“Та нар шар мөрнөөс хар тэнгис хүртэлх газар нутгийн эзэд шүү дээ...”

Оросын соёл, урлагийн голомт төдийгүй Монгол судлалын томоохон төвүүдийн нэг Санкт-Петербург хотноо Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын яамнаас зохион байгуулсан “Монголын соёлын өдрүүд”-ийн нэг хэсэг нь Эрмитаж болон Дорно дахины гар бичмэлийн хүрээлэнд хадгалагдаж буй Монголын түүх, соёлын дурсгалыг эргэх, Санкт-Петербургийн Их сургуулийн Дорно дахины судлалын тэнхимийн төгсөгчдийн ёслолд оролцох явдал байлаа.

“Та нар бол Шар мөрнөөс Хар тэнгис хүртэлх газар нутгийн эзэд шүү дээ...” гэх үгийг Эрмитажийн тэргүүлэх ажилтан, түүхийн ухааны доктор Крамаровский Марк Монгол Улсын Шадар сайд Ө.Энхтүвшин, БСШУС-ын дэд сайд Г.Ганбаяр тэргүүтэй Монголын төлөөлөгчдийг ажлын өрөөндөө хүлээн авч уулзахдаа яриан завсраа өгүүлсэн юм.

Тэрбээр нүүдэлчдийн түүх, соёл, Алтан ордын түүхийг судалдаг эрдэмтдийн томоохон төлөөлөл болсон эрдэмтэн. Энэ уулзалтынхаа үеэр Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын дэд сайд, ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн захирал,  түүхийн шинжлэх ухааны доктор С.Чулуун нарт Эрмитаж дахь Монгол, монголчуудтай холбоотой түүх, соёлын дурсгалаар Эрмитажад  бие даасан тусдаа үзэсгэлэн гаргах, үүндээ Монголд байгаа зарим дурсгалыг авчирч оролцуулах сонирхолтой байгаагаа дахин илэрхийлсэн.

Мөн хоёр талын хооронд өмнө нь яригдсан асуудал болох “Чингисийн чулууны бичиг” хэмээн алдаршсан гэрэлт хөшөөний хуулбарыг Монголд өгөх талаар дээрх уулзалтын үеэр дахин хөндсөн юм.

Эрмитажийн дээд давхарт байх түүний ажлын өрөө тун даруухан, бас томгүй юм. Харин өрөө рүү дамжин орох үүдний хэсэгт өнөөх гэрэлт хөшөөний хуулбарыг тавьсан байлаа. Чингисийн чулууны бичиг бүхий гэрэлт хөшөөг өөрийнх нь бодит хэмжээгээр босгож, бичээсийг яг хуулбарласан энэ хувилбар бэлэн болжээ гэсэн үг.

Энэхүү гэрэлт хөшөөг 1224 он, эсвэл 1225 оны үед босгосон гэж судлаачид үздэг. Түүхийн уг дурсгалыг судлаач Г.И.Спасский /1783-1864 он/ Монголын эзэнт гүрний үед Есүнгэгийн сууж асан Хархираа хотын тууриас 1818 онд олжээ. Улмаар таван мөр, 21 үг бүхий уг гэрэлт хөшөөг Нэрчүүгийн чулууны үйлдвэрт хүргэж, 1832 онд тэндээс Петербург хотноо шилжүүлж, олон нийтэд анх үзүүлжээ. Есүнгэ нь Тэмүүжиний дүү хавт Хасарын хүү бөгөөд эцгийнхээ орыг залгасан ноён бөгөөд мөн л мэргэн харваач байсан гэж үздэг.

Уг гэрэлт хөшөөн дээр “Чинггис хан-и сартаул иргэн дагулижу багужу хамуг монггол улус-ун нойод-и буга сочигай хуригсан-дур Есүнггэ ононодур-ун гурбан загуда гучин табун алдас-дур ондудла-га” буюу “Чингис хааныг Сартуул иргэдийг дайлан мордож бууж хамаг Монгол Улсын ардыг Буга сочухайд хурсанд Есүнгэ 335 алдыг онолоо” гэж бичсэн байдаг. Эрдэмтдийн тооцоогоор энэ нь Монголын сур харваачийн ур чадвар, амжилтыг мэдээлсэн дурсгал бөгөөд нэг алдыг тэр үеийн монголын дундаж эрчүүдийн алдалсан гарын хэмжээгээр 160 см гэж үзэвэл ойролцоогоор 535 метр харважээ гэж үэдэг. Есүнгэ мэргэнийг 1190-1270 онуудад амьдарч байсан гэж тэмдэглэсэн байна.

