Н.Байгальмаа: Би тэмээгээр аялсан сүүлчийн хүн байх

Н.Байгальмаа хэмээх энэ шавилхан бүсгүйг өдгөө монголчууд төдийгүй дэлхийн цөөнгүй оронд “Тэмээгээр аялагч бүсгүй” хэмээн мэддэг болсон. Тэрбээр улам бүр даяарчлагдан буй энэ цаг дор Монголынхоо их түүхийн нэгээхэн хэсгийг тэмээн жиндээ тээн, “Эх орноо дэлхийд сурталчлах”-аар алс Европ руу аялалд гарсан. “Эмэгтэй хүн, чадах болов уу даа” хэмээн эвийлэх, басхүү элдэвлэх нэгэн байсан л  байх. Гэвч тэр зорилгоосоо шантрахгүй. Өдгөө эртний торгоны замын жимээр 12 мянган км замаас 6000 гаруй км харгуйг туулаад байна.

-Тэмээгээр аялалд гарснаас хойш хоёр жил өнгөрчээ. Одоогоор хэдэн улсаар аялаад байна вэ?

-Анх тэмээн аяллаа гурван жилийн хугацаанд хийнэ гэж төлөвлөж, Улаанбаатарынхаа төв талбай дээр нээлтээ хийсэн өдрийн хоёр жилийн ой энэ сарын 29-нд боллоо. Монгол хүмүүс эртнээсээ хол замд гарахдаа нарийн товлодоггүй шүү дээ. 2017 оны арваннэгдүгээр сарын 08-ны өдөр аяллынхаа замд гарч байлаа. Одоогоор Монгол, Хятад, Казахстан, Узбекистан, Туркмен гэсэн таван улсаар тэмээтэй аялсан. Одоо Иран, Турк улсыг  туулж, Европын холбооны улсууд руу аялахад бэлэн болоод байна. Ер нь аяллынхаа замын 60-70 хувийг туулчихсан.

-Яагаад заавал тэмээтэй аялал хийе гэж зорилго тавьсан бэ?

-Ер нь монголчууд бид чинь нүүдэлчдийн үр сад шүү дээ. Мал аж ахуйгаа хэдэн мянган жил амьдрал ахуйдаа хэрэглэж ирсэн. Анх 2007 баруун аймгуудаас явж байхад Австри улсын нэг аялагч залуу Монголоос  Европын орнууд руу мориор аялна гэж ярьж байсан. Тухайн үед би түүний санааг хэрэггүй зүйл гэж бодсон. Гэхдээ тэр 2010 онд Монголоос хоёр морь худалдаж аваад ОХУ, Казахстанаар дамжин, Унгар хүртэл хүртэл аялж, зорилгоо биелүүлчихсэн. Ер нь олон жил гадаад хүмүүстэй ажиллаж, гадаадын олон орноор явах тусам эх орныхоо өв соёл, үнэт зүйлийг ойлгож, үүргээ ухамсарладаг юм байна.

Хэн нэгэн шар залуу монгол морийг минь аваад “Чингис хааны зам мөрөөр” гэж нэрийдэн хоёр жилийн хугацаанд аялчихсан. Цагаан атаархал төрсөн л дөө. Араас нь дахиад морь унаад явбал дуурайсан мэт харагдана. Өрнө, Дорныг холбосон торгоны замын их түүхийн жимийг тэмээгүйгээр төсөөлөхийн аргагүй. Магадгүй Хятад гүрэн үйлдвэрлэл хийгээд, торго цайгаа бэлдэж байхад нүүдэлчид нэг газраас нөгөө рүү өртөөчлөн хүргэж байсан учраас торгоны замд оруулсан монголчуудын хувь нэмэр асар их. Түүнийг энэ цагт сэргээж явмаар санагдсан. Ер нь гаднын орнуудад монгол хүн, Монгол Улсын тухай мэдээлэл Чингис хаанаар л дуусчихдаг. Өнөө цагт хаана, хэн байгаа нь тодорхойгүй. Дээрээс нь энх тайван оршиж байгаа энэ цаг үед улс гүрнүүд түүхийг маш их гуйвуулж, дэлхий нийтэд өөр өнцгөөс харуулж. Тухайлбал, зарим улсууд Чингис хааныг өөрсдийнхөө эзэн хаан мэтээр ярьдаг. Монгол хүн чинь шартай. Өөрийн боломж, нөхцөлийг судалж байгаад энэ аянаар торгоны зам монголчуудын хийж байсан зүйл, Монгол гүний, монгол хүний цөс, зориг тэвчээр хатуужил, өнөө цагт ч оршин байгааг илэрхийлмээр санагдсан. Үүнээс гадна мэдээж хувийн ашиг сонирхол байлгүй яахав. Хүн болж төрснийх содон, сонин амьдарч байгаад өнгөрвөл үр хойч минь есөн үеэрээ намайг дурсан ярих юм болов уу. Нэг баян нөхөр байж байгаад өнгөрвөл тухайн үед нь мэдэх хүмүүс нь мэдээд өнгөрнө. Баян хүн байсан л гэхээс биш өөрөөр ярихгүй. Тэгээд л энэ аялалд гарсан даа.

