн тэнцэлд нэмэлт дарамт учруулна. Өндөр инфляц, ханшийн сулралт нь бодит хэрэглээ, хөрөнгө оруулалтыг эргэн бууруулах тул өсөлтийг хязгаарлаж, урсгал данстай алдагдалтай өндөртэйгээс ‘төлбөрийн тэнцлээс хязгаарлагдсан өсөлт’-ийн зовлонд унаж, стагфляц улам ужгирахад хүргэнэ. 

“Төсвийн алдагдлыг дорвитой бууруулах нь инфляцыг тогтоон барих мөнгөний бодлогын хүчин чармайлтад дэмжлэг үзүүлэхэд зайлшгүй шаардлагатай бөгөөд инфляцтай дан ганц мөнгөний бодлогоо тэмцэх нь эдийн засгийг тогтворгүй байдалд хүргэж болзошгүй” гэсэнтэй санал нэгдэж байгаа хэдий ч “Мөнгөний бодлогын байр суурийг  одоогоор өөрчлөх хэрэггүй” гэдэг нь хэт өрөөсгөл дүгнэлт юм.

Хамгийн гол нь сангийн бодлого чангарахгүй байсаар байгаа, цаашид ч дорвитой чангарахгүй бол яах вэ? гэдэг асуулт юм. Энэ тохиолдолд мөнгөний бодлогын нөлөө сулрах хэдий ч, нийлүүлэлтийн хязгаарлалт (төлбөрийн тэнцлийн өндөр дарамттай хамт) оршсоор байгаа эдийн засагт мөнгөний бодлого чангарах замаар инфляц болон төлбөрийн тэнцэл дэх үр дагаварыг арилгахад чиглэх ёстой. Энэ нь оновчтой бодлогын хослол биш боловч, сангийн бодлого ажлаа хийхгүй байна гээд мөнгөний бодлого ажил хаяж болохгүй л гэсэн үг. Магадгүй мөнгөний бодлого ажлаа илүү сайн хийх ёстой ч байж магадгүй.

Мөнгөний бодлогын “юу ч битгий хий” гэсэн стратеги нь сангийн тэлэх бодлогоготой, төсвийн шинжтэй зардлууд үргэлжилсээр байгаа, инфляцын хоёр дахь үеийн нөлөө гарч эхэлж буй өнөөгийн нөхцөлд илүү өндөр инфляц, улмаар инфляцын хүлээлтийн хяналтаас гарахад ч хүргэх эрсдэлтэй.

“Мөнгөний бодлогын төлөв нь шинээр гарч ирэх тоон мэдээллээс ихээхэн хамаарах ёстой” гэж зөвлөсөн. Тэгвэл 2022 оны 5 дугаар сарын улсын жилийн инфляц өмнөх сараас 0.7 нэгж хувиар өсөж 15.1 хувьд (Улаанбаатар хотын хувьд 1 нэгж хувиар өсөж 16.2 хувьд) хүрсэн. Түүнчлэн “цалин-үнэ гэсэн спираль” эдийн засагт өнгөрсөн оны сүүлээс хойш гарч эхлээд байна.  

2021 оны 2 дугаар хагаст инфляц өссөн нь цалинг өсгөх шаардлагыг бий болгож, 2021 оны 4 дүгээр улирлаас нэрлэсэн цалин өссөн. Энэ нь инфляцын өсөлтөд эргэн хувь нэмэр оруулснаар дараагийн тэтгэвэр, цалинг (одоо цалингийн доод түвшинг) өсгөх хүсэлтийг бий болгох процесс үргэлжилж байна. Өөрөөр хэлбэл, “цалин-үнийн спираль” аль хэдийнэ эхэлсэн, инфляцын хүлээлт өсөөд буй тул мөнгөний бодлогыг нэмж чангаруулах шаардлага бүрдээд байна.

Монголбанкны болон Үндэсний судалгаа зөвлөгөөний төв (NRCC)-ийн түүвэр судалгааны үр дүнгүүд нь инфляцын хүлээлт аль хэдийнэ өндөр түвшинд хүрч өсөөд байгааг харуулж байна. 2022 оны 1 дүгээр улирлын түүвэр судалгааны үр дүнгээр ирэх 12 сарын иргэдийн инфляцын хүлээлт 20.1 хувь (чанарын хариултаар), 22.4 хувь (мэдрэмжид суурилсан), 13.5 хувь (тоон хариулт)-тай байна. Энэхүү инфляцын хүлээлтийн тоон утга сүүлийн 3 улирлын турш тасралтгүй өсөж байна. Инфляцын хүлээлтийг “аргамжаанд оруулж”, хяналтаас гаргахгүй тогтворжуулахын тулд мөнгөний бодлого үргэлжлэн чангарах шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна.

Түүнчлэн бодлогын бодит хүү, хадгаламжийн бодит хүү сөрөг өндөр түвшинд хүрээд буйн дээр төгрөг, ам.долларын хүүний зөрүү бага түвшинд байгааг, түүнээс эдийн засаг, санхүүгийн салбарт учирч болзошгүй эрсдэлийн талаар ганц ч өгүүлбэр тэдний дүгнэлтэд гараагүйд харамсаж байна.