Монголчууд Хорезм улсыг байлдан дагуулсан аян дайнаас буцах замдаа Эрчис мөрний эрэгт зусч, Их Монгол Улсын ноёдын хуралдай хуралдуулан өргөн дэлгэр хурим найр хийсэн. Хуралдайн үеэр Есүнгэ мэргэн 335 алд газарт бай харван оносныг дуурсган хөшөөг босгосон нь хожмоо “Чингисийн чулууны бичиг” нэрээр алдаршсан нь энэ юм. Монгол бичгээр бичиж үлдээсэн уран бичлэг буюу калигарфийн хамгийн эртний дурсгалд тооцогддогоороо үнэ цэнтэй юм.

Эрмитажийн айлчлал тун товчхон байсан бөгөөд Монголын болон дорно дахины түүх, соёлын дурсгалыг ёстой явуулын байдлаар сонирхоод өнгөрсөн. Сан хөмрөгийнх нь багахан хэсэг нь дэлгэгдсэн байдаг гэж үзвэл “уурхайн гүн”-д ямар үнэт эрдэнэс байдаг бол... Тэр үнэт эрдэнэсийн дээжээс тусдаа бие даасан үзэсгэлэн гаргая гэдэг санаачилгыг дэвшүүлж буй Эрмитажийн буурал эрдэмтэн Крамаровский Марк Григорьевич Монголын талаас зарим нэг дурсгалыг урьж авчрахыг, бас санхүүжилтыг шийдэхийг хүсч байгаа юм. Тэрбээр зорьсноороо тэрхүү үзэсгэлэнг дэлгэж, нийтийн хүртээл болгож чадвал тэгээд тэтгэвэртээ суух хүсэлтэй гэдгээ ч нуугаагүй. Монголчууд та нар том түүхийн эзэд шүү гэж сануулах энэ өвгөн эрдэмтний зорилго мөдхөн биелэх болов уу. Учир нь Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын яам, ШУА-ын Түүх, археологийн хүрээлэн үүнийг дэмжиж буй юм билээ.

“Монголын хууль гурав хоног” гэдэг үгийг өвгөн эрдэмтэн эрдэмтэн бидний заншсан ойлголтоос огт өөрөөр тайлбарлах юм. Түүнийхээр бол монголчууд ямарваа шийдвэрийг гаргахдаа хөрвөх чадвар сайтай хандаж, маш богино хугацаанд эцэслэн баталж чаддаг байсныг энэ хэлц үг илтгэдэг гэж тэрбээр дөвийлгөсөн юм. Тэгвэл тэр ёсоор Монголд гаргах үзэсгэлэн болон Гэрэлт хөшөөг хүлээн авах асуудлаар гурав хоногт хэлэлцэн хариуг өгнө гэж Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын сайд Г.Ганбаяр түүнд хариу мэдэгдсэн.

Харин Эрмитажийн ерөнхий захирал, ОХУ-ын ШУА-ын жинхэнэ гишүүн, Санкт-Петербургийн Их сургуулийн профессор, түүхийн шинжлэх ухааны доктор М.Б.Пиотровский “Монголын соёлын өдрүүд”-ийн зохион байгуулагчидтай тэр өдөр Эрмитажийн жижүүрийн дэргэд тааралдсан. Дараа нь үзмэрийн танхимд явж байхад дахиад санаандгүй таарсан нь тохиолдолд биш байж ч болох юм.

“ДОРНО ДАХИНЫ ГАР БИЧМЭЛИЙН ХҮРЭЭЛЭНД МОНГОЛЫН ХОЛБОГДОЛТОЙ 10 МЯНГАН НЭГЖ БАРИМТ БИЙ”

Монголын соёлын өдрүүдийн арга хэмжээний хүрээнд Дорно дахины Гар бичмэлийн хүрээлэнд “Петербург Монгол судлалын ууган төв болох нь” эрдэм шинжилгээний бага хурлыг зохион байгууллаа. Энэ үеэр тус хүрээлэнд хадгалагдаж буй Монгол болон дорнын зарим улс, үндэстний түүх, бичиг соёлын дурсгалын зүйлсээс дэлгэн үзүүлсэн юм. Тус хүрээлэн өнгөрсөн онд 200 жилийн ойгоо тэмдэглэн өнгөрүүлжээ.

Монголын хэл бичгийн эрдэмтэн, мэргэд тус хүрээлэнд ажиллаж, эрдэм шинжилгээ судалгааны ажлаа хийж байсан түүхэн уламжлалтай. Монголын эрдэмтдээс анх мэргэн гүн М.Гомбожав 1925 онд Санкт-Петербургийн Дорно дахины их сургуульд суралцаж, тус хүрээлэнд ажилллаж байв. Түүнээс хойш хорьдугаар зууны олон сэхээтэн, хэл шинжлэлийн эрдэмтэн мэргэд, академич Б.Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн, Б.Ширэндэв гээд үе, үеийн олон эрдэмтэд монгол, төвд судлалынхан тэнд очиж суралцаж, судалгаа шинжилгээний ажил эрхэлж ирсэн.