-Эмэгтэй хүний хувьд тэмээгээр тэсгим өвлийн хүйтэн, аагим халуунд аялахад маш их тэсвэр тэвчээр зориг шаардаж байгаа. Аяллын хугацаанд тулгарч байгаа олон асуудлыг яаж шийдэж байсан бэ?

-Ямар нэг асуудал заавал урган гардаг. Байгаль цаг уур, хүн, сэтгэл зүйн асуудал, нийгмийн харилцааны асуудлууд. Тэр бүгдийн талаар яривал тоо томшгүй ээ. Тэгэхээр эхлүүлсэн зорилгодоо хүрэхийн тулд бэрхшээлийг давж, хэрхэн шийдвэрлэх вэ гэдэг дээр оюун бодлоо уралдуулж байна л даа. Аялал дууссаны дараа ямар бэрхшээлүүд тулгарч байсныг гаргана гэж бодож байгаа. Заримдаа хүн юуны тулд ингэж өөрийгөө зовоогоод байдаг юм бэ, ингэж явах хэрэгтэй юм уу гэдэг. Магадгүй өнөөдөр миний аялал, энэ зуунд тэмээгээр аялах хамгийн сүүлийн цаг хугацаа байж магадгүй. Улам л зам харгуй нарийн, тор шиг сүлжээ болж байна.

-Ёс заншил, хэлийг нь мэдэхгүй  улс орон руу тэмээгээр аялна гэдэг их зориг. Гэр бүл гэж том орон зай байна. Тэд тань хэрхэн хүлээж авсан бэ?

-Монгол хүн уул устайгаа адилхан гэдэг. Ер нь би шийдэмгий хүн. Тэнэг, бас зоригтой гэж болно. Өөрөө анх санаагаа гаргаад, ямар нэгэн юм хийнэ гэж зоривол ямар нэгэн байдлаар гүйцэлдүүлж л санаа амардаг. Санаагаа анх нөхөртөө хэлсэн. Манай хүн бага зэрэг эргэлзээтэй, гэхдээ аялагч учраас боломжтой гэж хүлээж авсан. Энэ аяллыг 2010 оноос хойш бодож явлаа шүү дээ. Боломжит хугацаагаа өөртөө бүрдүүлээд, судалгаануудаа хийж байсан.

-Таныг аяллын хугацаанд очсон газар бүрийн иргэд их найрсаг хүлээж авч байгаа харагддаг.

-Сүүлийн 10 орчим жил маш их аялсан. Тэмээгээр таван орон, тэмээгүйгээр 20 гаруй улсаар аяллаа. Тэгэхээр туршлага хуримтлагдсан байна.  Дээрээс нь монгол хүнд байдаг чанар байж магадгүй. Шинэ улс оронд очоод маш хурдан зохицдог. Айлд оччихоод элдэв ааш гаргаад байдаггүй шүү дээ бид чинь, усыг нь уувал ёсыг нь дагана гэдэг шиг. Аль ч улс оронд очоод улс төрийн хүчин зүйл, нийгмийн ялгааг сайн ойлгочихвол даяарчлагдсан нийгэмд энэ монгол, казах, узбек хүн гэдэг ялгаа ерөөсөө байдаггүй. Намайг бүгд л төсөөлснөөс илүү гайхалтай, сайхан хүлээж авсан.  Тэд өөрсдийгөө Чингис хааны үр сад гэдэг. Дээрээс нь техник хөгжил өндөр цэгтээ тулахаар буцаад хүмүүс  эгэл, тайван амьдрал руу их тэмүүлдэг болж. Торгоны зам дагуу байгаа энэ улсууд нүүдэлчин ахуйгаа сэргээж, аялал жуулчлалтайгаа холбож байна.

-Нэвтрүүлгээс харахад та хэд хээр хоноглож харагддаг. Өвөл хамгийн хүйтэндээ хэдэн градус хүрч байв?

-Бид Улаанбаатарын төв талбайгаас Ховд аймгийн Булган сум, хил хүртэл арваннэгдүгээр сараас гуравдугаар сарын 20 хүртэл 1885 км замыг цасан дунд туулсан. Энэ үед хөрсөн дээр -57 градус хүрч байсан үе олон бий. Шиньжян-Уйгурыг зун туулсан. Маш халуунд явсан. Казахстаныг мөн өвөл хоёрдугаар сараас дөрөвдүгээр сарын хооронд туулсан. Бас нэлээн хүйтэн, чийглэг байсан. Үзбек, Туркменийг зун эд халуунаар туулаад ирлээ.

-Олон орноор аялаад дотроо дүгнэлт хийсэн л байдаг байх. Тэгэхээр Монголынхоо бахархах зүйл болон эмзэглэх зүйл нь юу байсан бэ?

