Ч.Галсан: Урсгал чиглэл хөөцөлдсөн зохиолч нэртэнгүүд олигтой байдаггүй

Монгол Улсаас Герман улсад амьдарч, өрнийн уран зохиолын ертөнцөд Монгол зохиолч гэж хэн бэ гэдгийг таниулж, шагшиулж яваа Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн нэрт зохиолч Чинагийн Галсантай хөөрөлдсөн ярилцлагаа хүргэж байна.

БИД ЧИНГИС СЭТГЭЛГЭЭ РҮҮ БИШ, ЭНХТАЙВАНЧ СЭТГЭЛГЭЭ РҮҮ ЯВАХ ХЭРЭГТЭЙ

-“Холын хүнээс үг сонс” гэдэг. Явсан газрын сонин хийгээд сүүлийн үеийн уран бүтээлийн талаар яриагаа эхлэх үү?

-Би сая Герман, Швейцарь явж Герман хэл дээр гарсан 30 дахь номоо танилцуулаад ирлээ. Энэ бол 1988 онд бичсэн роман маань, одоо л гарч байгаа юм. Социализмын үед миний номыг хэвлэдэггүй байлаа. Тиймээс би 100 жилийн дараа хэвлэгдэнэ биз гэж бодоод номоо бичээд л хураадаг байлаа. Энэ номоо 1988 онд бичиж дуусгаад ар талд нь “2088 онд хэвлэгдэх ном” гэж бичээд хадгалсан. Тэгэхээр миний энэ ном 77 жилийн өмнө хэвлэгдчихлээ дээ. Зохиолчид дотроо миний хувь заяа их сонин шүү дээ.

-Өнөөдөр манайхан Г.Аюурзана нарын зөөн орчуулж байгаа уран зохиолоор л өрнийн утга зохиолыг төсөөлж байгаа байх. Газар нутагт нь эх хэл дээр нь туурвидаг хүний хувьд харьцуулахад асар их ялгаа байгаа байх?

-Би герман хэл дээр зохиол бичнэ гэж бодоогүй, миний амьдрал өөрөө тийшээ оруулсан хэрэг. 1968 онд Германд сургууль төгсөөд Монголд ирэхдээ эхний өгүүллэг туужаа герман хэлээр биччихсэн байсан. Энд ирээд Монголоор бичиж эхэлсэн ч ерөөсөө миний номыг гаргадаггүй байлаа. Монголын Зохиолчдын эвлэлд элсэнэ гэж 1968 онд өргөдлөө өгөөд 20 жилийн дараа 1988 онд элссэн юм.

-Гадаадад сурч боловсорсон залуу хүн бодоход илүү үг хэлдэг байсан болохоор тэр биз. “Аянгат цагийн тууж”-ийг гэхэд л та анх монгол хэл дээр хэвлээгүй шиг санаж байна?

-Дандаа л хаалттай сэдэв хөндөөд байж дээ. Тэр үед бидний дотор ч тагнуул их байсан. Жишээ нь “Аянгат цагийн тууж” бичигдээд 20 жил болж байж, эхлээд герман хэлээр, түүнээс зургаан жилийн дараа монгол хэлээр хэвлэгдсэн юм. Зохиолчдын хорооны нарийн бичгийн дарга Д.Тарва гэж өвгөн байсан. Миний өргөдөл тэр хүний сейфэнд, яс цоожинд гэдэг шиг 20 жил болсон доо.

-Манай уран зохиол ерээд оноос олон урсгал чиглэлд хуваагдаж, нэгнээ үгүйсгэхээс эхлээд ихээхэн хэл ам болж байна. Германд бас байна биз?

-Урсгал чиглэл бол зөндөө. Урсгал чиглэл хөөцөлдсөн зохиолчид гэдэг бол олигтой юмнууд байдаггүй, хөнгөн жингийнхэн л байгаа юм. Хийсвэр урлаг гэдгийг бүтээе гээд чадахгүй болохоороо урсгал чиглэл хөөдөг болов уу гэж боддог. Ийм хүмүүсийг өөр урсгал оруулж ирсэн л гэж авч үзнэ үү гэхээс биш яг урлагийн талаасаа бол юу ч байхгүй шүү дээ. Швейцарьт нэг таньдаг хэвлэлийн газраас бүтэн нэг жил хэвлэгдсэн бүх шүлгийг гүйлгэж харсан. Тэнд бол авах юм нэг ч алга байсан. Зарим нь нэг хуудсанд цэг тавиад, дараагийн хуудсанд нэг асуултын тэмдэг, гурав дахь хуудсанд анхааруулах тэмдэг тавиад, хамгийн сүүлийн хуудсанд “Энэ хорвоод хэлэх үг олдохгүй байна. Үг болгон надад гологдож байна” гээд ном хийчихсэн байгаа юм. Ухаандаа үг голсон мундаг зохиолч болж харагдах гэсэн санаа юм даа. Энэ чинь тоглоом шүү дээ. Урлаг уран зохиол гэдэг зарим хүмүүст тоглоом болчихжээ. Манайхан ч ялгаагүй нэг нэгнээ үгүйсгээд л сууж байна.