Бидний тооцоогоор Монголын эдийн засагт нейтраль бодит хүү (эдийн засаг тэнцвэрт орох үеийн хүү) олон жилийн дунджаар жилийн 3.5 хувьтай гэж үнэлэгддэг. Өөрөөр хэлбэл, бодлогын бодит хүү энэ түвшнээс өндөр түвшинд хүрч байж мөнгөний бодлогын төлөв чанга төлөвт орсон тухай яригдана. Гэтэл бодлогын нэрлэсэн хүү 9 хувь, (хүлээгдэж буй) инфляц 15 хувь гэвэл бодит хүү -6 хувьтай байна. Энэ нь мөнгөний бодлого хэт сул төлөвт байгааг илтгэх бөгөөд макро эдийн засгийн агуулгаараа төлбөрийн тэнцэл, инфляцад дарамт болж буйг илтгэнэ.

Нөгөө талаас бодит хүү -6 хувьтай байгаа нь төгрөгийн бодит өгөөж сөрөг түвшинд байна гэсэн үг. Энэ нь мөнгөн хөрөнгө банкны салбараас гадагшлах, төгрөгийн харилцах, хадгаламж буурах, гадаад валютын харилцах, хадгаламж өсөхөд нөлөөлж буй нэг хүчин зүйл юм. Зээлийн бодит хүү хүртэл сөрөг түвшинд байгаа нь зээлтэй хүмүүс хожих, зээл их авах сэдлийг бий болгоно. Ийнхүү банкны салбарын төгрөгийн эх үүсвэр буурах, зээл өсөх нь банкны салбарт эх үүсвэрийн асуудал үүсэж, санхүүгийн зуучлалд сөрөг нөлөө үзүүлнэ. 

Богино хугацааны турш бодит хүү сөрөг түвшинд байх нь эдийн засгийн сэргэлтийг дэмжихэд хувь нэмэр оруулж болох ч удаан хугацаанд үргэлжлэх  нь макро эдийн засаг, санхүүгийн салбарын тогтворгүй байдалд ч хөтөлнө. Бодлогын бодит хүү 2021 оны 5 дугаар сараас хойш (одоогоор 13 сарын турш сөрөг түвшинд байгаа) сөрөг түвшинд байна. Үүний үр дагаварт банкны салбары төгрөгийн харилцах, хадгаламж буурах, гадаад валютын харилцах, хадгаламж руу хөрвөх, банкнаас мөнгө зугатаж үнэ цэнээ хадгалах хөрөнгө (үл хөдлөх хөрөнгө авах, үнэтэй машин) авах зэрэг гарч эхлээд байна. Ялангуяа, энэ байдал инфляц үргэлжлэх өсөх, төгрөгийн гадаад валюттай харьцах ханш сулрах хүлээлттэй үед илүү хүчтэй ажиглагдана.

Үүний зэрэгцээ АНУ-ын Холбооны нөөцийн банк энэ сард бодлогын хүүгээ 0.75 нэгж хувиар өсгөсөн (сүүлийн 30 гаруй жилд анх удаа ийнхүү огцом өсгөв), энэ эрчээрээ ирэх саруудад өсгөвөл оны төгсгөлд 3.25-3.5 хувьд хүрэхээр байна. Энэ нь төгрөгийн харьцангуй өгөөжийг хадгалахын тулд бодлогын хүүг оны эцэс хүртэл хамгийн багадаа одоогийн 9 хувь гэсэн  түвшнээс 2.25-2.5 хувиар өсөх шаардлагыг ч бий болгоно. Энэ нь бодлогын хүүг 1 улиралд хамгийн багадаа 1 хувиар өсгөх шаардлагатайг илэрхийлнэ. Инфляцын дарамт үргэлжилж, төлбөрийн тэнцлийн хүндрэл хямрал руу шилжвэл төгрөгийн суурь хүүг “хангалттай” өндөр түвшин хүртэл өсгөх бол наад захын асуудал байхад хүрдэг билээ. Нэгтгэн хэлэхэд, ОУВС-ийн Ажлын хэсгийн хэлсэн “Мөнгөний бодлогын төлөв нь шинээр гарч ирэх тоон мэдээллээс ихээхэн хамаарах ёстой”, “Хэрэв цалин-үнэ гэсэн тойрог хамаарал бодитоор бий болж эхлэхээр бол мөнгөний бодлогыг үргэлжлүүлэн чангаруулах шаардлагатай”, “Монголбанк инфляцын хүлээлт аргамжаанаас алдуурах (хяналтаас гарч үргэлжлэх өссөөр байх)-аас сэргийлэх ёстой” гэсэн нөхцөлүүд бүгд аль хэдийнэ хангагдаад байна. Иймд “Мөнгөний бодлогын төлөвийг одоохондоо нэмж өөрчлөх шаардлагагүй” зөвлөмжийг дагах бус, харин мөнгөний бодлогыг үргэлжлүүлэн чангаруулах шаардлагатай” хэмээн байр сууриа илэрхийллээ.