Н.Ариунбат: Банкны салбарын реформ санхүүгийн салбарыг урт хугацаанд тогтвортой байлгана

Банкны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн талаар Монголбанкны Банкны бүтцийн өөрчлөлт, бодлогын газрын захирал Н.Ариунбаттай ярилцлаа.

-Cүүлийн үед УИХ-ын нэр бүхий гишүүдээс Банкны тухай хуулийн хэрэгжилт хангалтгүй байгаад Монголбанк хариуцлага хүлээх ёстой, Монголбанк банкны хувьцаа эзэмшлийн төвлөрлийг 20 хувьд хүртэл бууруулах ажлыг цаг тухайд нь банкуудаар гүйцэтгүүлж чадаагүй төдийгүй хуулийн хугацааг гурван жилээр сунгуулахаар ажиллаж байна гэж зарим хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр ярих боллоо?

-Монголбанк банкны хувь эзэмшлийн төвлөрлийг бууруулах, банкны засаглалыг сайжруулах нь банкны салбарын урт хугацааны тогтвортой байдалд нэн чухал гэсэн байр сууриасаа ухрахгүй тул банкууддаа урт хугацааны, найдвартай хөрөнгө оруулагчдыг татахад шаардлагатай хугацааг олгож,  банкуудын хувь эзэмшлийн төвлөрлийг бууруулах ажлыг үргэлжлүүлэх нь чухал гэсэн байр суурьтай байна.

Банкны хувьцаа эзэмшигчийн банканд оруулсан хөрөнгө оруулалт нь цэвэр, хууль ёсны байх нь банкны салбарын тогтвортой байдал, цаашлаад Олон улсын тавцан дахь Монгол Улсын нэр хүндэд чухал бөгөөд Fit&Proper шаардлагыг хангасан хөрөнгө оруулагчдыг олох нь тодорхой цаг хугацааг шаардаж байгаа тул хуулийн хэрэгжилтийн хугацааг сунгах шаардлага үүсээд байна. Өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд банкууд болон Монголбанкны зүгээс банкны хувь эзэмшлийн төвлөрлийг хуулийн хугацаанд бууруулахаар идэвхтэй ажилласан хэдий ч дотоодын хөрөнгийн зах зээлийн багтаамж, Олон улсын эдийн засаг, геополитикийн нөхцөл байдал зэрэг гадаад, дотоодын олон хүчин зүйлсээс шалтгаалан хуулийн 36.1 дэх заалтын хэрэгжилт хугацаандаа бүрэн хангагдаагүй. Aнх 2020 онд Банкны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг УИХ-аар хэлэлцүүлэхэд Монголбанкнаас банкнуудын хувь эзэмшлийн төвлөрлийг бууруулах үйл ажиллагааг бусад улс орны сайн туршлага, манай улсын онцлог зэрэгт үндэслэн 5-6 жилийн хугацаанд хэрэгжүүлэх нь зүйтэй талаарх дүгнэлтийг ч танилцуулж байсан. 

-Тэгвэл 2021 онд УИХ-аар батлагдсан Банкны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн хэрэгжилтийн үр дүн өнөөдөр ямар байгаа вэ?