-Таныхаар бол манай уран зохиол хаашаа яваад байна вэ. Германд бол ямар байна?

-Манай уран зохиолыг сайн гэж хэлэхэд үнэндээ хэцүү байна. Шүлэг бол нэг хэсэг гайгүй байсан юм. Одоо бол нэг нэгнээ үгүйсгээд “шуудайд хийсэн үхрийн эвэр шиг” болчихлоо. Арай гайгүй гэсэн нь нэг нэгнээ үгүйсгээд үлдсэн хэсэг нь мафи маягийн юм байгуулаад групп бүлгэм гээд явах болжээ. Хэрвээ урагшилъя гэж байгаа бол байгалийнхаа жамаар зугуухан бүгдээрээ эвтэй ургаж урагшлах ёстой. Хоорондоо тулалдана гэдэг хэцүү шүү дээ. Өөрийгөө хохироож бусдыг хорлох гэдэг нэг тийм монгол зан байна. Германд бол ийм юм алга. Гэхдээ бас л яг энэ гээд хэлчих сайн зохиол алга. Ер нь сайн зохиолч дандаа төрөөд байх юм биш л дээ. 10 жилд нэг зохиолч төрнө, 50 жилд гайгүй сайн зохиолч төрдөг бол 100 жилд бол гайхамшигтай сайн зохиолч төрдөг шүү дээ.

-Та Германд очиж эх хэл дээр нь зохиол бичээд зогсохгүй, Германы төрөөс Хас одон авах ч юм уу, Аж үйлдвэрийн шагналыг анх удаа гадаадын зохиолч авсан нь Монголын зохиолч Та байлаа шүү дээ. Ингэхээр бас л гадуурхах байдал ажиглагдах юм уу?

-Германд бол тийм юм байхгүй. Яахав, тэмцээн уралдаан дээр бол манайх шиг байдаг нь мэдэгддэг юм. Шүлгийн тэмцээн явуулахад ийм байдал ажиглагдаж байдаг. Би хайр сэтгэл, тал нутгийн гээд хэдэн шүлэг бичиж энэ хэдээс гарцаагүй гэхэд л байдаггүй юм. Тэнд сууж байгаа таван шүүгчийн ар талд бас гурав гурван хүн чирэгдэж байна. Түүнийгээ оруулах гэсэн бодлого бол байдаг юм билээ. Тэр шүлгүүдийг дараа нь үзэхээр юу ч үгүй юм байдаг. Монгол муухайдаа, муудаа ийм байдаг юм биш, хүн төрөлхтний нэг ийм шинж чанар байна. Би дандаа цаг үетэйгээ тэрсэж амьдарсан хүн

Ю.ЦЭДЭНБАЛЫН ӨРӨӨНД БҮТЭН САР СУУЖ ОРЧУУЛГЫГ НЬ ХИЙЖ ӨГЧ БАЙЛАА

-Таны авч байсан шаг­налуудыг Нобелийн шагнал авч байсан алдартнууд авдаг гэсэн. Германы төрийн Хас одон гэхээр том л шагнал байж таарна. Тэгэхээр таны үеийнхэн өнөөдөр Монголын төрөөс авч болох бүх шагналыг авч, ард түмний дунд алдаршжээ. Таныг өнөөдөр нийгмийн тодорхой хэсгийнхэн танина уу гэхээс нийт масс бол мэдэхгүй шүү дээ. Харь орны төр шагнаад байхад Монголынхоо төрөөс нэг шагначихаасай гэж боддог байлгүй?

-Бодож л байдаг. Даанч дэмжээд өгөх хүн нь дээр алга байна шүү дээ. Монгол Улсад байгаа бүх шагналд миний нэрийг дэвшүүлсэн. Заримд нь гурван ч удаа дэвшүүлсэн, дээрээс татах танилгүй болохоор бүтдэггүй юм. Нөгөө талд би дандаа цаг үетэйгээ тэрсэж амьдарсан хүн. Миний хувьд улаан засагтай орь ганцаар үзэлцсэн хүн юм. Намд нь ч элсээгүй, тэглээ гээд миний амьдралд хүнд л тусч байсан. Гэхдээ намайг тэд хэрэглэдэг байсан. Би МАХН-ын таван их хурлын илтгэлийг орчуулжээ. Үүнээс гадна Германаас зочид төлөөлөгчид ирлээ гэвэл байнга дуудна. Өдөр шөнөгүй дуудна. Тэр үед герман үсэгтэй бичгийн машин байхгүй. Би өөрийнхөө машиныг тусгай зөвшөөрлөөр Засгийн газарт оруулаад бичдэг байлаа. 1977 оны тавдугаар сард Ю.Цэдэнбал даргыг Германд айлчлахад бүтэн сар өрөөнийх нь буланд сууж үгийг нь бэлдэж өгч байсан. Өөрөөр хэлбэл Ю.Цэдэнбалын өрөөнд бүтэн сар сууж орчуулгыг нь хийж өгч байлаа. Би сар болоод “Би одоо явъя даа, бүх ажил дууссан” гэсэн чинь Бал дарга “Чи наашаа суу” гээд цаг шахам ярилцаж суусан. Нэг харсан чинь олон хүн орж ирээд зогсчихож, Улс төрийн товчоо хуралдах гээд хүлээгээд зогсч байгаа нь тэр байж. Тэгээд тэр миний бэлдэж бичсэн зүйлүүдийг Германд өөр хүн очиж уншина. Яагаад гэхээр би намын гишүүн биш учраас тэр. Намын гишүүн биш бол хоёрдугаар эгнээний хүн байв даа. Ажилд ороход анкет бөглөж, нэгдүгээрт овог нэр хоёрдугаарт, яс үндэс, гуравдугаарт гишүүнчлэл гэдэг байсан. Би яс үндэс гэдэг дээр нь Тува гэж бичнэ. Тэр үед Тува гэдэг үг хориотой байсан. Миний “Аянгат цагийн тууж”-ийн уг нэр нь “Тува тууж” шүү дээ. Миний нэрийг Монголын Сэтгүүлчдийн холбооны шагналд гурван удаа дэв­шүүлсэн. Залуу сэтгүүлчдээс хэнийг дуурайж бичих вэ гэсэн асуултад 47 хүн Л.Түдэв гуайг гэсэн байхад намайг хоёрдугаарт 37 гэж бичсэн судалгаа байдаг юм. Намын гишүүн биш учраас энэ мэт олон зүйлээс хоцорсон доо.