Тус хүрээлэнгийн Төв болон Өмнөд Азийн салбарын Төв Азийн секторын эрхлэгч, доктор Ирина Владимировна Кульганекээс гар бичмэлийн сан хөмрөгийн талаар тодрууллаа. Тэрбээр судалгааны 200 орчим өгүүллийн зохиогч. Дорно дахины Гар бичмэлийн хүрээлэнгийн сан хөмрөг дэх монгол хэл дээрх баримт, дурсгалын судалгаанаас гадна ардын дуу, зүйр үг зэрэг аман зохиолын судалгаагаар мэргэшсэн эрдэмтэн аж.

-Дорно дахины Гар бичмэлийн хүрээлэнгийн түүхэн замналын талаар товч тодорхойлбол юу гэж хэлэх вэ?

-Энэ бол Орос дахь хамгийн анхны гэж хэлж болох монгол судлалын гар бичмэлийн дурсгалыг хадгалж буй газар. Өнгөрсөн онд 200 жилийн ойгоо тэмдэглэн өнгөрүүлж, энэ хүрээнд монгол судлалын талаарх өгүүллүүдийг эмхэтгэсэн томоохон товхимлыг гаргасан. Манай гол сан хөмрөг бол монгол бичиг дээрх гар бичмэлүүдийг хадгалж буй бөгөөд хоёр хэсэгт хувааж болно. Нэг хэсэг нь зөвхөн гар бичмэлийн дурсгал бол нөгөө хэсэг нь түүхэн үнэт архивын баримтууд юм. Эдгээр нь 200 жилийн хугацаанд олон эрдэмтэн, судлаачдын цуглуулан хуримтлуулсан дурсгалууд юм.

-Энд хэчнээн нэгж баримт, дурсгалууд хадгалагдаж байдаг юм бол?

-Бид эхлээд 8000 гаруй нэгж баримт бий гэсэн тооцоо гаргаж байсан ч ижил төстэй сан хөмрөгүүдээс нэмж олдсон баримтуудыг нэгтгэн баяжуулснаар энэ тоо 10000-д хүрээд байна.

-Насжилтын хувьд хамгийн эртний баримтууд хэдэн онд хамаардаг вэ?

-Арвандолдугаар зуунд хамаарах өдгөө Казахстаны нутагт байх Обла хийдээс олдсон монгол хэл дээрх баримтууд хамгийн эртнийхэд тооцогдох болов уу.

-Сан хөмрөгт байх дурсгалуудыг бүгдийг нь судалгаанд оруулж амжсан болов уу?

-Өнөөдөр дэлгэн гаргасан үзэсгэлэнгийн дурсгалуудыг гурван төрөлд хувааж болно. Нэг хэсэг нь сан хөмрөгт юу хадгалагдаж байгааг харуулсан бол дараах хэсэг нь дан гар бичмэлүүд. Харин гурав дахь хэсэг нь тэдгээрийг судлан тогтоосон шинжлэх ухааны таамаг, дүгнэлтүүд юм.

-Сан хөмрөгт шинэ зүйлс, баримтууд хэр нэмэгддэг вэ?

-Сан хөмрөгийн баяжуулалт ер нь багассан. Шинээр худалдан авах болдог нь нэг бэрхшээл юм.

-Монгол судлаач эрдэмтэдтэй судалгаа, шинжилгээний чиглэлд хэр хамтран ажиллаж байна вэ?

-Санкт-Петербургийн Их сургуулийн Дорно дахины тэнхим монгол болон төвд судлалаар мэргэжилтнүүд бэлтгэж байна. Тэдэнтэй хамтран ажилладаг. Өнөөдөр манай хүрээлэнд монгол, төвд судлалаар мэргэшсэн таван судлаач, эрдэмтэн ажиллаж байна. Бүгд монгол хэл дээр судалгаа хийдэг. Манай хүрээлэнгээс эррхлэн гаргадаг “Монгол судлал” товхимол 20, 21 дэх дугаараа хэвлэн гаргаад байна. Энэ товхимлуудад Монголын нэр хүнд бүхий эрдэмтдийн судалгаа, шинжилгээний өгүүллүүд ч нийтлэгдсэн. Монгол судлалд гарсан шинэ судалгааны бүтээлүүдийг англи танилцуулгын хамт нийтэлдэг.

-Та Монголын аман зохиол судлаач. Өөрийнхөө талаар ярьж болох уу?