-Юуны өмнө 2021 онд батлагдсан Банкны тухай хуулийн үндсэн агуулга, зарчмын талаар эргэн сануулах нь зүйтэй байх. 2021 оны нэмэлт, өөрчлөлтөд банкны хувь эзэмшлийн төвлөрлийг бууруулах, банкуудыг нээлттэй хувьцаат компани болгон өөрчлөн байгуулах, банкны системд нөлөө бүхий банк, банкны нөлөө бүхий хувьцаа эзэмшигчийн тодорхойлолтыг Олон улсын стандартад нийцүүлэн шинэчлэн тогтоох, татан буугдсан банкны эрх хүлээн авагчийн төлбөр барагдуулах дарааллыг оновчтой тогтоох зэрэг банкны салбарын хууль, эрх зүйн орчинд шинэчлэл авчирсан томоохон зохицуулалтуудыг тусгасан. Тодруулбал, нэгдүгээрт, банкийг хэлбэрийн хувьд өөрчлөн байгуулах ажлыг эхлүүлж, банкны системд нөлөө бүхий банкийг нээлттэй хувьцаат компани, бусад банкийг хувьцаат компаний хэлбэртэй байхаар зохицуулсан нь амжилттай хэрэгжиж, бүх банк хувьцаат компаний хэлбэртэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Мөн банкны нөлөө бүхий хувьцаа эзэмшигчийн тодорхойлолтыг Олон улсын Базелийн стандартад нийцүүлж, банкны нөлөө бүхий хувьцаа эзэмшигчид тавих хяналт, шаардлагыг Олон улсын жишигт нийцүүлсэн нь хуульд орсон томоохон чухал ахиц, дэвшил юм. Үүний зэрэгцээ банкны системд нөлөө бүхий банкийг тодорхойлох нөхцөл шаардлагыг Олон улсын сайн туршлагад тулгуурлан боловсронгуй болгон, системд нөлөө бүхий банкийг тогтоохдоо банкны хөрөнгө, өр төлбөрийн хэмжээ, төлбөрийн систем дэх гүйлгээний нийт дүнд эзлэх хувь, банкны үндсэн үйл ажиллагаа, санхүүгийн тогтолцоо дахь хамаарал зэрэг шалгуурыг нэгэн зэрэг харгалзан үздэг болсон. Энэ нь  банкны салбарт системийн шинжтэй хямрал үүсэхээс урьдчилан сэргийлэх, санхүүгийн тогтвортой байдлыг хадгалах чиглэлд өөрчлөлт авчирсан үйл явдал юм. Эцэст нь, банкийг албадан татан буулгахад банкны эрх хүлээн авагчийн төлбөр барагдуулах дарааллыг шинэчлэн тогтоож, тухайн банкны Банкан дахь мөнгөн хадгаламжийн даатгалын тухай хуульд заасны дагуу төлсөн даатгалын нөхөн төлбөр, Монголбанкнаас хүлээн зөвшөөрөх актив хөрөнгийн жагсаалтад багтсан хөрөнгийн барьцаагаар баталгаажсан төлбөрийг төлбөр барагдуулах дараалалд хамруулахгүй байхаар шинэчлэн тогтоосон. Эдгээр нэмэлт зохицуулалтуудыг банкнууд үйл ажиллагаандаа мөрдөн ажиллаж байна. Энэ утгаараа Банкны тухай хуулийн үр дүн, хэрэгжилт сайн байгаа бөгөөд дан ганц Банкны тухай хуулийн 36.1 дэх заалтын хэрэгжилтээр Банкны тухай хуулийн үр дүн, ач холбогдлыг дүгнэх нь өрөөсгөл юм.

-Банкны тухай хуулийн 36.1 дэх заалт нь яг юу гэж байдаг юм бол?

-Банкны тухай хуулийн 36.1 дэх заалт болох банкны хувь эзэмшлийн төвлөрлийг бууруулах тухай заалтын хувьд хэрэгжилт тодорхой хэмжээнд хангагдаад явж байна. Тухайлбал, системд нөлөө бүхий банкнуудыг нээлттэй хувьцаат компани хэлбэрээр өөрчлөн байгуулагдах шаардлагыг бүх банк амжилттай биелүүлж, тогтоосон хугацаанд ХААН банк, Худалдаа хөгжлийн банк, “Голомт” банк, ХАС банк, Төрийн банкууд хувьцаагаа олон нийтэд санал болгон хөрөнгийн зах зээл дээр амжилттай гаргаж, банк санхүүгийн салбар 73.117 хувьцаа эзэмшигчтэй боллоо. Банкны системд нөлөө бүхий таван банк 2022 оны есдүгээр сараас 2023 оны  зургаадугаар сар хүртэлх хугацаанд нийт хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн 5-11.4 хүртэлх хувьтай тэнцэх хувьцааг олон нийтэд санал болгосон бөгөөд анхдагч зах зээлийн захиалга нь анхны саналаас даруй 17.2-204.6 хувиар илүү биелж, банкуудаас хувьцаагаа олон нийтэд санал болгох үйл ажиллагаа бүгд амжилттай хэрэгжлээ. Үүний үр дүнд эдгээр таван банк Монгол Улсын хөрөнгийн зах зээлийн үнэлгээний 6.5 орчим хувьтай тэнцэхүйц нийт 446.8 тэрбум төгрөгтэй тэнцэх хэмжээний эх үүсвэрийг харьцангуй богино хугацаанд татан төвлөрүүлсэн. Банкны IPO ийнхүү амжилттай хэрэгжиж, банкууд олон нийтэд нээлттэй хувьцаат компани болсон нь банкны засаглал, үйл ажиллагааны ил тод байдлыг цогц байдлаар шинэчлэн бэхжүүлсэн тэмдэглүүштэй үйл явдал боллоо. 