-Та өөрөө намын гишүүн болох гэж зүтгээгүй юм байна. Тийм үү?

-Элсэх гэж үзсэн шүү. Ерөөсөө болоогүй. Яахав дээ, өрсөлдөгч нь түрүүлээд явчих учраас айгаад байж дээ. Тэгэхээр намдаа оруулаагүй байхад учиртай гээд байлгаад байсан хэрэг. Юм болохоор л намын гишүүн биш гээд хасч байхад амар байсан байх даа. Нэг удаа бүр зүтгээд болохгүй болохоор нь хаячихсан. Уран зохиолоо ч 100 жилийн дараа гээд хаячихсан. Өнөөдөр бодож байхад аль аль нь оносон л байна.

-Германд зохиолчдын амьдрал дажгүй юу. Зах зээл ч том шүү дээ?

-За даа, том зохиолчид л гайгүй сайхан амьдарна шүү дээ. Түүнээс биш утга зохиолын байлдагч нар бол хэцүү. Германд бол маш цөөн хувь хэвлэгдэнэ. Уншигч байхгүй, өрсөлдөөн ихтэй тийм л зах зээл бий. Герман 80 сая хүн амтай гэхэд хэвлэгдэж байгаа номын тоо нь манайхтай адилхан шахуу. Жилд 70 мянган ном л шинээр хэвлэгдэнэ. Ийм олон ном дотор өрсөлдөнө гэхэд маш хүнд шүү. Нэг нэр олж аваад байхад бол хэвлэлийн газар их дэмждэг. Уулзалтуудыг их хийнэ. Миний хувьд жилд намрын, хаврын гээд хоёр уулзалт хийдэг. Үүнээс гадна нэг сарын хугацаанд элдэв хурал цуглаанд оролцох гэж явдаг. Миний Германд байх цаг хугацаа ингэж л өнгөрдөг дөө.

-Манай уран зохиолын зах зээл хүнд байна. Уншигч ч алга, төрөөс харж үзэх бодлого ч алга. Тэгээд уран зохиол маш муу, урагшлахгүй байна гэж шүүмжлэх юм?

-Манайхан чинь дандаа өөрсдийгөө магтаж бичих юм чинь, яаж урагшлах юм бэ. Эзэн Чингисийн үр сад бид гээд цээжээ дэлдээд, алга ташуулахыг л бодож байна шүү дээ. Зүгээр л алга ташилтад зориулж бичихээр чинь яаж гадны улс хүлээж авах юм бэ. Та нар бол үндэстэн биш, зохиолч биш гэж хэн нэг хүн хэлээд байгаа юм шиг өөрийгөө өмөөрөөд бичээд байхаар яаж урагшлах вэ. Зохиол гэдэг чинь амьдралын ухаантай хуулбар л байхгүй юу. Мөн чанар нь шал өөр зүйл. Дэлхий Чингис рүү биш энхтайванч сэтгэлгээ рүү явж байна.

БИ Б.ГАЛСАНСҮХИЙН ТӨЛӨӨ ГАШУУН НУЛИМС УРСГАЖ, ХЭЛЭХ ҮГ ОЛДОХГҮЙ БОЛСОН

-Манай зохиолчид гадагшаа гарах боломж байна уу. Ба­рууны зах зээл дээр шүү дээ?