-Мэдээж өнгөрсөн түүхээ ярьж бахархдаг шүү дээ. Өнөө цагт хаана, хэн, ямар байна гэдгээ аягүй сайн ойлгох хэрэгтэй. Монгол орон шиг эрх чөлөөтэй, юу дуртайгаа хэлж ярьдаг, хаана юу дуртайгаа хийж амьдардаг улс ховор. Зарим улсад хүссэн газраа майхнаа бариад, хүссэн газраа алхах боломжгүй.  Бид хязгааргүй эрх чөлөөнд амьдарч байна. Хязгаар үгүй байна. Хүн болгоны мөрөөдөл болсон АНУ-ыг эрх чөлөөтэй гэж хардаг.  Тэгтэл үгүй, бүх юм хайрцаглагдчихсан ёс дэг дунд байдаг. Монгол Улс хязгааргүй их амар амгалан, уудам, хүмүүс нь тайван, цайлган, асар гайхамшигтай оронд амьдарч байна даа бид нар. 21-р зуунд манайх шиг сайхан орон ховор байх.  Ганц эмзэглэдэг зүйл нь монголчуудын маань уужим тал нутаг шигээ сэтгэдэг сэтгэлгээнд жаахан өөрчлөлт орчихсон юм шиг санагдсан. Нийт массыг маань оюун санаа харанхуй гэж хэлэхэд бүдүүлэг, мунхаг бол биш байна. Бусдаар бол монгол хүмүүс ярих юм байхгүй маш тэмцэгч, аливаад дасан зохицох чадвар өндөртэй. Хөгжүүлж чадвал давуу тал их шүү дээ. Дээрээс нь маш оюунлаг хүмүүс байдаг. 13-р зууны үед хот болоод босчихсон байсан Персийн эзэнт гүрнүүд, наана нь Узбекстан улс, Эртний Самарканд, Эртний Бухарад очиход монгол хаадын маань бүтээсэн зүйлс, түүхүүд, тэдний захидлуудаас харахад ямар агуу оюунлаг, гайхамшигтай бичиг соёл нэвтэрсэн хүмүүс байсан бэ гэж харагддаг.

-Тэмээний талаар асуухгүй өнгөрч болохгүй нь. Анх 10 тэмээгээр аяллаа эхэлсэн. Одоо хэдэн тэмээгээр аялж байна вэ?

-Монголын 10 тэмээгээ “Байтаг богд” киноны буюу хилийн цэргийн 0130-р ангийн хамт олонд бэлэглэчихсэн. Одоо таван тэмээгээр аялж байна. Өнөөдөр торгоны зам дагуу байгаа улс улсаас нь тэмээгээ худалдаж авах, түрээслэх байдлаар явж байгаа.  Хоёр бөхтэй тэмээ дэлхийн 56 оронд, АНУ-ын Лас Вегаст хүртэл байна. Ирэх 2020 оны гуравдугаар сарын 6-9-ний хооронд Увс аймгийн Хяргас нуурын Хэцүү хадны дэргэд дэлхийн 12 орны тэмээчид ирж “Түмэн тэмээний баяр”-т оролцоно. Тус баярыг Монголын Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам, Увс аймгийн Засаг даргын тамгын газар, миний бие хамтран зохион байгуулна.

-Тэмээ худалдаж авахад хэр үнэтэй вэ?

-Үнэтэй. Монголоос нэг тэмээг сая төгрөгөөр авсан. Харин Казахстан, Узбекстанд аялал жуулчлалынх нь яамны дэмжлэгээр тэмээ тус бүрийг таван сая төгрөгөөр худалдаж авч байна. Нэг улсаас л 25 сая төгрөгөөр авч байна гэсэн үг. Дээрээс нь тэмээний идэш тэжээлийн зардал гарна. Байнга нэг машин дагаж, хоол тэжээлийг нь авч явдаг. Миний хоол ч яахав өөрөө олдоод байдаг.

-Бид хүүхэд байхдаа хайртай ишиг, хургандаа нэр өгөөд, тэврээд л унтдаг байсан. Түүнтэй адилхан та тэмээтэйгээ ижилдэн дассан байсан байх?

-Тэгэлгүй яахав.  Өмнөговиос дөнгөж буйл хатгасан 10 тэмээг худалдан авч, 2017 оны долоодугаар сарын 27-ны өглөө үүрийн таван цагт өмнийн говиос ачиж ирж байсан. Тэднийгээ өөрөө сургаж, бүгдэд нь нэр өгч, хооллож ундлаад, Монголын өвлийг хамт туулаад гаргасан. Тэмээнүүд маань намайг хаанаас ч нэрээр нь дуудахад иргээд харна. Намайг маш сайн танина. Маш ухаантай амьтан. Хүмүүс адууг их ухаантай гэж ярьдаг. Магадгүй тэрнээс ч ухаантай байх.

-Ярилцсанд баярлалаа. Эх орноо сурталчилж байгаа ажилд тань амжилт хүсье.

-Монгол түмэндээ сайн сайхныг хүсэн ерөөе өө.