-Банкны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, банкуудад IPO хийх, дараа нь хувьцааныхаа төвлөрлийг задлах зэрэг үүргийг өгсөн. Зохих хэмжээнд хэрэгжээд явж байгаа гэдгийг ч та сая хэллээ. Гэхдээ даруй гурван жил өнгөрөөд байхад Төвбанкнаас тодорхой ажил хийхгүй байна гэх шүүмжлэл нийгэмд өрнөөд байгаа нь ямар учиртай юм бол?

-Төвбанк өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд зохицуулагч байгууллагын хувьд хувьцаат компаний хэлбэртэй банкууд үйл ажиллагаагаа явуулахад шаардлагатай хууль, эрх зүйн орчныг бүрдүүлэхэд төвлөрөн ажиллалаа. Мөн банкууд хуулийн хэрэгжилтийг хэрхэн ханган ажиллаж байгаад тогтмол хяналт тавьж ажиллаж,  “Банкны хувьцаа эзэмшигчдийн бүтэц, хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн хэмжээнд өөрчлөлт оруулах төлөвлөгөө”-г бүх банкууд гарган ажиллахыг үүрэг болгож, төлөвлөгөөний биелэлтэд тогтмол үнэлэлт өгч, төлөвлөгөөгөө тогтоосон хугацаанд хангаж ажиллах талаар үүрэг даалгаврыг банкуудад өгч ажилласан. Түүнчлэн, Монголбанкнаас системийн нөлөө бүхий банкуудад Олон улсад нэр хүндтэй хөндлөнгийн аудитын компаниудаар  активын чанарын үнэлгээг хийлгэсэн нь банкуудын хувьцааны үнэ цэнд олон нийтийн итгэх итгэлийг нэмэгдүүлж, улмаар IPO амжилттай явагдахад чухал нөлөө үзүүллээ. 

-Банкны тухай хуульд нэг болон нэгдмэл сонирхолтой этгээдүүд банкны хувьцааны 20-иос дээш хувийг эзэмшихийг хориглосон заалт туссан байна. Тэгвэл хуулийн эдгээр заалтын хэрэгжилт бүрэн дүүрэн хэрэгжихэд яг ямар саад бэрхшээл тулгарч байгаа вэ. Хэрэгжилт хангалтгүйн дээр хуулийн үйлчлэх хугацааг дахин сунгая гээд байх юм?