-Байлгүй дээ, гэхдээ манайхан хүчирхийллийг маш их дэвэргэж бичдэг. Ухаандаа, Чингис хааныг дайн өдөөгөөгүй, нэг ч цус гаргаагүй гээд ярьж байх учиртай улс чинь алж талсан гээд бахархангуй бичдэг. Дэлхий нийт дайн байлдаанаас залхаж, энхтайван руу явж байна шүү дээ. Үүнийг л хүсэх болсон. Чингис сэтгэлгээ рүү биш энхтайванч сэтгэлгээ рүү явах ёстой болжээ. Гэтэл манайхан чинь улам сөрөөд л Хятадыг ч айлгах юм шиг, Оросыг ч айлгах юм шиг л бичээд байх юм. Үнэндээ Орос, Хятад аль нь ч биднээс айхгүй. Ерөөсөө дэлхий дахины хөх инээд нь хүрч байгаа. Манайхан бахархал гэдгээ ийм онгироо маягаар ойлгоод нэгнээ хөөргөөд суух юм. “Миний муусайн найз нар” гэхэд чинь зохиолч хүн онгироо байх ёстой юм шиг бодоод, зохиолч хүн архи ууж, гэр бүлийн хувьд тогтворгүй байх юм шиг бодоод явах юм шиг сэтгэлгээгээр бичсэн манай Төрийн шагналтай мундаг зохиолчид байна шүү дээ. Ийм байхад бол бас хэцүү.

-Ер нь зөвхөн утга зохиол ч биш хүнийг хүмүүжүүлэх л хэрэгтэй юм байна даа?

-Зөв. Монгол хүн хүмүүжээгүй. Хүн нь хүн болоогүй, инженер нь инженер шиг болоогүй, улстөрч нь улстөрч шиг, зохиолч нь зохиолч шиг байж чадахгүй халтуур хийгээд байхаар улс орон яах юм. Саяхан Б.Галсансүх дүү зурагтаар ярьж байна.”Би ерөөсөө ажилладаггүй. Санаанд орсноо бичдэг. Энэ бол уран зохиол. Яруу найраг гэдэг чинь ямар ч хөдөлмөр шаарддаггүй зүйл” гэж тамхи татаж, мах идээд, архи тавиулж ханхалзаад байхаар чинь яах юм бэ. Тэгэхэд би Б.Галсансүхийн төлөө гашуун нулимс урсгаж, хэлэх үг олдохгүй болсон. Уг нь тэр үнэхээр байгалийн авьяастай хүн. Б.Галсансүх өөрөө би Монголын уран зохиолд шинэ урсгал оруулж ирсэн гэдэг. Урсгал юу юм бэ. Утга зохиол л бичих хэрэгтэй байхгүй юу. Нэг муу усан урсгал оруулж ирэх бол ядаад байх асуудал биш, түүнийг чинь тэр гурав дахь, дөрөв дэх эгнээний зохиолчид оруулж ирэх ёстой юм.

-Манайд төрөөс шагнал өгч л байна. Дагалдах мөнгө маш бага. Тэгэхээр Германы төрөөс Хас одон авахад хэдэн төгрөг дагалдах вэ?

-Хас одон гэдгийг ер нь Азиас урьд өмнө хүн авч байсан юм болов уу. Сайн мэдэхгүй юм. Энэ шагналыг Нобелийн шагналтнууд болон шинжлэх ухааны нээлт хийсэн, утга зохиолд шинэ зүйл авчирсан хүнд өгдөг юм. Нэр хүнд нь асар том учраас мөнгө өгдөггүй. Харин Аж үйлдвэрийнх нь шагналыг боломжийн мөнгө дагадаг. Манайд гавьяат авах гэж гэдэс гэдсэндээ хөлөө хийдэг, тэгтэл юу ч мөнгө байхгүй шүү дээ. Намайг авахад л лав юу ч өгөө­гүй. Манайхан нэр алдарт дуртай болохоор баярлаад авдаг. Би ч гэсэн учиргүй их баярлаад л авсан.

-Ер нь зөвхөн уран зохиолч биш нийгэм тэр чигтээ нэг л биш ээ. Өөрчлөх цаг болсон байх шүү. Яаж?

-Түүнийг бид л өөрчлөх ёстой. Одоо энэ Сүхбаатарын талбай дээр жагсаад, тэмцээд байгаа улсад Засгийн эрхийг өгчихвөл мөн л ижил, урьдын адил үргэлжилнэ. Тэгэхээр жинхэнэ урлаг, утга зохиолыг л хөгжүүлэх хэрэгтэй. Сая хүрээлэнгүүд академич шалгаруулж, хүрээлэн тус бүрээс дөрөв дөрвөн хүн ороод жинхэнэ хөнгөн жингийнхэн шалгарсан байгаа юм. Жинхэнэ бүтээдгээ бүтээгээд бүр өөрөө инстутит болчихсон хүмүүс нь хамгийн бага оноо авч, хүний хойгуур урдуур гүйдэг нөхөд академич болчихсон байгаа юм. Үүнээс харахад л нийгэм ямар байгааг харуулж байгаа хэрэг. Өнөөдөр бид мөнгөний төлөө бичиж байна. Ерөөсөө нийгэм толгойгоо алдчихсан, ийм л цаг үед амьдарч байна. Бид болохгүй, хөгжихгүй байна гээд дэлхийг гүйцнэ гэж санахын гарз.