-Би монгол ардын дуу, зүйр цэцэн үг, шүлэг найраг, мөн шинжлэх ухааны түүх, монгол судлаачдын намтар түүхийг судалдаг. Хувийн намтраас нь эхлээд эрдэм шинжилгээний бүтээл, судалгааны ажлыг нь сонирхон судалдаг. Би 1949 онд төрсөн. Миний амьдралын 50 жил Монголтой холбогдсонд хэзээ харамсч байгаагүй. Маш сонирхолтой улс, үндэстэн. Энэ ажил маань намайг олон ч найз нөхөдтэй болгосон.

Бид мөн Санкт-Петербургийн Их сургуулийн Дорно дахины судлалын тэнхимын монгол хэл, уран зохиолын багш, доктор Мария Петроватай уулзсан юм.

-Та өөрийн судалгааны ажлын талаар танилцуулна уу?

Би орчин үеийн уран зохиол, яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн зохиол, жүжгийн зохиолыг сонирхон судалдаг. Монголын орчин үеийн яруу найраг сэдвээр 1997 онд  Санкт-Петербургийн Их сургуульд эрдмийн цол хамгаалсан. Б.Лхагвасүрэн, О.Дашбалбар, Н.Нямдорж, Г.Аюурзана нарыг орчин үеийн уран зохиолын төлөөлөл хэмээн хувьдаа үздэг.

-Таныг дагалдан суралцаж байгаа оюутнууд хэр олон бэ?

-Манай Дорно дахины судлалын тэнхимд 30-аад оюутан суралцаж, Монголын түүх, монгол бичиг, хэл шинжлэл, утга зохиол гээд олон чиглэлд сонирхон суралцаж байна.

Орчин үеийн утга зохиолоор гэхэд өнгөрсөн жил нэг оюутан магистрын зэрэг хамгаалсан. Гэхдээ өвөр Монголын орчин үеийн утга зохиол сэдвээр судалгааны ажил хийсэн..

-Та хэнийг унших дуртай вэ?

-Би Г.Мэнд-Ооёо, Г.Аюурзана нарын бүтээлийг унших дуртай.

-Та яагаад энэ мэргэжлийг сонгосон бэ?

-Миний багш Герасимович профессор 2015 онд нас барсан. Би түүний бэлтгэсэн шавь нарын нэг. Багш маань С.Эрдэнэ, Н.Нямдорж, С.Дашдооров, Д.Батбаяр нарын өгүүллэг, тууж, романыг их сонирхдог байсан. Би багшийнхаа нөлөөгөөр тэдний бүтээлд дурлаж судалгаа хийж эхэлснээсээ хойш 30 жил Монголын уран зохиолыг сонирхон судалж байна. Тэдний бүтээлүүд надад тун сонирхолтой сэдэв байсан. Үүнээс хойш орчин үеийн уран зохиолоор мэргэшсэн дээ гэв.

Халхголын ялалтын 80 жилийн ойд зориулсан гэрэл зургийн үзэсгэлэн Пётр хааны хувийн музей болох Кунцкамерт нээгдсэн юм. Тус үзэсгэлэн энэхүү дайны түүхтэй холбогдох Оросын архив дахь шинэ гэрэл зургуудыг дэлгэснээрээ онцлог юм. Энэ түүхэн үйл явдал Монгол, Орос хоёр орны түүхийн 80 жилийн нөхөрлөлд маш чухал үүрэгтэй, цаашид улам бүр үнэ цэн нь нэмэгдэх, мөн тал талаас нь судлах ёстой сэдэв гэж хоёр орны түүхчид үзээж байгаа юм.

Халхголын ялалтын 80 жилийн ойг тэмдэглэх Засгийн газрын комиссыг тэргүүлж буй Шадар сайд Ө.Энхтүвшинтэй Капелла театрт гаргасан “Өнөөгийн Улаанбаатар” гэрэл  зургийн үзэсгэлэнгийн үеэр Санкт-Петербургийн Цэргийн академийн профессор, орос хэлний багш Елена Евдокимова үзэгчийн хувиар уулзахдаа тун сонирхолтой зүйлийг хөндсөн. Тэрбээр Монголоос суралцаж буй оюутнуудтай сүүлийн 12 жил ажиллаж, хичээл зааж байгаагаа хэлээд хоёр орны түүх, тэр дундаа Халхголын дайны түүхээс зарим хэсгийг тодруулан судлах шаардлагатай гэж үздэгээ, мөн энэ талаар оюутнуудтайгаа хамтран ажиллаж байгаагаа танилцуулсан юм. Тодруулбал, Халхголын дайнд оролцсон монгол дайчдын нэр, усыг тодруулах талаар судалж байгаа аж.