-Банкны хувь эзэмшлийн төвлөрлийг 2023 оны 12 дугаар сарын 31-ний өдрийн дотор  20 хувь болгож бууруулах хүрээнд банкууд болон Монголбанкны зүгээс санаачилга гарган ажиллаж байгаа хэдий ч банкны хувь эзэмшлийн төвлөрлийг бууруулах үйл явц нь гадаад, дотоодын олон хүчин зүйлээс хамаарч ихэнх банкуудын хувьд цаг хугацаандаа биелэх боломжгүй болсон. Тухайлбал, ОУВС-аас өгсөн зөвлөмжийн дагуу банкуудыг IPO хийхээс өмнө банкуудад “Активын чанарын үнэлгээ”-г Олон улсын хөндлөнгийн аудитын компаниар үнэлүүлсэн нь банкуудын IPO хийх хугацааг 2023 оны зургаадугаар сарын 30 хүртэл хойшлуулсан. Мөн банкууд IPO хийж хөрөнгийн зах зээлээс их хэмжээний эх үүсвэр татаад удаагүй, дотоодын хөрөнгийн зах зээлийн багтаамж ханасан өнөөгийн нөхцөл байдалд банкууд нэмэлтээр хувьцаагаа дотоодын хөрөнгийн зах зээлд гаргах нь банкуудын хувьцааны ханшид сөргөөр нөлөөлөх, цаашлаад компаний зах зээлийн үнэлгээ унах зэрэг бодит эрсдэлийг үүсгэж байсан. Үүнээс шалтгаалан банкууд хувьцаагаа Олон улсын хөрөнгийн зах зээлд гаргах, гадаадын хөрөнгө оруулагчидтай хэлэлцээр хийх зэргээр хувь эзэмшлийн төвлөрлөө бууруулахаар ажиллаж байгаа хэдий ч энэ төрлийн үйл ажиллагаа нь дотоодын болон Олон улсын хууль эрх зүйн орчноос үүдээд ихээхэн цаг хугацаа шаардаж байна. Иймд санхүүгийн салбарын тогтвортой байдлыг хангах, банкны салбарын нийт хувьцаа эзэмшигчийн өмчилж буй хувьцааны үнэ цэнийг хадгалах, банкны хувь эзэмшлийн төвлөрлийг бууруулах зохицуулалтыг банкны салбарт амжилттай хэрэгжүүлэх зорилгын хүрээнд боломжит бүхий л дэмжлэгийг банкуудад үзүүлэх нь зүйтэй. Энэ хүрээнд банкнуудад хувь эзэмшлийн төвлөрлөө бууруулахад шаардлагатай цаг хугацааг олгох зорилгоор Монголбанкнаас уг хуулийн заалтыг хэрэгжүүлэх хугацааг гурван жилээр сунгахаар хуулийн төслийг боловсруулан, УИХ-аар хэлэлцүүлэхээр ажиллаж байна.  

-Банкууд хувьцаа гаргаснаар хөрөнгийн зах зээлийн үнэлгээ хоёр дахин өсөж, 10 их наяд төгрөг давсан. Гэвч эдийн засагчдын зүгээс банкууд хувьцаагаа нэмж арилжаалбал манай хөрөнгийн зах зээлийн багтаамж болоод Хөрөнгийн биржийн ачаалал дийлэхгүй гэх байр сууриудыг ч илэрхийлдэг. Үүнтэй санал нийлэх үү?