БИБЛИ БОЛ ГАНЖУУР, ДАНЖУУРЫГ БОДОХОД ЗҮГЭЭР Л НЭГ СУДАР

-Хоёулаа яриагаа өөр тийш хандуулъя. Нийгэм толгойгоо алдсан гэснээс ерөөсөө манай хүн төрөлхтөн хаашаа явж байна вэ?

-Энэ тал дээр зөвхөн Монголыг буруутгамааргүй байгаа юм. Ерөөсөө хүн төрөлхтөн ч толгойгоо алдчихаад, хаашаа явж байгаагаа ч мэдэх юм алга. АНУ хүчтэй зэвсэгтэй учраас Америкийн зөв болдог. Орос пуужинтай бензинтэй учраас Оросын зөв болдог. Одоо шинэ эрин эхэлчихсэн байна. Эрин эхэлсэн нь бидэнд олон зүйлээс мэдэгдэж байна. Исландын галт уул тургиж, Фүкишима дэлбэрээд байгаа нь бэлхнээ харуулж байгаа юм. Бүх зүйлийг шинэчлэх хэрэгтэй байгааг харуулж байгаа хэрэг. Хүн төрөлхтөн шинэчлэгдэх хэрэгтэй болжээ. Гэтэл улс гүрнүүд сурсан зангаараа Германы эдийн засгийг 2.4 хувиар өсгөнө, АНУ-ыг дөрөв, Хятадыг дөрвөн хувиар нэмэгдүүлнэ гээд төлөвлөөд байдаг чинь гэмт хэрэг байхгүй юу. Хүн төрөлхтний сууж байгаа хөлөг дээд хурдаараа явж байна. Тоормоз нь ажилгүй, наклад нь элгэдчихсэнзогсч чадахгүй байна. Ухаантай хүмүүс бол хурдасгах биш удаашруул гэж хэлээд байгаа юм. Ерөөсөө хурдыг сааруулахыг зорьж байна.

-Хүн төрөлхтний хөгжил асар хурдтай явж байна. Ийн хурдалж хурдалж хана мөргөөд эргэхэд эцсийн буудал нь Монгол гэх хүмүүс бий?

-Өнөөдөр манай монголчууд өөрсдийгөө нэг их голоод ч байх хэрэггүй. Бид хүн шиг хүн, ард түмэн шиг ард түмэн. Өөрсдийгөө их дөвийлгөөд бас хэрэггүй. Чингис хаанаараа хэчнээн бахархах юм бэ. Гадныхны доог болж, улиг болж байна ш дээ. Хүн шиг амьдрах, ажиллах, даруухан бөгөөд бат итгэлтэй явбал амьдрал байна. Өнөөдөр бид болохгүй, хөгжихгүй байна гээд дэлхийг гүйцнэ гэж санахын гарз. Хэзээ ч бид дийлэхгүй. Мэдээж үйлдвэр үйлчилгээгээр л хөгжиж түрүүлнэ гэсэн үг учраас ямар ч боломжгүй. Тэд дэндүү хол тасарчихсан бөгөөд шинжлэх ухаан эргэлзээтэй үедээ орлоо. Тэгэхээр бидэнд нэг гаргалгаа байна. Тэр нь юу вэ гэхээр нүүдэлчин ахуй амьдралаа эрүүл саруулаар авч үлдээд, газар нутагтаа бүрэн бүтэн эзэн суугаад байж байх юм бол гүйцэх биш хүлээх гаргалгаа юм. Дэлхий нийт чинь нэгэнт хад мөргөөд буцаад ирэх гэж байна. Тиймээс бид эх нутагтаа сууж байтал дэлхий өөрөө гуйгаад ирнэ. Сая Европоор сар яваад ирэхэд “Би нүүдэлчин хүн шүү дээ. Би нүүдэлчин амьдралаар амьдардаг” гээд надтай ирж уулзаж байгаа хүн олон байна. Үнэхээр нүүдэлчин амьдрал Европын төв дундаас тарж эхэллээ. Европт эсгий гэр хэчнээн ч олон болсон юм. Миний сая нэг сарын турш явсан уулзалтын тэн хагасыг эсгий гэрт хийгээд ирлээ. Англид бүр эсгий гэр үйлдвэрлэдэг пүүс байдаг. Австрали, Америк гээд хаа сайгүй гэр байдгийг мэдлээ. Эсгий гэрийн гайхамшиг дугуйдаа байдаг юм байна. Нүүдэлчдийн соёл тэр чигтээ дугуй юм. Бидний өвөг дээдэс агуй дотор байж байхад уран шувууны үүрний загварыг авчээ гэж бодсон. Уран шувууны үүрийг хараад энэ шувуу ийм дулаан зүйл хийжээ гээд өөртөө гэр барьсан хэрэг. Гэр дотор байгаа бүх зүйл дугуй юм. Дугуй юм гэдэг өөрөө хүчирхийлэлгүй. Салхи ирээд тусахад уусаад, тойроод явчихдаг, Хэрвээ өнцөгтэй байсан бол хүчтэй салхинд алгадуулаад ойчих нь л дээ. Гараг ертөнц өөрөө дугуй, од, нар сар бүгд дугуй юм. Үүнийг бодож олсон нүүдэлчдийн ухаан аугаа юм. Энэ манай нүүдэлчдийн олсон ухаанд хүн төрөлхтөн хошуурч ирэх цаг нь тун ойртжээ.

-Ирэхээс нь өмнө хэт суурьшчих ч юм уу, эсвэл араас нь элдээд шал дэмий болчихсон байх магадлал өндөр л харагдаж байна. Газар нутгаа ухахаас эхлээд нүүдэлчдийн соёл өдрөөс өдөрт алга болж байна шүү?

-Бид энэ цаг үеийг хүлээж амар тайван байх юм бол Монгол гэдэг нэрийг хүссэн хүсээгүй ертөнц тэр чигээрээ мэдэх болно. Одоо тэр Оюутолгой, Тавантолгой тэр чигтээ л байж байх байсан юм. Хэнд гай болсон юм бэ. Газар нутаг маань эсэн мэнд байх байсан. 1992 онд РиоДеЖанейрод улс гүрнүүдийн удирдагчид байгаль хамгаалах асуудлаар уулзахад Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн гуай явсан юм. Би тэр үеэр түүнд нэг захиа бичсэн. Чухам тэр захиаг авсан эсэхийг мэдэхгүй.

-Тэр сонирхолтой захиа байсан байх аа?

-Тэр захианд бичихдээ “Монгол орныг визгүй болгоё. Бүх дэлхийд нээе. Дэлхийн ядарч зүдэрч, машин моторын дуу, утаа униараас залхсан хүмүүс дуртай цагтаа ирээд амарч байг. Бүтэн жил болно уу, хагас жил болно уу, долоо хононо уу өөрсдийнх нь дурын хэрэг. Тэр хүмүүсийг дагаад мөнгө орж ирнэ. Тэгээд Монгол Улсыг бүх дэлхийн амралтын улс болгож зарлая. Монгол орны газар нутгийг эвдэж сүйтгэхээ больё. Аж үйлдвэржихээ больё. Аж үйлдвэржсэн орнууд газар нутгаа эвдэж дууслаа. Буцах замаа хайж эхэлж байна. Тэгэхээр бид газар нутгаа эвдэхээ болиод ариун хэвээр нь авч үлдээе” гэсэн юм. Одоо бол Монгол орон дэлхийд хамгийн их эвдэрсэн, бохирдсон орнуудын тоонд орчихоод байна шүү. Сонгуульд илтгэл хийх жин­хэнэ уяаны ноход л байна биз.

-Таны амьдарч байгаа Герман улс нийгмийн халамж, хамгааллаараа дэлхийд тэргүүлэх орон. Энэ тухай?

-Германд бол хүн ямар ч ажил хийхгүй байхад сайхан амьдарч, гэдэс цатгалан яваад байж болно. Ардчилал гэдэг юм жинхэнэ утгаараа хөгжсөн орон юм даа. Жинхэнэ мөн чанараараа хэрэгжсэн орон бол яах аргагүй Герман. Би энэ дээр олон жишээ хэлж болно. Сая ойрхон хоёр муж улсад сонгууль болж, хоёуланд нь Ногоон нам ялчихлаа. Ногоон нам ялчихаар өнөөх Христосын ардчилсан холбоо гараа буулгаад бид ялагдлаа гээд яваад өгч байгаа юм. Тэгэхэд өөр орнуудад яаж байна. АНУ-д гэхэд л Буш яалаа даа. Хэрэг дээрээ ялагдчихаад ичгүүр сонжуургүйгээр зүтгэж байж гараа биз дээ. Африкийн орнуудад яаж байна. Зааны ясан эргийн улсад хоёр Ерөнхийлөгчтэй болчихоод цус урсгаж байна. Манайд бас л яадаг билээ дээ. Тэгэхэд Германд бол өөр. Хуульдаа захирагдана гээд баяр хүргээд явчихаж байгаа юм. Бас нэг жишээ бол Эрүүл мэндийн сайд ФилипПослер гэж вьетнам залуу байна. Америкийн дайны үед германчууд Вьетнамын ах дүү хоёр өнчин хүүхдийг өргөж авсан юм. Герман нэр өгөөд Германд боловсрол олгосон. Тэгээд эрдэмтэй шаргуу хөдөлмөрч хүн болж, эхлээд Эрүүл мэндийн сайд болсон. Одоо зүтгээд Чөлөөт ардчилсан намын дарга болж, одоо Аж ахуйн яамны сайд болчихлоо. Хамаг зүйлийг нь гартаа хийчихлээ шүү дээ. Манайд бол Хятадаас ч юм уу, Африкаас өргөж авсан хүнийг сайд болгохгүй биз дээ. Тэр ч бүү хэл Тувагийн бөхчүүд ирж, наадамд зодоглохоор барьж идэх шахдаг. Наад муугаа алаад өг гээд бархирдаг шүү дээ. Цагаан сараар Монголын хэн нэгний ах дүү нар нь Тувагаас ирж барилдах гэхээр оруулдаггүй. Тэгэхээд Германд хаа байсан харь хүнийг төр засагтаа лав оруулж байна гэдэг ардчилал яаж хөгжсөнийг харуулж байгаа хэрэг биз дээ. Хууль нь сайн, хуулиа дагана өөр зүйл байхгүй шүү дээ.