-Банкны хувь эзэмшлийн төвлөрлийг хуульд заасан хугацаанд бууруулах боломжтой эсэх талаар Олон улсын санхүүгийн байгууллагууд болох ОУВС,  Европын сэргээн босголт хөгжлийн банк байр сууриа илэрхийлж, тодорхой зөвлөмжийг гаргаад байна. Тухайлбал, Санхүүгийн зохицуулах хороо, Европын сэргээн босголт хөгжлийн банктай (EBRD) хамтран КПМЖ аудитын компаниар 2022 онд банкууд хуулийн шаардлагыг заасан хугацаанд багтаан хангах боломж, дотоодын хөрөнгийн захын багтаамжийн талаарх судалгааг хийлгэсэн. Уг судалгаанд банкны системд нөлөө бүхий банкууд 10 хувийн хувьцаагаа эхний удаа олон нийтэд санал болгосны дараа хувьцаа эзэмшлийн төвлөрлийг бууруулах арга хэмжээнд ойролцоогоор 2.2-2.8 их наяд төгрөгийн нэмэлт хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байгаа нь 1-1.8 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалтын багтаамжтай дотоодын хөрөнгийн зах зээлийн эрэлтээс давж, дараагийн шатны хөрөнгө оруулалтыг биелүүлэхэд хангалтгүй гэж үзсэн. Мөн ОУВС-гаас 2023 оны 10 дугаар сард олон нийтэд танилцуулсан Монгол Улсын эдийн засгийн нөхцөл байдлын талаарх Дүрмийн IV заалтын тайланд банкны системд нөлөө бүхий банкуудаас хувьцаагаа анхдагч захад амжилттай санал болгосон боловч Монголын хөрөнгийн зах зээлийн нөөц хязгаарлагдмал байгаагаас банкуудын хувьцааны үнэ тогтворгүй, хэлбэлзэл өндөртэй байгаа нь нэг хувьцаа эзэмшигчийн 20 хувийн хязгаарыг одоо мөрдөгдөж байгаа хуулийн хугацаанд биелүүлэх боломж хязгаарлагдмал байгааг онцолж, хуулийн хэрэгжилтийн хугацааг сунган, банкуудад урт хугацааны найдвартай хөрөнгө оруулагчдыг татах боломжийг олгох нь зүйтэйг онцолсон. Олон улсын байгууллагуудын зөвлөмж, хуулийн хэрэгжилтийн одоогийн нөхцөл байдлыг харахад банкуудад хувь эзэмшлийн төвлөрлөө бууруулахад шаардлагатай хугацааг олгох нь зүйтэй. 

-Банкууд IPO хийж эхлэх үед нэгж хувьцааны үнэлгээ буюу ханш өсөлттэй арилжаалагдаж байсан ч төд удалгүй саарч эхэлсэн. Үүнд ямар хүчин зүйлс нөлөөлсөн бэ?

-Хувьцааны ханшийн богино хугацааны хөдөлгөөн аль ч зах зээлд байдаг. Харин урт хугацааны хандлага тогтвортой хөрөнгө оруулалтад маш чухал. Банкуудын тайлан баланс, ашигт ажиллагааг харвал хэвийн, сайн байгаа бөгөөд үүнийг IPO хийхийн өмнө хэд хэдэн талаас нь нягталж үнэлсэн байдаг. Иймд хувьцааны үнийн хэлбэлзэл нь банкууд гэхээсээ манай биржийн онцлогтой илүү холбоотой харагдаж байгаа. Банкны IPO гэлтгүй ер нь Монголын Хөрөнгийн бирж дээр арилжаалагдаж буй хувьцааны үнийн савлагаанд хоёр зүйл нөлөөлдөг. Нэгдүгээрт, манай захын онцлог буюу институциональ, мэргэжлийн хөрөнгө оруулагч хөгжиж амжаагүй байгаатай холбоотой. Урт хугацааны өгөөж харсан, хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөө стратегитай тоглогчид хангалттай бий болж чадаагүй байна. Хоёрдугаарт, харьцангуй богино хугацааны сэтгэхүйтэй хувь хөрөнгө оруулагч олон байдаг тул тууштай биш, хувьсамтгай бөгөөд савлагаа их ажиглагддаг. Зарим тохиолдолд санхүүгийн боловсролын асуудал ч яригдана. Энэ тал дээр Монголбанк анхаарч санхүүгийн боловсролын хөтөлбөр хэрэгжүүлсээр ирсэн. Энэ ташрамд, Төвбанк нь хөрөнгө оруулалтад чиглэл, зөвлөмж өгдөггүй харин банкны салбарын тогтвортой байдлыг хангах, улмаар цаашдын хөгжлийн бодлогыг тодорхойлж, хэрэгжүүлдэг байгууллага гэдгийг онцлох нь зүйтэй болов уу. Энэ хүрээнд хийгдэх ёстой шинэчлэл, реформуудыг ч хийгээд явж байна. Салбарын хууль, эрх зүйн шинэчлэл, эрсдэлд суурилсан хяналт шалгалтын тогтолцоо, активын чанарын үнэлгээ, банкны салбарын IPO гээд жишээнүүдийг нэрлэж болно.