НҮБ БОЛ УЛС ОРНУУДЫН ТАТВАРААР АМЬДАРДАГ

-Манай улсад ардчилал хөгжөөд 20 жил болчихжээ. Хүнээр бол эрийн цээнд хүрч цэргийн алба хаагаад өрх гэр толгойлоод явж байх нас. Гэтэл манайд хөлд орсон үгүй нь мэдэгдэхгүй байна?

-Манайх ойлгомжтой, юун хөлд орох эргээд буцчихлаа. Хороо хорины дарга бүрт машин унуулж, мөнгө өгөхөд тэд ясаа хугарч, махаа тасартал давхина биз дээ. Манай засаглалын хамгийн аймшигтай зүйл нь гэвэл Засаг төр гэдэг өөрөө хамгийн том авлигач, ард түмэн гэдэг өөрөө том авлига авагч. Ард түмэн өөрөө их хийсвэр бөгөөд хоёр талтай их эргэлзээтэй зүйл. Үүнийг нь мэдсэн засаг төр авлига өгч байгаа юм. Манай УИХ-ын хэдэд анх 10 сая төгрөг өгөхөд ямар их сандарч байлаа. Дараа нь 250 сая, тэгээд нэг тэрбум төгрөг өгсөн. Одоо бол ерөөсөө улаан цайм болсон. Юунаас ч ичихээ больсон.

-Энэ бүгдийг үгүй хийе, зайлуулъя гэж их л ярьж байна. Ямар ч арга алга байх шиг. Бусад орны жишиг байдаг байх, яавал дээр юм бол оо?

-Уг нь жинхэнэ сонгуулиар л зайлуулах байх. Даанч болохгүй биз. Тэгэхээр л тэмцлийн хүчээр, хувьсгалаар л зайлуулж таарна. Хувьсгал хийе гэхээр бид 20 жилийн өмнө хувьсгалаа хийчихсэн гэж Ерөнхийлөгч маань айлдаа биз дээ. Засгийн газрын ордон руу нум сумаар харвадаг нь яавч сайны дохио биш. Өнөөдөр нум сумаар харваж байна, маргааш галт зэвсгээр тавина шүү дээ. Үнэхээр байж чадахгүй болоод л ингэж байна шүү дээ. Монголын хууль доод хүмүүст хатуу үйлчилдэг, хүн хэчнээн ядуу тусмаа хуулийн лантуу чанга тусч байна. Ийм л харгис хуультай юм.

-Дээр бид хоёр их гүрний талаар ярьж байсан. Америк гэж улс өөрийгөө дэлхийн хаан гэх ч юм уу, Орос гэхэд л цөмийн зэвсэгтэйгээрээ гайхуулж байна. Ерөөсөө хүн төрөлхтнийг хаанчлах гэсэн их гүрнүүдийн бодлого яваад байна. Тэртэй тэргүй баян ч бай, ядуу ч бай хүн төрөлхтөн нэг цэг дээр уулзах юм биш үү. Тэгэхээр НҮБ ч юм уу, ямар нэгэн байгууллагаас уриалга гаргаж болдоггүй юм уу?

-НҮБ бол нэмэр байхгүй, өөрөө авлигад идэгдсэн байгуул­лага шүү дээ. Ерөөсөө зохицуулагч байгууллага юм. НҮБ бол улс орнуудын татвараар амьдардаг. Тэр татварын нэлээд хэсгийг Америк өгдөг. НҮБ-ын гаргасан шийдвэрийг харахгүй юу. Сая тэр Ливийг бөм­бөгдчихлөө. Тэгсэн хэрнээ Сирийг яагаад бөмбөгдөхгүй байгаа юм. Яагаад гэвэл Сири хүчтэй, өмөөрөх улс олон байна. Одоо хэн хүчтэй чадалтай байна тэр гүрнүүд хувааж идэх тийм цаг үед амьдарч байна. Манайх шиг улс оронд бол ойртох нь бүү хэл дөхөж очих ч үгүй. Герман шиг том орнууд үүнд оролцож чадахгүй байна шүү дээ. Үндсэндээ эхний гурван том гүрэн байна. Дараа нь яахав, Франц, Англи гэсэн хэдэн цөмийн зэвсэгтэй орнууд орно. Энэ хэд л хувааж идэж байна даа. Энэ бол цаг зуурын үзэгдэл шүү, их гүрнүүд удахгүй дэлбэрнэ. Ромын Султаныг бод, Их Чингисийн эзэнт гүрэн гээд бод. Яаж устлаа. Одоо бүгд дэлбэрнэ, захаасаа дэлбэрч байна. Төв, Шиньжанд тэсрээд байна. Энэ нь цаг зуурын асуудал гэхээсээ илүү их гүрнүүд өөртөө цагийн бөмбөг хадгалж байдаг. Ер нь их гүрэн хэзээд л зөв байна. Бага гүрэн бол хэзээд л буруутай байна. Нэг Өвөрмонгол нөхөр “Ар Монголдоо хурга болж төрөөд ирэг болж идүүлэхсэн” гэсэн харууслын үг бий. Энэ чинь арга ядсан хүний үг шүү дээ. Америк ч тэр, Орос ч тэр улам л задарна. ЗХУ гэж нэгдүгээр задрал нь өнгөрчихсөн. Одоо бас л Тува, Дагестан гэх мэт жижиг 16 улс бий. Энэ задрал бидний өмнө бий. Эд бүгд дотроо бодож л байгаа. Дагестан хүн бол тэндээ дарга нь биш. Нэгдүгээр хүн бол орос хүн л байгаа. Бүх байгууллагын дарга нь орос хүн л байгаа. Ингэж хүчээр тулгачихсан юм чинь үндэсний эв нэгдэл гэж их гүрэнд байдаггүй юм. Ахиад задарна. Шарын шашны лам нар шиг цамаан улс хаана байна.

-Өнөөдөр айдасгүй буурай орон гэж хаа ч алга. Тэгэхээр хүн төрөлхтний оюун санааг цэвэрлэх, энэ муухай нэг нэгнээ боорлосон айдсаас салах ямар гарц байдаг юм бол?

-Энэ бол энхтайваны үзэл. Далай ламын үзэл. Хүн төрөлхтнийг өрсөлдүүлэх биш хамтран ажиллуулах хэрэгтэй. Исландын галт уул дэлбэрэхэд яагаа ч үгүй. Гэтэл Фүкүшима дэлбэрэхэд бүгд хохирч байна. Одоо Японы Засгийн газар атомын цахилгаан станцаа улам хөөцөлдөнө гэж хэлж байна. Тэгэхээр өнөө цунами чинь улам гаарч ирнэ. Өнөө биш гэхэд маргааш, маргааш биш гэхэд 10 жил, 100 жилийн дараа. 100 жил чинь дэлхийн хөгжилд юу юм бэ 10 секунд л биз дээ. Газар дэлхий үүсээд 15 тэрбум жил болж байна гэхэд тэнд 100 жил ямар жин дарах вэ. 100 жилийн дараа арлын Японыг арчаад хаячихаж чадна шүү дээ. Ерөөсөө газар дэлхий өөрөө сануулга өгч байна. Тэгэхээр бид өөрөө энхтайванч байхаас өөр зүйл байхгүй. Ах дүү хоёр эвтэй, айл гэрүүд хоорондоо эвтэй, аймаг сум, улс үндэстэн цаашлаад дэлхий нийтээрээ эвтэй байх хэрэгтэй. Тэр баяд байна уу, халх байна уу, хамаа алга эвтэй байя л даа.

-Манай улсад олон шашны урсгал бий болжээ. Ялангуяа христийн шашин нэлээд нөмөрчээ. Энэ ямар бодлого яваад байна вэ?

-Христ зонхилоод байна гэдэг мөнгөтэй л холбоотой. Их гүрний л бодлого яваад байгаа хэрэг. Библи бол Ганжуур, Данжуурыг бодоход зүгээр л нэг судар. Олон сүм байгуулаад ирэхээрээ л биш болоод байгаа юм. Нөгөө нам, мафи маяг ороод байна гэсэн үг. Гэхдээ шашнаас бол айх юм алга.

-Гэхдээ л манай улсад гадны шашин маш олон болжээ. Энэ чинь сайны ёр биш шүү дээ?

-Хохь нь байхгүй юу. Манай энэ буддын л буруу шүү дээ. Юугаа хийж байгаа юм. Юу ч хийхгүй болоод л гадны шашин орж ирээд ард иргэдийг нь татаад байна шүү дээ. Манай шарынхан юу хийж байгаа юм. Ганц яс бариад эдгээх лам байна уу, алга. Толгой нь өвдсөн хүнийг эмчлээд зүгээр болгоод гаргах лам байна уу, алга л байна ш дээ. Шарын шашны лам нар шиг цамаан улс хаана байна вэ. Энэ шашин дэлгэрлээ гээд аюул байхгүй дээ. Аюул болох зүйл нь ойр бий. “Даяар Монгол”-ынхон гээд залуучууд байна. Энэ мэт аюул л тулгарахгүй бол гайгүй дээ. Ертөнцийн жам юм л гэж бодож суухаас. Би яагаад христийн сүмийг өршөөгөөд байна гэхээр эд чинь өлссөн нэгэнд хоол өгч, даарсан хүнд хувцас өгч байна. Тэгэхэд манай Гандантэгчэнлин хийд бүр тариф гаргачихсан нэг судар уншуулах гэхэд 20 мянган төгрөг нэхэж байна. Би 15 мянган төгрөгтэй бол мөнгө чинь дутуу байна гээд судар уншиж өгөхгүй, ийм л байдалтай байна.